به گزارش ایکنا؛ حجتالاسلاموالمسلمین احمدعلی یوسفی عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و پژوهشگر اقتصاد اسلامی است. وی در کنار دروس حوزوی، در دانشگاه نیز در رشته اقتصاد اسلامی به تحصیل پرداخت و با کسب دکتری فقهالاقصاد با گرایش اقتصاد نظری در حوزههای تخصصی اقتصاد تعاون از منظر اسلام، پول و احکام فقهی آن و نظام اقتصادی اسلام فعالیت میکند. پس از دو سخنرانی آیتالله جواد فاضل، وی یادداشتی را در اختیار خبرگزاری ایکنا قرار داد که در ادامه شرح آن از نظر میگذرد:
پس از نقدهایی ناظر به سخنان اول آیتالله جواد فاضل، ایشان درباره نظام و فقه نظام مطالب دیگری فرمودند. همانطور که پس از سخنرانی اول ایشان در برخی نشستهای علمی عرض کردم اگر الفاظ استعمال شده درست توضیح داده شوند، ممکن است بسیاری از این نزاعها برطرف شود. به همین جهت این یادداشت در چند بند ارائه میشود:
الف. فقه اقتصادی، عملیات استنباط احکام وضعی و تکلیفی انواع رفتارها و روابط در حوزه تولید، توزیع و مصرف است. هر مکلفی در حوزه تولید، توزیع و مصرف میتواند انواع رفتارها و روابط با خدای متعال، انسانهای دیگر، دولت و منابع اقتصادی داشته باشد. فقه، عملیات استنباط احکام وضعی و تکلیفی این رفتارها و روابط، به روش اجتهادی و از منابع اجتهاد در ساحتهای بیان شده است.
ب. نظام اقتصادی عبارت است از: مجموعه رفتارها و روابط هدفمند در سه حوزه تولید، توزیع و مصرف. فقیه تنها احکام وضعی و تکلیفی این رفتارها و روابط را از منابع فقهی به روش فقهی قابل قبول استنباط و استخراج میکند. بنابراین اساسا فقه نظام یا فقه کلان یا فقه اجتماعی یک نوع استعمال تسامحی است. چون خود آن رفتارها و روابط ممکن است فردی یا کلان باشند. فقیه تنها حکم آن رفتارها و روابط را استنباط میکند. این رفتارها و روابط ممکن است از شخصیت حقیقی یا حقوقی صادر شود. بنابراین به خود رفتارها و روابط در حوزه اقتصادی فقه نظام اقتصادی گفته نمیشود؛ بلکه وقتی مجموع احکام وضعی و تکلیفی انواع رفتارها و روابط در ساحتهای بیان شده استنباط و کشف گردد، میتوان به آنها دانش فقه اقتصادی اطلاق کرد.
ممکن است گفته شود که فقه اکبر اسلامی دارای چنین امکان و ظرفیتی نیست. در حالیکه چنین نیست، همان طور اندیشهمندان سکولار براساس مبانی کفر و شرک میتوانند به مجموعهای از رفتارها و روابط هدفمند در حوزه تولید، توزیع و مصرف برسند، براساس مبانی توحیدی میتوان به انواع رفتارها و روابط هدفمند و نظاممند در سه حوزه یاد شده رسید. چرا قبول میکنیم اندیشهمندان سکولار براساس مبانی کفر و شرک خود میتوانند انواع رفتارها و روابط را در ساحتهای بیان شده استخراج کنند؛ ولی اندیشهمندان اسلامی براساس مبانی اسلامی و توحیدی نتوانند؟! اولاً معتقدیم چنین ظرفیتی را مبانی و معارف اسلامی دارد؛
ثانیاً خلاف عقل نیست؛ ثالثاً این اعتقاد خلاف شرع نیز نیست. وقتی یک اندیشهمند اقتصاد اسلامی به چنین امری دست پیدا کرد، این مجموعه رفتارها و روابط هدفمند و نظاممند را در اختیار دستگاه فقه و فقهای بزرگوار قرار میدهد و آنان احکام تکلیفی و وضعی این مجموعه رفتارها و روابط را تحلیل فقهی میکنند، اگر خلاف شرع بود کنار گذاشته میشود؛ والا به عنوان مجموعه رفتارها و روابط نظاممند پذیرفته میشود. آیا کسی میتواند بگوید چنین امری خلاف شرع است؟
به عبارت دیگر در استفاده از روش امضا در فقه اصغر برای مشخص کردن حکم تکلیفی و وضعی انواع رفتارها و روابط هدفمند، لزومی دارد که منتظر ورود آن رفتارها و روابط شکل گرفته براساس تفکرات غیر اسلامی باشیم؟ اگر اندیشهمندان اقتصاد اسلامی -که آشنا به فقه اسلامی هستند - براساس مبانی و معارف اسلامی به انواع رفتارها و روابط نظاممند در حوزه تولید، توزیع و مصرف برسند و دستگاه فقه اسلامی به روش امضا این نوع رفتارها و روابط را براساس روش فقه اصغر تحلیل و حکم تکلیفی آنها را استخراج کنند، اشکالی دارد؟ این مجموعه رفتارها و روابط نظاممند نظام اقتصادی و احکام وضعی و تکلیفی کشف شده را فقه نظام اقتصادی مینامیم. آیا چنین نامگذاری با اشکال فقهی یا کلامی و ... مواجه است.
ممکن است کسی به این فقه شکل گرفته بگوید فقه نظام اقتصادی اسلام. این نامگذاری قطعاً اشکالی ندارد. همچنین آن مجموعه رفتارها و روابط در یک نظم منطقی و کارکردی نسبت به هم قرار میگیرند. به این مجموعه نظام اقتصادی گفته میشود. حتماً این نامگذاری هم اشکال ندارد. به علاوه این خروجی میتواند اندیشهمندان و عقلای دنیا را وادار به مطالعه، بررسی و تحلیل و در نهایت پذیرش کند. این فقه، فقه فعال و مطالبهگر است. بنابراین اگر دستگاه فقه در حوزه اقتصادی جایگاه فقه اکبر و اصغر را مشخص کند، ارتباط و ترابط آنها را نسبت به هم معین نماید، کارکرد هر یک معلوم گردد، میتواند به نظام اقتصادی و فقه نظام اقتصادی برسد.
در پایان ضمن تشکر از رفع ابهامات بعدی ایشان و صاحبنظرانی که به نقد و بررسی بیانات ایشان اقدام کردند، لازم است همه صاحبنظران فقهی و اقتصادی این قبیل اتفاقات را فرصت بدانند و از آن استقبال کنند و در فضایی علمی به تقویت مباحث مورد نیاز نظام جمهوری اسلامی ایران اقدام کنند.
احمدعلی یوسفی
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
مسئول مرکز راهبری اقتصاد مقاومتی حوزههای علمیه