اهمیت اسناد و مدارک تاریخی در تبیین زوایای مبهم حیات اجتماعی و سیاسی
رییس اداره اسناد آستان قدس رضوی گفت: اسناد تاریخی در حوزه پژوهش‌های تاریخ اجتماعی، تاریخ سیاسی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، اقتصاد و سیاست رکن خیلی مهمی به‌عنوان یک منبع موثق و مستند ایفاء می‌کنند که با توجه به این منابع پژوهشگران می‌توانند پژوهش‌های گسترده‌ای انجام دهند.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، اسناد تاریخی چه دولتی، چه خصوصی و عمومی بیانگر هویت ما در گذشته، حال و آینده هستند. بنابراین هر برگ سند، تاریخی نهفته در خود دارد و حفظ و نگهداری از آنها به دلیل ارزش تاریخی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بسیار حائز اهمیت است. به‌طور کلی نحوه برخورد افراد با اوراق و اسناد به قدمت تاریخ کتابت برمی‌گردد و با گسترش چاپ و نشر به شیوه مدرن ابعاد و دامنه این آشنایی نیز گسترش یافته است.
اسناد از یک طرف به‌دلیل اهمیت مالی، اداری و خانوادگی جایگاه ویژه‌ای دارند و از سوی دیگر، به‌طور اساسی حفظ و نگهداری اوراق و مدارک شخصی در برهه‌های مختلف تاریخی خطری بالقوه بوده است و به همین دلیل به‌طور علمی و استاندارد در سال 1349 سازمان اسناد در ایران تشکیل و به دنبال آن قوانین نگهداری از اسناد پایه‌گذاری شده است.
با توجه به اهمیت اسناد و مدارک تاریخی در تبیین زوایای مبهم حیات اجتماعی و سیاسی و منابعی در عرصه‌های تحقیقاتی و به دلیل این‌که مراکز اسناد و موزه‌ها امن‌ترین مکان برای نگهداری اسناد هستند با الهه محبوب، با سابقه 22 ساله فعالیت در مرکز اسناد، فارغ‌التحصیل دکتری تاریخ و رییس اداره اسناد آستان قدس رضوی، گفت‌وگویی انجام داده‌ایم.
آرشیو اسناد در ایران از چه زمانی آغاز شده است؟
اسناد تاریخی در حوزه پژوهش‌های تاریخ اجتماعی، تاریخ سیاسی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، اقتصاد و سیاست رکن خیلی مهمی به‌عنوان یک منبع موثق و مستند ایفاء می‌کنند که با توجه به این منابع پژوهشگران می‌توانند پژوهش‌های گسترده‌ای انجام دهند.
برخی از افراد معتقدند که سابقه تشکیل آرشیو در ایران به پیش از اسلام برمی‌گردد که در میان درباریان وجود داشته است، اما به‌طور علمی و استاندارد در سال 1349 سازمان اسناد در ایران تشکیل و به دنبال آن آیین‌ها و قوانینی پایه‌گذاری می‌شوند. سازمان‌های دولتی، اسناد و مدارکی که راکد هستند و استفاده نمی‌شوند را اسناد تحقیقاتی یا آرشیوی می‌نامند که باید از آنها برای پژوهش‌های تاریخی و استفاده نسل‌های آینده نگهداری کرد. سازمان اسناد ملی این اسناد را جمع‌آوری می‌کند و آن را آرشیو دولتی نامیده است. بعد از انقلاب در کنار آرشیو دولتی، آرشیو محلی و وابسته به موسسات خصوصی شکل می‌گیرد که نمونه‌هایی از آن شامل آرشیو موسسه مطالعه تاریخ معاصر ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و آرشیوهای مرتبط به قوه‌های مقدس است.
