هرمنوتیک عامل شبهه در قرآن نیست

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) در قم، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد واعظی، امروز 22 آذرماه در نشست علمی «هرمنوتیک و فهم قرآن با تاکید بر پاسخ به شبهات» در جامعة الزهراء(س) گفت: هرمنوتیک در سیمای دانشی خود منطق فهم متن است و اصول و قواعد فهمیدن متن را ارائه می‌کند.

وی با بیان اینکه هرمنوتیک در دوسه قرن اخیر حاکم بوده است، ادامه داد: این تعبیری که هرمنوتیک، شبهات قرآنی ایجاد کند از اساس غلط است زیرا هیچ کسی از اختلاف نظر اصولیین در اصول ما نمی‌گوید فقه ما دچار شبهه شده است بنابراین هرمنوتیک نیز که روش فهم متن است عامل شبهه در قرآن نیست و نمی‌شود.

واعظی عنوان کرد: همان طور که مبنای فقهی و اصولی میان فقها فرق دارد و برداشت‌ها نیز متفاوت است، هرمنوتیک نیز به مثابه منطق فهم متن که خروجی آن داده‌های روشی است برای قرآن هیچ چالشی درست نمی‌کند ولی قسم دوم هرمنوتیک یعنی هرمنوتیک فلسفی مسئله قابل بحث دیگری است.

 رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم اظهار کرد: این نوع هرمنوتیک عهده‌دار اصول و قواعد نیست بلکه پرسش‌های فلسفی مربوط به فهم و تفسیر را مورد بررسی قرار می‌دهد لذا موضوع آن فهم و شرایط حصول فهم به صورت مطلق و نه خصوص فهم متن است اگرچه شاه بیت آن فهم متن است.

وی افزود: تبیین سهم عناصر تاریخی در فرایند فهم، تبیین ساز و کار فهم متن و ... از موضوعات این نوع هرمنوتیک است که در قرن 20 با رویکردها و نحله‌هایی و به خصوص تطبیق آن در فهم متن، ایجاد شد.

واعظی بیان کرد: گادامر راجع به علوم انسانی، معرفت دینی و ... بحث می‌کند و فقط فهم متون مقدس مد نظر در این نوع هرمنوتیک نیست اگر چه مرکز ثقل آن فهم متن است بنابراین آن چیزی که می‌تواند برای تفسیر قرآن چالش و شبهه  درست کند هرمنوتیک فلسفی است.

وی افزود: در هرمنوتیک فلسفی دیدگاه‌هایی راجع به فهم تفسیر مطرح است که در چالش مستقیم با نظریه رایج میان عالمان مسلمان است زیرا در روش‌های تفسیری میان مفسران اختلافات زیادی وجود دارد اگرچه همه مناهج تفسیری در درون سنت  تفسیری مسلمین مشترکاتی در نظریه تفسیری دارد.

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه با اشاره به مشترکات تفسیری میان عالمان مسلمان تصریح کرد: در فرایند تفسیر و قرائت متن وحیانی، ما با مولف و ماتن روبرو هستیم؛ زیرا یکی از مباحث جدی در دوره معاصر این است که ما هستیم و متن در حالی که برخی متن را وسیله ارتباط ما با ماتن می‌دانند.

واعظی بیان کرد: هدف از فهم متن، درک مراد جدی و قصد مولف است و حتی کسانی که دارای مناهج تفسیری مختلف مانند تفسیر ادبی، قرآن به قرآن و روایی هستند دنبال فهم مقصود خدا از آیات قرآن هستند.

وی افزود: خواننده  و قرائت‌کننده و مفسر متن در فرایند کشف معنا سهیم می شود یعنی عملیات تفسیر عملیات اکتشاف معنا و مراد جدی صاحب سخن است؛ ولی در هرمنوتیک فلسفی، به جای اینکه قاری متن در فرایند کشف معنا قرار بگیرند سهیم  در ساخت معنا می‌شوند.

