مسجد گوهرشاد؛ از عناصر اصلی هویت شهری مشهد

تیرماه، یادآور قیام خونین مسجد گوهرشاد است، قیامی که در اعتراض به قانون تغییر لباس توسط حکومت پهلوی شکل گرفت. علت اصلی این قیام، اعتراض مردم و علمای دین به اجباری شدن کلاه شاپو و سیاست‌های تغییر لباس و همچنین حصر آیت‌الله سیدحسین قمی بود. این قیام به‌شدت توسط رژیم پهلوی سرکوب گردید و عده‌ زیادی به خاک و خون کشیده شدند. این واقعه، در تاریخ تحولات معاصر به رویداد مهم سیاسی و اعتقادی تبدیل شده است و در حافظه تاریخی مردم ایران به‌عنوان یکی از ارجاعات تاریخی انقلاب اسلامی جای گرفته است. به دلیل اهمیت این رویداد، با زهرا طلایی، کارشناس مسئول بخش امور پژوهش و مطالعات تاریخی در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، در خصوص اسناد برجای مانده از وقف این مسجد تاریخی، گفت‌وگو کردیم و آن را در ادامه می‌خوانیم:

زهرا طلایی، دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه برلین که از سال 74 فعالیت خود را در این مرکز آغاز کرده است، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، را با بیان اینکه مسجد گوهرشاد از عناصر اصلی هویت شهری مشهد محسوب می‌شود، اظهار کرد در اسناد، این مسجد با نام‌های مسجد جامع، مسجد جامع کبیر ارض اقدس و سرکار مسجد و مسجد جامع کبیر گوهرشاد ثبت شده است. گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی در سال ۸۱۸ ه.ق دستور ساخت این مسجد را در ضلع جنوبی حرم مطهر رضوی صادر نمود. ساخت مسجد گوهرشاد در سال ۸۲۱ ه.ق به پایان رسید.

وی ادامه داد: از اقدامات گوهرشاد بیگم که ضامن ماندگاری بناهای ساخته شده به دست اوست، موقوفات متعدد برای تامین هزینه‌های نگهداری و پرداخت مواجب کارکنان آن است. وی در مورد مسجد گوهرشاد وقف‌نامه‌ای تنظیم کرد که خود و فرزندانش را متولی این مسجد قرار داد و در صورت انقراض نسل خود، نسل حمیدالعلوی، خطیب وقت مسجد و بعد از وی یکی از سادات اصلح مشهد را متولی موقوفات خود تعیین کرد.

سند موقوفه مسجد گوهرشاد

کارشناس مرکز اسناد در مورد اسناد موجود این موقوفه در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، بیان کرد: اسناد موجود بیش از 2500 برگ سند است که در آنها نام مسجد گوهرشاد یا مسجد جامع ثبت شده است. این اسناد حاوی گزارش در مورد امور اداری و کارکنان مسجد است. حدود 150برگ از این مجموعه اسناد مربوط به دوره صفوی و 850 برگ سند مربوط به دوره افشاریه و 1500مورد مربوط به دوره قاجاریه است. البته به‌دلیل اینکه در برخی از اسناد موقوفات مسجد گوهرشاد، نام مسجد ذکر نشده است، به همین دلیل نمی‌توان تعداد قطعی اسناد را ذکر کرد، اما قدیمی‌ترین سند مربوط به سال 1017 قمری و دوره شاه عباس است که از محمدصالح به‌عنوان فراش مسجد جامع نام برده است.

طلایی افزود: درباره وقف‌نامه گوهرشاد در دوره‌های مختلف تاریخی اسنادی موجود است که وضعیت اداره موقوفات، اجاره‌نامه‌ها، درآمدها و هزینه‌های موقوفات، متولیان و سایر کارکنان موقوفات ذکر شده است.

رواق‌های دارالسیاده، دارالحفاظ و دارالسلام

وی تصریح کرد: ساخت رواق‌های دارالسیاده، دارالحفاظ و دارالسلام هم‌زمان با مسجد صورت گرفته است و در کتاب «مسجد و موقوفات گوهرشاد» این رواق‌ها به‌عنوان آثار قطعی گوهرشاد ذکر شده است و دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به‌عنوان بخش‌هایی از حرم در همه دورهای تاریخی اداره شدند. در مورد موضوع تعمیر، نظافت و پرداخت مواجب کارکنان رواق دارالسیاده، از سال 1012 قمری و در مورد دارالحفاظ  از سال 1016 قمری اسنادی موجود است.

کارشناس مسئول بخش امور پژوهش و مطالعات تاریخی در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی ابراز کرد: در مورد اداره مسجد در وقف‌نامه گوهرشاد مشاغلی ذکر شده است و برخی از این مشاغل حتی در دوره‌های بعدی نیز وجود داشته است و برخی نیز با عنوان‌های دیگر ادامه یافتند و مشاغل دیگری نیز پدیدار شدند. این مشاغل شامل امام صلوات خمس (امام نمازهای پنجگانه)، واعظ (در این مورد از دوره افشاریه اسنادی موجود است)، خادم (خادم در دوره صفویه و خادم و خادمه در دوره افشاریه ذکر شده است، اما در دوره قاجاریه چنین سمتی مشاهده نشده)، حافظ، مصدر، موذن، مدرس، فراش و سقاست.

