تبیین احکام و فروع دین از منظر صحیفه سجادیه
گروه معارف ــ فروع دین و احکام مربوط به آن‌ها از مسائلی است که در قالب دعا در صحیفه سجادیه مطرح شده است.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، اگر در قرآن کریم دقت کنیم، می‌بینیم که گاهی بحث درباره یکتاپرستی را مطرح می‌کند. زمانی در معارف الهی بحث می‌نماید، گاهی قصه‌ها و داستان‌های گذشتگان را مطرح می‌سازد، سپس پندها و اندرزها و بعضی اوقات هم سخن از فطرت و آفرینش جهان به میان می‌آورد و در لابه‌لای این بافت مخصوص الهی، سخنی نیز از اقسام عبادات مانند نماز، زکات، روزه، حج، و امثال این‌ها به میان می‌آورد و از این طریق، بندگان مکلف خود را بدون این‌که جزئیات و شرایط و مواضع مسائل یاد شده را شرح بدهد ـ به راه‌ها و روش‌های ـ تقرّب به خدا رهنمون می‌شود و شرایط و جزئیات آن‌ها را به بیان پیامبر(ص) موکول می‌کند. این روش مخصوص، که از سودمندترین روش تعلیم و تربیت و بهترین راه برای برپاسازی جامعه است، در صحیفه سجادیه نیز رعایت شده است. در ادامه به برخی احکامی که در صحیفه مورد اشاره قرار گرفت هست، اشاره می‌کنیم.
تبیین حدود و شرایط نماز در قالب دعا
امام سجاد(ع) در دعای چهل و چهارم می‌فرمایند:
«بار الها، بر محمد و آل محمد رحمت بفرست و ما را در این ماه بر اوقات نمازهای پنج گانه و حدود آن، که تعیین کرده‌ای و واجبات آن را مقرر نموده‌ای ...[34]
بدین وسیله، امام سجّاد(ع) ما را به نمازی ارشاد می‌کند که اگر تمام شرایط و حدود آن رعایت شود، باعث تقرب و وسیله عروج به‌سوی خدای یگانه است و از فحشا و منکرات باز می‌دارد.
روزه در صحیفه سجادیه
امام(ع) در مورد فریضه روزه می‌فرمایند:
«و سپاس خدایی را که یکی از راه‌های احسان را ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام را قرار داد، پس برتری آن را بر سایر ماه‌ها به خاطر احترام فراوان و فضایل نمایانی که برایش قرار داد، آشکار ساخت ...»[35]
زکات و پاکسازی اموال
زکات نوعی مالیات و جزء حقوقی است که خداوند برای گذران زندگی انسان‌های ناتوان، در اموال ثروتمندان قرار داده است، تا بدین وسیله، بتوانند مشکلات و گرفتاری‌های زندگی خود را برطرف سازند. در اهمیت زکات همین بس که قرآن کریم 32 بار از آن یاد کره و غالباً هر جا سخن از نماز به میان آورده، در کنار آن، از زکات نیز یاد نموده است. امام سجاد(ع) نیز، که یکی از شارحان و مفسران حقیقی احکام الهی است، در دعاهای خود در خصوص مسأله زکات چنین می‌فرماید:
«ما را در این ماه، موفق بدار تا اموالمان را از مظالم و حقوق دیگران خالص و پیراسته کنیم و با بیرون کردن زکات ها آن را پاک سازیم.»[36]
حج، عمره و زیارت قبر پیامبر(ص)
در مورد حج، عمره و زیارت مرقد شریف پیامبر(ص) امام سجاد(ع) چنین می‌فرمایند:
«خداوندا، بر من منّت گذار بر حج و عمره و زیارت قبر پیامبرت ـ که درود و رحمت و برکات تو بر او و خاندان او باد و هم چنین زیارت قبول آل پیغمبر که همواره بر ایشان سلام باد ...[37]»
مسائل اجتماعی
چنان که پیش از این گفتیم، امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، تنها به مسائل اعتقادی و عبادی نپرداخته، بلکه به حکم آن که آن حضرت رهبر و مقتدای حقیقی جامعه بودند مسائل اجتماعی را نیز مورد توجه قرار دادند از جمله: دعا برای مرزبانان.