فعالیت سازمان اسناد و مطبوعات چگونه آغاز شد؟
قوه‌های مقدس به دلیل نوع کارکردی که داشتند در کنار تمام خدماتی که به زائران و مجاوران ارائه می‌کردند بر مبنای وقف بودند. این وقف‌نامه‌ها کارکرد داشتند و درآمدها و هزینه‌هایی تولید می‌کردند و چون متولیان باید این کارکرد دقیق وقف‌نامه‌ها را حفظ می‌کردند در نتیجه هر گونه مکاتبه‌ای که در طول زمان شکل می‌گرفت نیز نگهداری شد. وقف‌نامه‌های نگهداری شده در کتابخانه آستان قدس رضوی از دوره‌های صفوی و دوره‌های بعد از آن است. در واقع ضابطین اسناد در دوره قاجار در این وقف‌نامه‌ها در‌آمد، هزینه‌ها، اجاره‌نامه‌ها، مصالحه‌نامه‌ها و اسامی مرتبط با درآمدها و هزینه‌ها را ثبت کردند و به دلیل حجم انبوهی این اسناد تولید شده که خیلی از آنها جنبه راکد یا جنبه تحقیقاتی و ارزشمند داشتند. در سال 1376 تصمیم گرفته می‌شود که اداره اسناد آستان قدس رضوی تاسیس شود و در سال 1382 تبدیل به مدیریت اسناد و مطبوعات شد.
به دلیل این‌که هرگونه سند تولیدی آستان قدس جنبه راکد دارد و جاری نیست، این اداره مکلف به جمع‌آوری، نگهداری، ساماندهی اسناد از لحاظ فنی و تخصصی است. این اسناد با توجه به اصول استانداردی که در سازمان اسناد ملی و آرشیوهای دنیا وجود دارد به لحاظ فنی، ارزشیابی، فهرست‌نویسی و نمایه‌سازی می‌شوند و سپس اطلاعات در نرم‌افزار و در اختیار محققان قرار می‌گیرد. به همین دلیل امروز یکی از قدیمی‌ترین سند آرشیوی به لحاظ سابقه تاریخی در ایران در این مرکز نگهداری می‌شود.
قدیمی‌ترین اسناد مربوط به چه زمانی است؟
قدیمی‌ترین اسناد آرشیوی مربوط به قرن پنجم است و بیشترین سند دوره صفوی در دنیا در این مرکز نگهداری می‌شود. 60 هزار برگ سند از دوره صفوی داریم که ثبت جهانی یونسکو شده است و این اسناد دقیقا نشان می‌دهند که زندگی روزانه در حرم مطهر به چه شکل بوده است؛ خدام، فراشان، دربانان، کفشبانان چگونه کار می‌کردند، چه هزینه‌هایی در حرم مطهر صرف می‌شد و چه درآمدهایی وجود داشته است و چه غذاهایی تناول می‌شد و چه پوشاکی مردم استفاده می‌کردند. حتی جزییاتی که در کتاب‌های تاریخی ذکر نشده است را این اسناد بسیار ارزشمند در اختیار محققان قرار می‌دهند.
ویژگی خوبی که اسناد آستان قدس دارند، منسجم بودن و توالی آن است. اسناد دوره افشاریه و دوره قاجاریه نیز موجود است و از دوره افشاریه تعداد اسناد خاص چشمگیری نداریم، البته همین تعداد اسناد موجود مربوط به این دوره در جای دیگری نیز نیست. البته آرشیوی که در دوره قاجار شکل می‌گیرد کامل‌تر است.
به دلیل وابستگی آستان قدس به حرم امام رضا (ع) و اهمیت وقف اسناد متوالی و منسجم هستند و سلسله‌وار ادامه دارند، به همین دلیل می‌توان تاریخ آستان قدس را از دوره صفوی تاکنون به صورت دقیق و جزئی و هر کدام از رویدادهای آن را بر اساس این اسناد بررسی کرد.
قدیمی‌ترین سند حاوی چه اطلاعاتی است؟
قدیمی‌ترین سند مربوط به قرن پنجم و اسناد مالی و حسابداری منطقه اسفراین و نیشابور است که شامل چند قبض وصول و برات است که قیمت مقادیر برخی مواد مانند عدس و حبوبات در آنها نوشته شده است. بعد ازآن از قرن پنجم تا دهم اسنادی درباره مشهد که شامل مبایعه‌نامه و اجاره‌نامه است نیز نگهداری می‌شود. اسناد بعد از قرن دهم مربوط به دوره صفویه و مربوط به آستان قدس می‌شود که 60 هزار برگ سند است.
در مورد حرم مطهر نیز اسنادی موجود است؟
در سال 1361 در پشت یکی از دیوارهای گنبد، اسنادی کشف شد که حدود 500 سال قدمت دارند. این اسناد همراه مجموعه نسخه خطی جزوات قرآنی بوده است. همچنین اسنادی از دیوانسالاری صفوی نیز در بین این اسناد مشاهده می‌شود که گفته شده این اسناد از بین رفته است، اما به لطف امام رضا (ع) این اسناد حفظ و در این مکان یافت شده است.