(روزنامچه مسجد جامع کبیر، کشیک ثانی، به تاریخ شنبه غره شهر شعبان 1302)

اسناد اداری مسجد گوهرشاد در دوره‌های مختلف

طلایی خاطرنشان کرد: در مورد اداره مسجد در دوره تیموری، دوره صفوی تا شاه عباس، سندی موجود نیست، اما از دوره شاه عباس اول اسنادی وجود دارد.

وی با اشاره به مطالب کتاب «القاب و مواجب در دوره صفوی»، اداره مسجد گوهرشاد را توسط ناظری از میان خواجه‌سرایان دربار صفوی اظهار کرد: این مورد توسط چند سند موجود در آستان قدس رضوی تایید شده است. همچنین اسنادی در مورد اداره مسجد از طریق دیوان‌الصداره تحت‌امر صدرهای صفوی وجود دارد که حاکی از ارتباط تنگاتنگ امور مسجد و آستان قدس رضوی است که اداره بخش‌هایی را توسط اولیای آستانه مشخص می‌کند. این گمان با وجود اسناد دیگر از جمله طومار مخارج هزینه‌های مسجد جامع، پرداخت وظیفه مدرس، عریضه فراش مسجد، پرداخت هزینه تعمیرات مسجد، بعضی مکان‌های وقف شده و چندین مورد دیگر تایید شده است. مشاغل مسجد گوهرشاد در دوره صفوی، براساس اسناد موجود شامل پیش‌نماز، مدرس، حافظ، خادم، فراش، سقاء و چراغچی است.

کارشناس مسئول بخش امور پژوهش و مطالعات تاریخی در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی عنوان کرد: تعداد 850 برگ سند از دوره افشاریه قضاوت دقیق‌تری از اداره مسجد ارائه کرده است. حدود 400 برگ سند از دوره افشاریه حاکی از دقت نادرشاه افشار در اداره امور مسجد و رسیدگی به درآمدها و هزینه‌ها در دوران 12 ساله حکومت وی است، بقیه اسناد موجود مربوط به دیگر شاهان دوره افشاریه است.

طلایی خاطرنشان کرد: اسناد نشان می‌دهند که در دو سال آخر دوره صفوی طبق دستور نادر و در 12 سال حکومت وی اداره امور مسجد به‌طور مستقیم زیرنظر متولی آستان قدس رضوی بوده و امور مالی آن توسط میرزا محسن مستوفی به‌عنوان نایب‌النظاره قرار داشته است، از این دوره نام مسجد جامع در صدر دفاتر مالی در کنار سرکار فیض قرار گرفته است.

وی ادامه داد: بعد از سال 1182 قمری، سندی به دست نیامده که نام ناظران مسجد در آن ذکر شده باشد. برخی از کارکنان مسجد در این دوره واعظ، حافظ، فراشان مسجد، خدام مسجد، خادمه، پرداخت مواجب به ناظر مسجد، مدرسان مسجد، چراغچیان مسجد، چراغبانان و کفاشبانان مسجد، حفاظ مسجد، فراش دارالحفاظ، میرآب مسجد، سقایان مسجد، پیش‌نمازان مسجد، محرر استیفای مسجد و کشیک‌نویس مسجد است و حکایت از وجود کادر دفتری در این دوره دارد. 

کارشناس مسئول بخش امور پژوهش و مطالعات تاریخی در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بیان کرد: از دوره قاجار بیش از 1500 سند در مورد مسجد گوهرشاد وجود دارد، بیشترین اسناد مربوط به دوره ناصرالدین شاه است که نزدیک به 850 برگ است و کمترین تعداد مربوط به دوره فتح علی‌شاه با 34 برگ سند است. تعداد اسناد در دسترس از دوره محمدشاه 82 دو برگ و دوره مظفری 280 برگ، محمد علی شاه 101 برگ و احمد شاه 232 برگ سند است.

طلایی اضافه کرد: ازجمله اطلاعات ارزنده که از اسناد درباره اداره مسجد در این دوره حاصل می‌شود، نام و دوره متولیان مسجد است، همچنین در این دوره سمت ناظر و مستوفیان مسجد نیز ثبت شده است.

وی درخصوص قسمت‌های مختلف مسجد در دوره قاجاریه، گفت: اسنادی در این مورد نیز موجود است که شامل شبستان‌ها، کفشداری ملامحسن، کفشداری ملارحیم، شبستان ملاعبدالله، شبستان گرم، شبستان ملا اسماعیل، گلدسته مسجد، ایوان مسجد و قنات مسجد است.

کارشناس مسئول بخش امور پژوهش و مطالعات تاریخی در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی عنوان کرد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با منابع منحصر‌به‌فرد، بستری مناسب برای انجام پژوهش در زمینه شناخت عناصر هویتی فرهنگ ایرانی و اسلامی است. در مورد مسجد گوهرشاد نیز کتابی با عنوان «گزیده اسناد مسجد گوهرشاد از صفویه تا قاجاریه» با همکاری الهه محبوب، رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی تالیف کردم که توسط سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد منتشر شده است.