وی تاکید کرد: کار قاری و خواننده، کشف است و نه شکل دهی و ساخت بنابراین نباید پیشداوری خود را در معنا سهیم کند و تاثیرگذار محتوایی باشد در این صورت تفسیر به رای خواهد شد زیرا تفسیر، پرده‌برداری است و نه قلم زدن و نقش کشیدن.

واعظی بیان کرد: در امر تفسیر متن، اجزاء و شرایط تاریخی را سهیم می‌دانیم ولی کسانی هستند که می گویند ما کاری با زمینه و شرایط تاریخی نداریم.رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه گفت: در زمینه هرمنوتیک فلسفی نحله‌هایی ظهور و نظریات تفسیری عرضه و تحلیل هایی از فهم متن عرضه شد که خروجی آن، پررنک کردن نقش خواننده و مفسر و حذف و طرد نقش مولف و زمینه تاریخی بود و نظریه‌ای راجع به تفسیر عرضه کردند که می‌بینیم خطوط اصلی نظریات تفسیری ما را مخدوش می‌کند.

وی اظهار کرد: نخ تسبیح این افراد آن است که ما دنبال معنای نزد مولف و مقصود مولف نیستیم بلکه می‌گویند معنای متن برای ما مهم است و این متن برای من چه معنایی دارد؟. به تعبیر دیگر می گویند پاسخ و عکس العمل خواننده به متن مهم است که به آن نظریات«خواننده محور» می‌گویند.

واعظی با اشاره به طیفی از آراء در هرمنوتیک فلسفی تصریح کرد:نظریات افراطی هرمنوتیک فلسفی می گوید زمام امر تفسیر و فهم متن به دست خواننده است و خواننده می تواند عالما و عامدا با متن، بازی معنایی کند ولی طرف دیگر این طیف شرکت سهامی درست کرده و هم به متن و هم به خواننده بها می‌دهد که گادامر در این زمره است.

تاکید سنت تفسیری شیعه بر پرهیز از تحمیل رای
 این استاد حوزه علمیه با بیان اینکه سهیم شدن خواننده در ساختن معنا از جمله نتایج پذیرش هرمنوتیک فلسفی است ادامه داد: در نظریه تفسیری اسلامی ما دائما از پیش‌داوری و داشتن افق معنایی و تحمیل آن بر متن مقدس حذر داده می‌شود اما در هرمنوتیک فلسفی، نوعا به دنیای ذهنی خواننده خوش آمد می گویند و بلکه ورود و دخالت آنان را لازم و ضروری هم می‌دانند؛ به تعبیر دیگر آنان معتقد نیستند که ما ظرف معنایی مستقل از خواننده وجود دارد بلکه معنای متن در اذهان خوانندگان ظهور پیدا می کند و متن در ما به سخن در می‌آید.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی اظهار کرد: خروجی این نظریه تفسیری آن است که دوگانه معتبر و نامعتبر بلاموضوع است در حالی که در نظریه تفسیری ما، برخی تفاسیر معتبر و برخی نامعتبر هستند. بنابراین اگر ده نفر ده فهم از یک متن داشته باشند از منظر هرمنوتیک فلسفی قابل پذیرش است و می گویند این متن در هر فرد به گونه ای ظهور معنایی یافته است.

وی افزود: ما منطق معتبر و نامعتبر را به رسمیت می‌شناسیم ولی در این نوع هرمنوتیک باید منطق تفاوت را بنشانیم و تکثر آراء را به رسمیت بشناسیم.وی با بیان اینکه برخی می‌‌پرسند که مفسران و مجتهدان اسلامی هم به برداشت های متفاوت می رسند ادامه داد: پاسخ این است که در میان ما هر برداشتی باید روشمند و مضبوط باشد ضمن اینکه اساسا ما از تکثر فهم استقبال نمی کنیم ولی چون گاهی چاره‌ای در اختلاف برداشت نیست آن را می‌پذیریم و این اختلاف نیز کاملا روشمند و مضبوط است.

