چند روایت از آداب رمضانی اهالی خراسان

رضا سلیمان‌نوری، خراسان پژوه، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌رضوی در خصوص آداب و رسوم اهالی خراسان در ماه مبارک رمضان اظهار کرد: رسم دیرینه‌ای که در تمام شهرستان‌های خراسان رضوی وجود دارد، این است که مردم با غبارروبی خانه‌های خدا، به استقبال باشکوه از ماه مبارک رمضان می‌روند. مسجد در ماه مبارک رمضان کانون و ماوای اصلی پرهیزگاران است و بخش عمده‌ای از اوقات بندگان خدا در این ماه در مساجد می‌گذرد. به ‌همین دلیل مردم شهرستان‌های خراسان‌رضوی با غبارروبی مساجد، خانه‌های خدا را برای پذیرایی شایسته از مهمانان خدا آماده و مهیا می‌کنند.

 

وی ادامه داد: یکی از آیین‌های مردم خراسان در شب‌های رمضان که اکنون به واسطه مدرنیته کم‌رنگ شده، شب خوانی است. سحرهاي ماه مبارک رمضان در خراسان، به ويژه در روستاها، آن زمان که وسايل ارتباط جمعي کم بود، معمولا ۳ مرحله شب‌خواني وجود داشته است. مرحله اول با دهل و شيپور و يک ساعت و نيم مانده به اذان صبح، آهنگي معروف به آهنگ ابوعطا نواخته مي‌شد و مردم که آهنگ ابوعطا را مي‌شنيدند، متوجه مي‌شدند که شب‌خواني اول است و يک ساعت و نيم تا اذان صبح مانده است. نيم ساعت بعد هم با آهنگي معروف به آهنگ حجاز شب‌خواني انجام مي‌شد و مردم می‌فهميدند که يک ساعت به اذان مانده است و آخرين شب‌خواني هم از يک ربع به اذان با قرائت دعاي سحر آغاز مي‌شد و موذن‌ها براي شب‌خواني و گفتن اذان به بلندترين نقطه مسجد، تکيه و يا آب انبار می‌رفتند و علاوه بر قرائت دعا، اين اشعار را می‌خواندند «شب خيز که عاشقان به شب راز کنند؛ گرد در و بام دوست پرواز کنند؛ هر جا که دري بود به شب مي بندند؛ الا در دوست را که شب باز کنند».

 

سلیمان‌نوری افزود: هنوز در برخی مناطق روستایی گناباد در شب‌های ماه رمضان سه نفر از مردانی که دارای صدای خوب و مسلط به مناجات‌خوانی هستند، از نیمه شب تا لحظاتی باقی مانده به اذان صبح سه مرتبه پشت بام‌ها رفته یا با راه افتادن در محله‌ها به شب‌خوانی می‌پردازند. علاوه بر آن از حدود 2 ساعت مانده به اذان صبح از بلندگوی بیشتر مساجد مناطق شهری گناباد به شیوه گذشتگان نوای دلنشین مناجات پخش می‌شود.

 

رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان تصریح کرد: یکی از رسومی که در شهرستان‌های مردم استان از دیرباز وجود داشته، چلیک‌زنی بوده است. منظور از چلیک‌زنی نواختن به وسیله دو چوب بر پیت‌های قدیمی و خالی نفت است که صدایی خوش از آن با هنرمندی هنرمندان بیرون می‌آمد. چلک‌زنی به ویژه در هنگام سحر کاربرد داشته و به این وسیله زمان سحر به مردم اعلام می‌شده تا بیدار باشند و مراسم سنتی و زیبای ماه مبارک رمضان را در سحر بجا بیاورند.

وی بیان کرد: یکی از سنت‌های پسندیده در تربت حیدریه تشت زنی بود. این به آن معناست که معمولا مردم برای بیدار کردن یکدیگر در وقت سحر، از صدای تشت، بشکه و بعدها از طبل یا دهل استفاده می‌کردند. اجرای سنت به این شکل بود که در هر محله یک یا دو نفر تشت به دست به پشت بامی بلند رفته و با نواختن آن، فرا رسیدن سحر را به دیگران اطلاع می‌دادند که البته امروزه تلفن جایگزین تشت و بشکه و طبل شده و برخی با زنگ تلفن دیگران را از خواب بیدار می‌کنند، بدون اینکه مکالمه‌ای رد و بدل شود.

