مسجد کرمانی تربت‌جام، نگین معماری اسلامی

یکی از مکان‌ها و جاذبه‌های گردشگری که بسیاری از افراد را هر ساله از اقصی نقاط جهان به شهرها و روستاها برای دیدن می‌کشاند آثار باستانی متعدد از جمله مساجد قدیمی با سبک معماری اسلامی خاص و زیبا از این جاذبه‌های جذاب دیدنی به شمار می‌روند که در عین حفظ ارزش‌های اسلامی، هویت و معماری اسلامی آن‌ها باید مورد مطالعه قرار گرفته و برای آیندگان حفظ شود.
شاید بتوان گفت یکی از زیباترین معماری‌ها، معماری مسجد کرمانی‌های تربت‌جام باشد، مسجدی با گچبری‌ها و کتیبه‌های زیبا که تاریخ دقیق آن مشخص نشده ولی منسوب به سال 728 ه.ق است و به همت محمد‌بن مسعود کرمانی ساخته شده است. سبک معماری این مسجد از ارزش بسیاری برخوردار است و یکی  از مجموعه‌های نفیس به شمار می‌رود که علاوه بر نقش‌های زیبا، جنبه تزئیناتی و نمادین نیز دارد که نقش گل‌وگیاه، پرنده، خورشید و ستاره را تداعی می‌کند.

مسجد کرمانی تربت‌جام با ابعاد ۷۰/۱۰ * ۱۷ متر دارای شاه‌نشینی در وسط هر ضلع و دارای سه حجره(چله‌خانی) در اضلاع غربی، شرقی است. در شاه‌نشین غربی آن، محراب گچ‌بری شده، پرکار و نفیس و در مقابل آن، قبری منسوب به کرمانی، سازنده محراب قرار گرفته است.
سقف این معماری و بنای زیبا، شامل پنج قسمت از جمله دو شاه‌نشین شمالی و جنوبی با پوشش نیم‌گنبدی می‌شود که در جلوی هر کدام دو تویزه با اتاق خوانچه‌پوش قرار گرفته و در مرکز بنا، بر روی چهار تویزه، گنبد کوچکی‌زده‌اند که بعداً مورد بازسازی قرار گرفته است.
تزیینات داخل بنا شامل تعدادی قوس تزیینی در اطراف حجره‌ها و گچ‌بری‌هایی به شکل مقرنس در بالای در چله خانه‌ است، بالای این قسمت و در کمرگاه بنا، کتیبه‌ای به خط ثلث، بنا را دور زده  و در بالای آن، مقرنس‌کاری بسیار زیبایی به کار رفته‌ که در تاق شاه‌نشین‌ها قرار دارد و در پایین، مقرنس‌های شمالی و جنوبی جمعاً ۸ لوح گچ‌بری مشبک وجود داشته‌ که امروزه ۷ لوح آن باقی مانده‌ است، در میان تزئینات این مسجد محراب گچ بری شده شاه نشین غربی که دارای نقوش مختلف گیاهی و خطی و هندسی پرکار است، اهمیت ویژه‌ای دارد.

نمای خارجی مسجد کرمانی که رو به صحن اصلی مزار قرار گرفته، متشکل از چهار طاق‌نما و قاب‌های ساده آجری در حد فاصل آن‌ است که دو طاق‌نمایی بعد از ایوان قرار گرفته‌اند با مقرنس‌کاری و اسلوب به کار رفته در داخل بنا.
تزئینات پوشش سقف مسجد کرمانی

با جستجو و بررسی پیرامون نحوه معماری مسجد کرمانی به ویژه در قسمت نورگیر و طاق طرح داخلی مسجد، بیش از پیش مشخص و آشکار شد، که گنبدی بزرگ به صورت روزنه‌دار چشمه مرکزی را پوشش داده و چشمه‌های جانبی مشابه با سبک و سیاق خوانچه‌پوش ایجاد شده است. علاوه بر آن چشمه‌های انتهایی بنا با نیم گنبدهایی که در قسمت پشت مقرنس‌ها مخفی مانده‌اند و پوشش یافته، تکامل و تحول خاصی در نحوه طاق زنی در این بنا را نشان می‌دهد.

با برش قسمتی از گچی‌ الحاقی بر سطح دیواره‌ها برای کارشناسان فن، اثبات شد، گچبری‌های به سبک محراب و کتیبه پیرامون سطح فوقانی بنا در گوشه طاق‌ها و تقسیمات داخلی ادامه یافته اما بقیه سطوح به صورت ساده و صاف با گچ پوشیده شده است.
محرابی نفیس با معماری زیبا 

نفیس‌ترین قسمت تزئینی معماری این بنا، محراب گچبری شده مجلل و با شکوه آن است که در دهانه مرکزی رو به قبله ایجاد شده است. اوج گچبری و ساخت نمای زیبا در محراب مسجد کرمانی تجلی شده، جایی که محل عبادت و راز و نیاز با خدا و قلب صفوف نمازجماعت محسوب می‌شود. از دیدگاه ساختاری این محراب از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که با تلفیق عناصر تزئینی همراه با متن کتیبه این محراب چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌دهد و روح و روان او را آرام می‌کند.
این اجزاء شامل قاب، حاشیه، زوار، لچکی، قوس طاقنما و سر ستون کوچک می‌شود. علاوه بر عناصر تزئینی و نگاره‌های بسیار جذاب که بخشی از محراب مسجد کرمانی را پوشش داده، آیات قرآنی نیز جلوه‌ای خاص از معنویت به آن بخشیده است. کتیبه اصلی در حاشیه محراب ایجاد شده و حاوی سوره مبارکه فتح از ابتدای بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ به قلم شیوای نسخ است و تا قسمتی از آیه پنجم این سوره ادامه می‌یابد.

همچنین کتیبه قرآنی بخش قوس طاقنمای داخلی محراب شامل آیات نورانی 26 و 27 از سوره مبارکه آل عمران و مشابه با سبک و سیاق خطی است که در نگارش کتیبه حاشیه محراب از آن استفاده شده. این آیات «انحناء» و پوشش طاقنما را در بر گرفته است؛علاوه بر آن کتیبه، طاقنمای کوچک محراب آراسته به آیات 62 و 63 از سوره صافات است.
گویا محراب و تزئینات گچبری آن با دستان هنرمند و ذوق هنری خواجه زکی ابن محمد بن مسعود کرمانی بر پا شده که نام وی در داخل طاقنمای بخش تحتانی طاق شمالی در سمت راست فرو رفتگی محراب به صورت ذیل مشاهده می‌شود: عمل عبدالضعیف النحیف الراجی الی رحمه الله العزیز خواجو زکی بن محمد بن مسعود کرمانی و تم هذه المحراب بعون الملک الوهاب فی اوائل شهر ....؛ این محراب در ترکیب کلی از نظر اجزاء شباهت بسیاری به محراب امام زاده ربیعه خاتون در اشتر جان اصفهان دارد که در سال 708 ه ق ساخته شد.