اسناد موجود در این مرکز به چه زبانی است؟
بیشتر اسناد به زبان فارسی است، اما اسنادی به زبان عربی، انگلیسی، فرانسوی، اردو و ترکی استانبولی نیز موجود است.
آیا اسناد کنونی نیز جمع‌آوری می‌شوند؟
ممکن است یک سند مربوط به دهه 70 یا 80 باشد، اما مرکز ما آن را نگهداری کند چون در قانون سازمان اسناد ملی گفته شده است هر برگ سند که 30 سال از آن بگذرد جزء اسناد آرشیوی است. به عنوان مثال، زمانی شاعری فوت شده و خانواده وی تمام زندگینامه و اثرش را به ما تحویل می‌دهند و ما نمی‌توانیم بگوییم 30 سال دیگر آن را به مرکز اهداء کنید، چون ممکن است 30 سال دیگر این آثار از بین بروند و وراث آن را تقسیم کنند. البته استفاده تحقیقی از این مدارک به سوژه و موضوع نیز بستگی دارد به عنوان مثال، اسناد اداری چون سند جاری هستند و سندهای وقفی را نمی‌توانیم در اختیار محقق قرار دهیم، چون ممکن است مشکلات حقوقی ایجاد شود. البته این اسناد نگهداری شده و در زمان خود بررسی لازم آن انجام خواهد شد.
آیا اسناد خریداری می‌شوند یا اهدایی هستند؟
از آنجا که معتقدیم هر سند، میراثی مربوط به کل مردم است و اگر خریداری نشوند احتمالا از بین خواهند رفت، خرید اسناد را نیز در دستور کار خود قرار دادیم و مجموعه‌های خوبی هم در سال‌های گذشته به دلیل توجهی که متولیان گذشته و امروز داشتند، خریداری و تلاش کردیم که مجموعه را گسترش دهیم، به‌طوری که امروزه 13 میلیون برگ سند در حوزه تاریخ آستان قدس و تاریخ ایران داریم.
به دلیل این که این مرکز گنجینه عظیمی از میراث جهان اسلام را نگهداری می‌کند خریداری و اهداء اسناد مهم بوده است. واقفان و اهداءکنندگان بسیار خوبی مراجعه و مجموعه‌های بسیار خوبی اهداء و وقف کردند که این مجموعه‌ها مربوط به سراسر ایران است؛ مانند مجموعه جنوب خراسان و مجموعه‌های اهدایی از یزد و شیراز که بسیار غنی و منحصربهفرد هستند.
چگونه اسناد خریداری می‌شوند؟
هر سال بودجه‌ای در اختیار مرکز اسناد قرار می‌گیرد. اگر مجموعه‌داری به این مرکز مراجعه کند مجموعه وی را بررسی کرده و کمیته‌ای تشکیل می‌دهیم، سپس قیمت‌گذاری انجام می‌شود و اگر به توافق برسیم آن مجموعه را خریداری می‌کنیم. قبلا اولویت ما خرید اسناد مربوط به مشهد و خراسان و مرتبط با آستان قدس رضوی بوده، اما اکنون گسترده‌تر شده است و اگر سندی منحصربهفرد باشد نیز خریداری می‌کنیم. البته بیشتر افراد را به اهداء سند تشویق می‌کنیم چون افراد تمایل دارند سند را در خانه نگهداری کنند و ممکن است این سند باارزش از بین برود. سند به نام اهداکننده ثبت می‌شود، به این صورت که اگر وارد سیستم سیمرغ شوند سند اهدایی را با نام خود مشاهده خواهند کرد.
اسناد دریافتی باید چه ویژگی داشته باشند؟
به نظر من هر چیزی که بشر تولید می‌کند و مورد استفاده قرار می‌دهد، سند است یعنی سند مکتوبی است که شاید از نظر نسل امروز عادی باشد، اما برای نسل 10 یا 20 سال آینده یک مورد نوستالژی به شمار می‌آید. بنابراین هر چیزی که به دست ما می‌رسد، سند و جمع‌آوری آنان وظیفه ماست.