 

سلیمان‌نوری با بیان اینکه مردم خراسان در ماه مبارک رمضان اهمیت ویژه‌ای به خواندن قرآن می‌دهند و بر این اساس در گوشه گوشه کوی و برزن این استان جلسات دورخوانی قران برگزار می‌شود. مردها در بيشتر مساجد و تکايا دوره قرآن دارند که البته بيشتر شب‌ها و بعد از افطار برگزار مي‌شود، ادامه داد: خانم‌ها اغلب در يک ساعت مشخصي و هر روز در منزل يکي از همسايه‌ها جمع مي‌شوند و يک جزء قرآن تلاوت مي‌کنند و در روز آخر ماه هريک مقداری آجيل، شيريني و سکه با خود می‌برند و اين‌ها را روی هم می‌ريزند و سپس هرکدام يک سوره از جزء سی‌ام را می‌خوانند و آرزو دارند که سوره توحيد به آن‌ها برسد. در نهايت آن خانمي که قرائت سوره توحيد به او می‌رسد، بايد بعد از ماه مبارک رمضان باقی خانم‌ها را به صرف آشی با عنوان «آش قل هو الله» دعوت کند.

 

این خراسان‌پژوه گفت: همچنين در پايان اين جلسه هر يک مقداری از آجيل‌ها را به عنوان تبرک با عنوان «آجيل سر قرآن» و سکه را هم با عنوان «پول برکتی» بر می‌دارند که در جيب يا کيف پول خود نگهداری می‌کنند.

 

رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان اظهار کرد: مشهدی‌ها معتقدند قرائت قرآنی‌ را که‌ در ماه رمضان آغاز می‌کنند، باید حتما تا آخر ماه تمام‌ کنند وگرنه‌ مقروض می‌شوند و هر کس در جزء آخر قرآن نوبتش به سوره توحید رسید، به سایر شرکت‌کنندگان در دوره قرآن شیرینی می‌دهد.

 

وی عنوان کرد: نذر ختم انعام ديگر روش براي برآورده شدن حاجت است و برای آن از كسانی كه در قرائت قرآن تبحر دارند، دعوت می‌كنند پس از خواندن سوره انعام افراد بر سر خوان نعمت الهی افطار ميهمان شوند. دوره‌های ختم قرآن به صورت خانوادگی یا محله‌ای طی این ماه مبارک در گناباد حال و هوای خاصی دارد. در جلسات قرآنی مرسوم است چنانچه فردی برخی از سوره‌‌های قرآن از جمله انعام، یاسین، توحید، الرحمن و سجده را در این جلسات قرائت کند، جلسه بعد با آوردن شیرینی یا آش، خوشحالی خود را از قرائت این سوره‌ها اعلام می‌کند.

 

وی اضافه کرد: در ميان جلسات قرآن موجود در سطح شهر خراسان، جلسه‌های فاميلی از لطف خاصي برخوردار است. جلسه‌هايی وجود دارد که در ماه مبارک رمضان هر شب در منزل بزرگتر خانواده و يا هر شب در منزل يکي از خواهران و برادران تشکيل می‌شود و به اين ترتيب علاوه بر بجا آوردن سنت حسنه صله رحم، آيات روح‌بخش قرآن مجيد تلاوت می‌شود. گردآمدن اعضای يک فاميل در کنار هم، تاثيرات مثبت انکارناپذيری دارد که وقتی همراه با ذکر و تلاوت کتاب خدا نيز باشد، تاثيرات مثبت آن دوچندان می‌شود. 

 

این خراسان‌پژوه عنوان کرد: در ارتباط با سنن افطاری در خراسان هم بايد اشاره کرد که يکی از برنامه‌های بسيار خوب مردم خراسان اين است که در بسياری از مساجد و تکايا شب‌ها سفره افطاري ساده‌ای پهن مي‌شود و افراد پس از اقامه نماز جماعت روزه خود را باز می‌کنند. در واقع بايد گفت، مردم خراسان به افطاری دادن بسيار علاقه دارند؛ به خصوص اينکه به همين بهانه صله رحم هم انجام می‌دهند و اقوام و خويشان کنار هم جمع و از احوال هم با خبر می‌شوند. در اين ماه همچنين مردم به مستضعفان و يتيمان توجه ويژه‌ای دارند و با توجه به اينکه در خراسان اماکن زيارتي زيادي وجود دارد، مردم در روزهای جمعه و همچنين روزهای شهادت اميرالمومنين(ع) در این اماکن افطاری می‌دهند و به ويژه کسانی که نذر دارند و يا کسانی که قصد دارند فرزندان خود را عقيقه کنند، گوسفندی را ذبح و گوشت آن را بين فقرا تقسيم می‌کنند و يا آن را می‌پزند، افطاری می‌دهند.