واعظی با تاکید بر اینکه هرمنوتیک فلسفی، تکثر فهم را تئوریزه می‌کند تصریح کرد: در رویکردهای هرمنوتیک فلسفی، زمینه تاریخی هیچ اهمیتی پیدا نمی‌کند در حالی که ما چون دنبال مراد جدی متن هستیم به دنبال زمینه های تاریخی هستیم.

علمی نبودن نظریات تفسیری هرمنوتیک فلسفی
استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) بیان کرد: با دقت در محتوای  ادبیات تولیدشده در حوزه هرمنوتیک فلسفی، می‌بینیم مایه استدلالی آنان در نقد نظریه تفسیری ما ضعیف است، یعنی تقابل این نظریات با نظریه تفسیری اسلامی، علمی نیست بلکه محتوای آن، ارایه پیشنهادهای جدید و امکان‌های قرائت های متفاوت است؛ به عنوان مثال حرف اصلی  مولف مقاله «مرگ مولف» این است که اگر ما خود را در حصار مراد ماتن قرار دهیم خود را محصور کرده‌ایم ولی خواننده باید رها باشد و تکثر معنایی ایجاد شود و این آزادی به قیمت مرگ مولف است.

وی با بیان اینکه این استدلال، به هیچ وجه با برهان و عقل سازگاری ندارد و صرفا ارایه پیشنهاد است عنوان کرد: سخن ما در امکان به کارگیری این پیشنهادات نیست زیرا قطعا ممکن است و می‌توان با متن، تفسیر به رای کرد و مولف را نادیده بگیریم بلکه سخن در روایی و ناروایی است و شاخص روایی و ناروایی نیز اهداف تفسیر است.

واعظی با اشاره به اهداف تفسیری اظهار کرد: در فضای دین و دینداری، وقتی یک مومن می‌خواهد سراغ قرآن برود با اعتقاد نظری و عملی سراغ آن می‌رود تا به دستورات خدا لبیک بگوید لذا همین هدف تفسیری خود به خود بسیاری از پیشنهادات هرمنوتیک فلسفی را ناروا می‌کند ولی کسی که بی دین است می‌تواند با هر متنی اعم از قرآن و غیر آن، بازی معنایی کرده، مولف و زمینه‌های تاریخی را نادیده بگیرد.

وی تاکید کرد: هدف تفسیری ما در قرائت مومنانه متن دینی خودش مضیق است اگرچه در لابلای مباحث هرمنوتیک فلسفی ممکن است استدلالاتی هم باشد که باز هم پاسخ خود را دارد. واعظی افزود: یک نوع پیش دانسته ها باید در فرایند تفسیر دخالت بکند ولی برخی پیش دانسته‌ها نیز نباید در این فرایند دخالت کند. 

وی افزود: طیف‌های معتدل بحث سیالیت را مطرح کرده و می‌گویند انسان زمان‌مند است و این سیالیت در فهم نیز وجود دارد لذا نسبی‌گرایی و شکاکیت معرفتی را تئوریزه می‌کنند البته برخی نیز خوانندگان حلقه اول را معیار فهم متن می‌دانند که در منطق ما قابل پذیرش نیست زیرا روایاتی هست که مثلا فهم از سوره توحید در میان آیندگان بیشتر از فهم انسان‌های زمان نزول است و یا روایت «ربّ حامل فقه إلی من هو أفقه منه» را داریم.

وی در پاسخ به ایکنا که آیا هرمنوتیک فلسفی پذیرش نخبگانی و اجتماعی نیز داشته است بیان کرد: در ربع اخیر قرن کنونی در صدر توجهات قرار گرفت و جزء فلسفه‌های پویا و زنده است اگرچه برهان و استواری علمی ندارد.