حضرت در دعای بیست و هفتم برای سربازان و مرزداران کشور و همه کسانی که به نحوی آنان را یاری و تجهیز کرده‌اند، دعا می‌کنند. گرچه در آن عصر، آنان تحت حاکمیت طاغوت مرزبانی می‌کردند و بعضی از آنان از دشمن‌ترین دشمنان آن حضرت بودند و پیوسته درصدد به دست آوردن فرصتی بودند که حضرت را از پای درآورند. اما چون مرزبانی آنان در نهایت، موجب حفظ کیان اسلام و مسلمانان بود، امام(ع) برایشان دعا می‌کنند و هدایت و رستگاری آنان را نیز از خدای بزرگ می‌خواهند. «خداوندا، بر محمد و خاندانش رحمت فرست و مرزهای مسلمانان را به عزت خود استوار گردان، مرزبانان را به نیروی خود تقویت نما ... [38]»
تشویق به امر به معروف و نهی از منکر
یکی از احکامی که در عصر امام سجاد(ع) ناشناخته باقی مانده بود، فریضه امر به معروف و نهی از منکر بود. پیش از آن، پدر بزرگوار آن حضرت برای احیای این فریضه الهی، جان خویش را فدا کرد و وقتی رهبری جامعه اسلامی به عهده امام سجاد(ع) قرار گرفت، ایشان برای احیای آن به پاخاستند. از جمله «و ما را در این روز و این شب و همه روزهایمان برای انجام کارهای نیک و ترک کارهای بد ... و به پا داشتن امر به معروف و نهی از منکر موفق بدار.[39].»
دعا جهت نزول باران و رفع خشکسالی
امام آشکارا حساسیت خود را به مسائل اجتماعی و مصالح امت اسلام نشان می‌دهد و با انجام دعا به درگاه خداوند جهت نزول باران و برطرف کردن خشکسالی، اثبات می‌کند نسبت به مشکلات زندگی روزمره و دنیوی مردم نیز بی‌تفاوت نیست.[40]
دعا برای همسایگان و دوستان
حضرت در این دعای شریف، ضمن دعا برای حفظ همسایگان و دوستان از شر دشمنان، آنان را به اخلاق نیکو، حفظ اسرار و یاری مظلومان راهنمایی می‌کند.[41]
ابعاد سیاسی صحیفه سجادیه
چنانکه اشاره کردیم، صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز و مناجات و عرض حاجت در پیشگاه خدا نیست، بلکه ابعاد گوناگونی از جمله بعد سیاسی را نیز شامل می‌شود. امام در ضمن دعاهای خود در چندین مورد، مباحث را مطرح کرده است که می‌توان از آن‌ها توجه به مسئله امامت و عدم مشروعیت زمامداری خلفای جور را برداشت کرد. در ادامه به دو مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
ضرورت تولّا و تبرّا
دوستی کردن با اهل بیت (ع) و یارانشان و تنفر و بیزاری جستن از دشمنان اهل بیت (ع) از جمله موضوعاتی است که در دعاهای صحیفه مورد عنایت خاص امام زین العابدین بوده است. از جمله در دعای بیست و پنجم آمده است:
«پروردگارا، همانا من دوستدار و دوست آنان هستم و به سوی تو از دشمن آنان بیزاری می جویم و به سبب محبّت، دوستی، علاقه و اطاعت آنان به سوی تو نزدیکی می جویم.[42]»
تأکید بر صلوات بر محمد و آل محمد (ص)
صلوات بر محمد(ص) و اهل بیت طاهرینش بیش از تمام دعاها در صحیفه سجادیه تکرار شده است، به گونه‌ای که در اکثر موارد، در صدر و ذیل و متن دعا، بارها این دعای مستجاب والا قدر، بیان شده و دیگر حاجات و نیازهای انسان، در جوار آن، درخواست می‌گردد و امام سجاد(ع)، از خداوند متعال می‌خواهد که این صلوات را بی پایان و مستمر قرار دهد.[43]
امام سجاد (ع)، پس از دعای عید قربان، فرموده است:
«نیازهای خود را به درگاه خدای متعال عرضه کنید و پس از آن هزار بار بر محمد و آل محمد درود فرستید».[44]