 

سلیمان‌نوری گفت: شاید جالبترین نحوه برپایی مراسم افطار عمومی در روستای باب‌الحکم شهرستان بردسکن خراسان رضوی باشد. مسجد جامع قدیمی این روستا، سالیان سال است که در غروب هر روز ماه رمضان پذیرای جمعیت روستاییان روزه‌دار است که بر یک سفره افطار مشترک نشسته و روزه خود را می‌گشایند. طبق این سنت دیرینه، تمام مومنان این روستا از پیر و جوان، زن و مرد و از هر قشر و طبقه‌ای ساعتی قبل از اذان مغرب در مسجد جامع روستا جمع شده و پس از روخوانی قرآن و خواندن نماز جماعت، در کنار هم بر سر سفره افطار می‌نشینند. اینگونه تمام اهل روستا که بیش از نیمی از ایشان سادات هستند، همزمان و در کنار یک سفره افطار می‌کنند. افطاری که بسیار ساده است و شامل نان و پنیر، سبزی، چای و خرما می‌شود.

 

رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان با بیان اینکه کودکان خراسانی هم در ماه مبارک حال و هواي خاص خود را دارند و والدين سعي می‌کنند، در اين ماه کم‌کم فرزندان خود را به روزه گرفتن عادت دهند، عنوان کرد: به اين ترتيب کودکانی که سن و سال کمتری دارند تا ظهر روزه می‌گيرند که در زبان محاوره‌ای به آن «روزه کله چغوکی» گفته می‌شود و همچنين والدين به فرزنداني که در آستانه سن تکليف هستند وعده می‌دهند که اگر روزه بگيرند، برايشان هديه مي‌خرند.

 

سلیمان‌نوری بیان کرد: بدون شک در نزد همه ما ایرانیان امام هشتم(ع) جایگاه ویژه‌ای دارد. شاید به همین دلیل است که انس با علی ابن موسی الرضا(ع) و بیتوته در حریم قدسی آن مولا، یکی از ویژگی‌های ماه مبارک رمضان در مشهد است. اغلب مشهدی‌های قدیمی سعی می‌کنند پس از پایان مراسم افطار و البته شرکت در دوره‌های قرآن خانوادگی دقایقی را در حرم مطهر رضوی بسر برند. این امر در بین بازاریان مشهد هنوز هم به شدت رایج است و اهالی قدیم بازار سعی می‌کنند تا ساعات پایانی شب تا نزدیک سحر را در حرم مطهر رضوی به شب زنده‌داری و عبادت بگذرانند. 

 

وی افزود: در این شب نشینی‌ها، افراد با تجربه، مرشدی جمع را به عهده گرفته و با نقل خاطراتی از گذشته، جوانان را از عواقب غیبت و تهمت و بدبینی و گناه آگاه سازند. این نشست‌ها تا یک ساعت قبل از اذان صبح به داراز می‌کشد و پس از آن افراد برای صرف سحری روانه خانه می‌شوند.

 

این خراسان‌پژوه خاطرنشان کرد: در روز بيست و يکم ماه مبارک رمضان و سال‌روز شهادت امام اول شيعيان هم مراسم ويژه‌اي در برخی نقاط خراسان رضوی از جمله کاشمر و سبزوار برپا مي‌شود. به اين ترتيب که جمعيت انبوهي ظهر اين روز در نماز جماعت ظهر و عصر مسجد حاضر مي‌شوند و همزمان جمعيت چشمگيري نيز در حسينيه تجمع مي‌کنند و در قالب چند دسته بزرگ عزاداري از محل حسينيه در سطح خيابان‌هاي شهر به سمت مسجد جامع حرکت مي‌کنند و در آنجا مورد استقبال نمازگزاران و مسئولان شهرستان از جمله امام جمعه قرار مي‌گيرند. نمازگزاران حاضر در مسجد هم فضا را براي هيات حيدري باز مي‌کنند پس از ورود آن‌ها به مسجد، برنامه‌ها را در اختيار مداحان و عزاداران هيات قرار مي‌دهند و اين عزاداران نيز با سوز و حال خاصي به اقامه عزاي اميرالمومنين علي(ع) مي‌پردازند و مراسم تعزيه با عنوان «قنبرخواني» آغاز مي شود.

