«نقالی»؛ راوی حماسه بزرگان اسلام از افطار تا سحر

به گزارش ایکنا؛ رفتارمندی انسان‌های باورمند به آیین؛ بی‌هیچ تردیدی و به گواه اسناد تاریخ، ردپایی از ابتدای زیست بشر بر روی این جهان اثیری دارد.

پیش ‌از نزول ادیان الهی، انسان باورمند به آیین؛ در ساحت طبیعت پیرامون که ارتزاق، معیشت و زندگی او را تأمین می‌کرد؛ تلاش داشت تا به تقدیس مادرِ بخشنده زمین و آسمانی که بارانِ رحمتش تضمین‌کننده دوامِ حیات و بقای اوست بپردازد و پس ‌از نزول و پذیرش ادیان الهی توسط مردم، همان رفتارهای آیینی شکل آموزه‌های دینی به خود گرفت.

هرچه ادیان، فرائض و شعائر خود را جزئی‌تر و بر مناسبت‌های مختلف «سور» و «سوگ» استوار کردند؛ به همان میزان، تعدد و تکثر رفتارهای آیینی مردمان دین‌دار نیز گسترش پیدا کرد. امروز با قدرت می‌توان گفت که آنچه در ساحت کُنش‌های آیینی و رفتار واره‌های نمایشی مردمان باورمند به آیین تجلی‌یافته و بروز و ظهور پیدا کرده است؛ بی‌هیچ تردیدی نخ تسبیحی است که فرهنگ، تمدن، دین و شعائر آیینی بر مدار آن استوار است.

ماهِ مبارک «رمضان» به عنوان بزرگترین ماه مذهبی مسلمانان که ماهِ نزولِ قرآن و برکات آن به‌ عنوان کتاب آسمانی مسلمانان است؛ در میان مردمان فرهنگ‌مدار و باورمند به آیین ایرانیان تمدن‌ساز از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است. برهمین نمط است که از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشورمان؛ در ساحت موزاییک رنگارنگ از تنوع اقلیم‌ها، گویش‌ها، پوشش‌ها، آداب، رسوم و سنت‌های مختلف ملی و مذهبی؛ اجرای فرائض مذهبی و آیین‌های نمایشی مرتبط با این ماه از جایگاه والایی برخوردار است.

دال مرکزی تمامی این آیین‌ها، آموزه‌های دین هدایتگر و مبین اسلام منبعث از کتاب آسمانی مسلمانان است و از مراسم سحرگاهی تا افطار و همچنین مناسبت‌های تقویمی چون میلاد بابرکت کریم اهل‌ بیت(ع) امام حسن(ع) تا شهادت مولای متقیان، حضرت علی(ع) را دربر می‌گیرد. سرانجام رسیدن به ایستگاه پایانی آن ‌که یکی از بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان، همان عید فطر است فرجامی بر آغاز رفتارهای آیین‌مند مردمان باورمند به دین اسلام، شعائر و فرائض هدایتگر آن است.

بر همین اساس خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) همراه با ایام این ماهِ پرفیض، تلاش می‌کند تا در سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های مردمان سرزمینمان در اقصی نقاط آن در حوزه رفتارهای آیینی و نمایشی مرتبط با ماه صیام بپردازد.

هشتمین گزارش از این سلسله مباحث به معرفی آیین «نقالی» باز می‌گردد که در ادامه از خاطرتان می‌گذرد.

«نقالی»؛ کهن‌ترین شیوه نمایش‌های آیینی

اسناد به‌جامانده در ساحت پژوهش‌های گسترده با محوریت فرهنگ‌عامه؛ کهن‌ترین شیوه رفتارها و کنش‌های نمایش‌های آیینی ایرانیان را مربوط به آیین «نقالی» بازتاب داده‌اند. به‌طوری‌که برای نخستین بار می‌توان رصد تولد و اجرای رد این هنر آیینی را در دوران ساسانی و در مسیر آماده‌سازی لشکریان و افزایش شور و هیجان آنها در مسیر مواجهه با دشمن به نظاره نشست.

نکته جالب اینجاست که در کتاب «تاریخ هنر» به قلم «ویل دورانت» درباره «هنر نقالی» ایران به اسناد کم‌نظیری برمی‌خوریم. به عنوان نمونه جایی ‌که درباره روایت حماسی و رفتارهای آیینی-نمایشی ایرانیان به‌ویژه در دورانی که ایرانیان برای مقابله در برابر متجاوزان به سرزمین‌شان مهیا می‌شدند به ادوار و دوره حکومت اقوام «ماد» و «پارت» اشاره شده ‌است.

آنچنان که ذکرش رفت، یکی از اصلی‌ترین کارویژگی‌های هنر آیینی «نقالی» و اجراکنندگان آن یا همان «نقالان» در بدو پیدایش این هنر، افزایش روحیه سلحشوری و ارتقای اعتمادبه‌نفس سربازان در لشکر به‌شمار می‌رفت. به ‌همین سبب است که دامنه مطالعات پژوهشگران حوزه فرهنگ مردم و ایران باستان در حوزه کُنش‌های نمایشی و آیینی ایرانیان، برای نخستین بار «هنر نقالی» را به‌ عنوان نمایشی‌ترین آیین باستانی در ساحت رفتارهای کهن آیینی-نمایشی ایرانیان ثبت و ضبط کرده‌اند.