چگونه در مورد نگهداری اسناد تصمیم‌گیری می‌شود؟
ما به صورت مجموعه هستیم، برای مثال در بحث بایگانی آستان قدس رضوی یا خودشان مکاتبه می‌کنند که اسناد راکد شده است و ما آنها را بررسی و یا خودمان پیگیری می‌کنیم. در غیر این‌صورت اگر مجموعه‌ای از طریق اهداء یا خرید به دست ما برسد در آنجا مجموعه ما سند را بررسی و از آن نگهداری می‌کند. همچنین ما خودمان هم سند تولید می‌کنیم و بحث تاریخ شفاهی ما یک نوع تولید سند است که در کنار آن مستندسازی داریم.
نحوه دسته‌بندی اسناد در این مرکز به چه صورتی انجام می‌شود؟
این مورد به پرونده دریافتی بستگی دارد که در چه راستایی قرار می‌گیرد، برای مثال اگر جزء احکام و فرامین باشد، فهرست‌نویسی آن در دسته احکام سلطانیات قرار می‌گیرد. همچنین ممکن است اسناد دیوانی یا اداری یا اسناد آستان قدس باشند. اگر در دسته اسناد شرعی مثل وقف‌نامه‌ها، قباله‌های ازدواج و مصالحه‌نامه‌ها باشند برای آنها شناسنامه و جزییات نیز نوشته می‌شود. مجموعه اسناد بعد از طی مراحل با توجه به اولویت‌های آستان قدس فهرست‌نویسی می‌شوند بعد کلید واژه‌های مهم از آنها استخراج شده و تحت انواع نمایه‌سازی وارد نرم‌افزارشده و در اختیار محققان قرار می‌گیرد.
شرایط نگهداری اسناد اورجینال چگونه است؟
شرایط نگهداری اسناد با عکس‌ها متفاوت است. دما و رطوبت باید استاندارد باشد و همه این اسناد در کارتن‌های پروفیل (نسوز) و پوشه‌های ضد اسیدی در مخازن نگهداری می‌شوند، همچنین روزانه دما و رطوبت در مخازن مرکز با دوربین کنترل می‌شود.
نقش فناوری در نگهداری اسناد چیست؟
یکی از بزرگترین کمک‌های فناوری در این زمینه حفظ و نگهداری اسناد است. در زمان قدیم که فناوری وجود نداشته است ما اصل سند را در اختیار محقق قرار می‌دادیم، اما امروزه از اسناد نسخه پشتیبان تهیه کرده‌ایم و بیش از چهار میلیون هزار برگ سند اسکن شده موجود است و اسکن را به محقق نشان می‌دهیم و محقق از طریق همان نسخه دوم به هدف خود می‌رسد و به این ترتیب سند حفظ می‌شود. هرچه این برگه‌های کاغذی کمتر در معرض نور و هوا قرار بگیرند بیشتر حفظ می‌شوند.
از طرف دیگر فناوری به جستجو اسناد نیز کمک کرده است یعنی ما هر گونه اطلاعاتی که داریم را وارد نرم‌افزار می‌کنیم. برای مثال اگر واژه‌ای مانند خادم یا جنگ جهانی اول را در نرم‌افزار سیمرغ مرکز اسناد جستجو کنیم هنگامی که کلید واژه را وارد نرم‌افزار سیمرغ کنیم تمام اسناد و مدارکی که مرتبط با این واژه است در اختیار ما قرار می‌گیرد و فقط لازم است محقق امانیه را یادداشت و سپس به این مرکز مراجعه و تصویر سند را مشاهده کند، در حالی که در گذشته این‌گونه نبوده است. البته این مرکز پیش از این نیز نرم‌افزارهایی برای جست‌وجوی سند داشته است، اما سازمان اسناد ملی که سابقه طولانی‌تر از این مرکز دارد در این مورد مشکلاتی داشته است.
اگر ما بتوانیم از نرم‌افزارهای داده‌کاوی و هسته‌شناسی استفاده کنیم کار محققان راحت‌تر خواهد شد. البته فناوری دربحث تاریخ شفاهی نیز مفید است. نرم‌افزارهایی که صوت را به متن تبدیل می‌کنند می‌توانند در هزینه صرفه‌جویی کنند.
ادامه دارد...
انتهای پیام