گسترده بحث صلوات و درود، در بخش دوم دعای عرفه، بیش از همه مطرح است. سخن از کامل‌ترین برکت‌ها، سودمندترین رحمت‌ها، درودی فزاینده که فزاینده تر از آن نباشد، درودی که از رضوان الهی درگذرد و پیوستگی آن به بقای الهی پیوند خورد، دوردی که مانند کلمات الهی پایان نپذیرد، درودی که چندین برابر شود و همراه با گردش روزگار، مضاعف گردد، درودی هم وزن عرش و مادون آن، به شماره زمین‌ها و آنچه زیر آن‌ها و آنچه میان آن‌ها است که امام همواره به این دعا پرداخته است:
«ربّ صلّ علی محمد و اله صلوه تجاوز رضوانک و یتّصل اتّصالها ببقائک و لا ینفذ کما لا تنفذ کلماتک: ای پروردگار بر محمد و آل محمد درود فرست درودی که از خوشنودی تو تجاوز کرده درگذرد، و پیوستگی آن بقاء و هستی تو پیوسته شود... »[45]
علاوه بر آن، درود بر امامی از شمار امامان (ع) مطرح می‌شود که خداوند، دین خود را به وسیله او تایید می‌کند، پناهگاه مؤمنان و نور عالمین است. امام(ع) از خدا می‌خواهد که معالم دین الهی را که ستمگران از میان برده‌اند، حیات دوباره بخشد، زنگار ستم را بزداید. امام(ع) نه تنها بر پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) دورد می‌فرستد، بلکه درود الهی را برای کسانی می‌خواهد که مقام اهل‌بیت را به خوبی شناخته و پذیرفته‌اند، راه آن‌ها را پی می‌گیرند و از ولایتشان جدا نمی‌شوند.
«ای پروردگار بر او و آل او درود فرست، درودیکه هر درود گذشته و تازه‌ای را در برداشته باشد، و بر او و بر آل او درود فرست درودیکه نزد تو و نزد غیر تو پسندیده باشد، ای پروردگار درود فرست بر پاکیزتران خویشان آن بزرگوار که آنان را برای امر و فرمان خود برگزیدی.[46]»
این همه تأکید بر صلوات بر محمد و آل محمد در دعاهای امام سجاد(ع) در زمانی صورت می‌گیرد که حتی نام گذاری اشخاص به اسم «علی» از سوی حکام بنی امیه جرمی نابخشودنی بود و سبّ امام علی (ع) وسیله‌ای برای نزدیکی به دستگاه حکومت به حساب می‌آمد، به کار بردن این عبارت، به طور مکرر، ارزش خود را به خوبی نشان می‌دهد.[47]
صحیفه سجادیه که از جمله منابع و متون مهم شیعی است که از قرن اول هجری باقی مانده است و شامل دعاهای و مناجات امام چهارم شیعیان، زین‌العابدین علی بن الحسین(ع) است، مانند قرآن مجید، دربردارنده اصول اسلامی و معارفی است که موجب تکامل نفوس و استواری عقاید و فزونی صفات پسندیده می‌گردد. اگرچه موضوع اصلی این کتاب دعا و نیایش است اما شامل بسیاری از حقایق علوم و معارف اسلامی، عرفانی و قوانین و احکام شرعی و حتی مسائل سیاسی، اجتماعی و... است که در شکل و قالب دعا بیان شده است، چراکه با توجه به شرایط و زمان امام سجاد و اختناقی که در آن زمان وجود داشت، بیان کردن معارف اسلامی در قالب دعا خود بهترین روش در مقابل برنامه‌های اموی بوده است.
فهرست منابع:
[34]. موحد ابطحی، سید محمد باقر، صحیفه سجادیه، مؤسسه امام مهدی، چاپ اول، قم، 1411هـ ق، دعای 484، ص 211.
[35]. فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، انتشارات فقیه «سید مهدی فیض الاسلام»، تهران، 1375، ص 287.
[36]. همان، ص 211.
[37]. دعای 23، همان، ص 124.
[38]. صحیفه ی سجادیه، دعای 27، ص 132.
[39]. همان، دعای 6، ص 57.
[40]. همان، دعای 19، ص 107 ـ 108.
[41]. صحیفه ی سجادیه الجامعۀ، دعای 26، ص 131 ـ 132.
[42]. همان، دعای 25، ص 128.
[43]. دعای 32، ص 73.
[44]. دعای 48، ص 390.
[45]. دعای 47، ص 234.
[46]. دعای 47، ص 333.
[47]. رنجبر، محسن، نقش امام سجاد در رهبری شیعه، دفتر نشر معارف قم، 1381، ص 48.
انتهای پیام