 

سلیمان‌نوری با بیان اینکه یکی از سنت‌های مرسوم در تربت حیدریه، پخت نان جو در آستانه ایام شهادت حضرت امیرالمؤمنین(ع) است، عنوان کرد: در شب‌های قدر در بسیاری از خانه‌ها نان جو وجود دارد و در سفره‌های افطار خود نان جو همراه با ماست می‌خورند و عده‌ای نیز میزان بیشتری نان جو تهیه و در بین نمازگزاران مساجد توزیع می‌کنند.

 

وی گفت: ملاقه‌زنی از آیین‌های خاص مردم تربت حیدریه و سبزوار در ماه رمضان است. مردم سبزوار شب 27 ماه مبارک رمضان را که شب کشتن ابن ملجم مرادی به ‌دست امام حسن مجتبی(ع) است، جشن می‌گیرند. در این شب مردم دیار کهن بیهق، شیرینی پخش کرده و جوانان به اجرای آیین ملاقه‌زنی می‌پردازند. برای اجرای این سنت پسرهای جوان بعد از افطار چادر به سر انداخته و هر چند نفر کیسه‌ای برداشته و به در منازل ‌رفته و با ملاقه به در کوبیده و سپس پشت در سکوت کرده و می‌ایستادند. پس از آن صاحب‌خانه با علم به این آیین کهن در را باز کرده و در حد توان مالی خود مقداری شیرینی، شکلات، نقل، خرما و... داخل ملاقه یا کیسه ملاقه‌ز‌ن‌ها می‌ریزد. البته  صاحبخانه به هنگام ریختن شیرینی و شکلات‌ها به داخل کیسه یا ملاقه می‌گوید، «بگو بر ابن ملجم لعنت» و جوانان چادر بر سر نیز یک صدا این لهن را تکرار می‌کنند.

 

این خراسان‌پژوه افزود: گفتنی است ریختن آب بر روی سر ملاقه‌زن‌هایی که در ساعت‌های آخر شب برای چندمین بار به در منازل می‌روند از شوخی‌های رایج در این شب است.

 

سلیمان‌نوری با بیان اینکه برگزاری نماز تراویح نخستین مراسم ویژه مردم اهل سنت خراسان رضوی در تایباد، تربت جام، خواف و سرخس  پس از تایید رویت ماه نو است، بیان کرد: نماز تراویح پس از بعد از نماز عشا به صورت 10 نماز 2 رکعتی اقامه می‌شود و در بعضی از مساجد در این نماز یک جز از قرآن مجید تلاوت می‌شود تا بدین طریق تا پایان ماه قرآن نیز یک دوره کامل شده باشد.

 

رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان عنوان کرد: مراسم اعتکاف از دیگر مراسم ماه مبارک رمضان است که مردم اهل سنت خراسان آن را در دهه آخر ماه مبارک رمضان در مساجد برگزار می‌کنند. این مراسم از افطار شب نوزدهم آغاز می‌شود و تا بامداد روز عید فطر ادامه دارند در همه مساجد با حداقل یک نفر باید برگزار شود و فرد معتکف این چند روز را در مسجد به طاعت و عبادت سپری می‌کند.

 

وی اظهار کرد: در آخرين روز از ماه مبارک رمضان، اهالي نقاط مختلف خراسان، خود را براي فرا رسيدن عيد رمضان آماده می‌کنند. برای اين منظور غسل کرده، لباس تميز يا نو پوشيده و به استقبال عيد فطر مي‌روند. رويت هلال ماه شوال نشانی بر پايان ماه مهمانی خداست که اين امر در گذشته توسط افراد خبره و مطلع به اطلاع مردم رسانده می‌شد و امروزه از طريق رسانه‌های جمعی اعلام می‌شود. 

 

وی افزود: هنگام افطار آخرين شب از ماه رمضان اعضای هر خانواده بنابر قوت غالب، فطريه خود را دست به دست چرخانده و آن را برای افراد مستمند کنار می‌گذارند.

 

انتهای پیام