اما این هنر آیینی نیز مانند بسیاری دیگر از داشته‌های رفتارهای آیینی و نمایشی ایرانیان فرهنگ‌ساز و تمدن‌پرور؛ طی سیر تاریخ تطور و تحول خود به‌ سبب ریشه عمیق و ناگسستنی که با رفتار مردمان خاصه در حوزه فرهنگ‌ عامه داشته، بعد از پذیرش دین هدایتگر و مبین اسلام با بسیاری از داشته‌ها، آموزه‌ها، شعائر و فرایض این دین عجین شده ‌است. یکی از اصلی‌ترین جایگاه‌های بروز و ظهور خود را بعد از این پذیرش و حل شدن در داشته‌های معنوی آموزه‌های اسلامی در ماه صیام به رُخ مخاطبان و اجراکنندگان خود کشانده است.

ارتقای روحیه معنوی و کمک به ماندگاری آیین‌ها

بهرام بیضایی در کتاب ارجمند خود با نام «نمایش در ایان» درباره هنر آیینی «نقالی» چنین آورده است: مردم آیین‌مند ایران در تمامی آیین‌ها و رسوم ملی خود بعد از ورود اسلام بسیاری از شعائر دینی و مذهبی را نیز وارد کرده‌اند تا اشکال نمایشی، سنتی و کهنِ فرهنگ ملی خود را برای بازتاب شعائر دینی، تاثیر رخدادها و رویدادهای مذهبی برای ارتقاء سطح روحیه معنوی و مذهبی مردم از یک سو و از سوی دیگر کمک به ماندگاری آن آیین‌ها به کار بندند.

همچنین در «دانشنامه جامع فرهنگ اسلامی و ایرانیان» درباره «هنر نقالی» آمده است که: «نقالی» یا «افسانه‌گویی ایرانی»، کهن‌ترین شکل بازگویی داستان‌ها و افسانه‌ها در ایران است و از مدت‌ها پیش نقش مهمی در جامعه داشته و دارد. «نقال» کسی است که نقل حماسی می‌گوید و مضمون نقل‌هایش بیشتر پیرامون داستان شاهان و پهلوانان ایران‌زمین است. «نقال»، شعر یا نثرها را با حرکات و اشارات و گاهی به همراه موسیقی و توصیف کتیبه‌ها و نقاشی‌ها بازگو می‌کند.

در فرازی دیگر از این دانشنامه آمده است: نقال باید دارای استعداد قابل توجهی برای حفظ اشعار، متن‌ها و همچنین توانایی بداهه‌گویی و مهارت در سخنرانی باشد. لباس نقال، لباسی ساده‌ای است و گاهی به همراه کلاه باستانی یا البسه زرهی در طول اجرای برنامه برای بازگو کردن صحنه‌های نبرد به کار برده می‌شود.

«نقال» به عنوان پاسدار فرهنگ عامیانه، داستان‌های حماسی، قومی و موسیقی فولکلور ایران شناخته می‌شود. «نقال‌ها» پیشتر در قهوه‌خانه‌ها و مکان‌های تاریخی مانند کاروانسراها به اجرای برنامه می‌پرداختند. امروزه با کاهش محبوبیت قهوه‌خانه‌ها، از بین رفتن کاروانسراها، به وجود آمدن اشکال جدید سرگرمی و کم‌کاری عرصه فرهنگ در ایران، هواداران این هنر دراماتیک ایرانی به تدریج رو به کاهش است.

تلفیق ضیافت الهی با آیین‌های نمایش باستانی ایران

استاد جمشید ملک‌پور در کتاب «رفتارهای آیینی و نمایشی ایران زمین به روایت تاریخ» درباره جایگاه و تلفیق رفتار آیینی «هنر نقالی» با آموزه‌ها و شعائر دینی و مذهبی که تجلی آن را در مناسبت‌ها و ماه‌های مذهبی مانند محرم، صفر و رمضان شاهد هستیم آورده: مومنان و روزه‌داران در گذشته و در زمان رونق داشتن قهوه‌خانه‌ها و چنین مکان‌هایی در فرهنگ عامیانه مردم، در شب‌های ماه مبارک رمضان در این فضاها دور هم جمع می‌شدند و در این میان هنرمندان «نقال» با همان شیوه حماسی و روایی نقالی به جای بازتاب داستان‌های شاهنامه، این بار داستان‌های حماسی و مذهبی را برای روایت انتخاب می‌کردند.

وی در ادامه آورده است: داستان نبرد خیبر و کندن در خیبر با دستان حضرت علی(ع)، نبرد بدر، احد و خندق، داستان‌های صدر اسلام، غزوات پیامبر با اعراب جاهلیت، نحوه رشادت و شهادت ائمه معصومین(ع) از جمله مهمترین داستان‌ها و روایت‌های نقالان در ایام ماه مبارک رمضان است که توسط نقل نقالان به فرهنگ ایرانی وارد شده و تا امروز نیز کمابیش به سیر تطور و تحول خود ادامه داده است.

ملک‌پور تصریح کرده است: به سبب اینکه اغلب این برنامه‌های نقل و نقالی در شب‌های ماه مبارک رمضان و در محیط‌های عمومی صورت می‌پذیرفت و اغلب تا ساعت‌های نخستین بامداد و اذان صبح به طول می‌انجامید، هر بار یکی از مومنان و روزه‌داران بنا به نذری که از پیش داشته با تهیه غذایی ساده مانند نان و خرما یا نان و پنیر و چای، سحری روزه‌داران را نیز تقبل می‌کرد و این چنین آیین ضیافت الهی با همراهی آیین‌های نمایش باستانی ایران در هم می‌آمیخت.

گزارش از امین خرمی