مطالبی در مورد حرم مطهر امام رضا(ع)
راهنمای حرم مطهر رضوی
از جمله هنرهايی كه از گذشته های بسيار دو انسان به آفرينش آن پرداخته و بيش از همه چشمگير می باشد، هنرمعماری توام با جنبه های تزيينی آن است، در ميامن آثار كهن معماری، معماری آرامگا هها و آستانه ها به لحاظ وجوه مختلف تزيينی از ويژگی های چشمگيری برخورار است.
امروزه باستان شناسان، محققان و مردم شناسانی كه در زمينه فرهنگ گذشته جوامع به مطالعه می پردازند، در سطح وسيعی به بررسی آثار هنری اشيای به دست آمده، و گونه های مختلف تزيينات بناهای كهن مانند: آجر كاری، كاشی كاری، حجاری، منبت كاری، نقاشی و رنگ آميزی و مانند آن توجه دارند و می كوشند از طريق شناسايی آثار به ويژگيهای فرهنگ و تمدن جوامع مختلف بشری آشنايی يابند.
از اين جهت در اظهار نظرهای خود در باب طرح بافتهای مذهبی و كهن و آستانه ها بر اين عقيده اند كه ، اين بناها يك كانون و هسته مركزی دارند و آن همان بقعه يا حرم است كه مرقد امام با امام زاده ها در آن جای دارد، اين هسته كهن ترين بخش مجموعه است كه به تدريج در روزگاران بعد، واحدهای ديگری با سبك و اسلوب های متفاوت معماری و تزيينی به آن افزوده شده است.
روضه منوره امام هشتم كه قبله آمال شيعيان و محبان اوست، بيش از دوازده قر ن قدمت دارد. و در خلال قرنها واحدهايی با سبك و شيوه معماری و تزيينی مختلف به هسته مركزی(حرم) افزوده شده است.
آثار هنری و تزئينات موجود در حرم مطهر دارای سه بخش است:
الف) بخش ازاره و معرق كاری ديوار بالای ازاره؛
ب) بخش آيه كاری ومقرنس در حرم مطهر؛
ج) بخش كتيبه های حرم؛
آزاره حرم مطهر كه آنرا همچون حاشيه ای رنگين بر دامن بنا دوخته اند، از كف حرم حدود دو متر به بالا و دارای چند قسمت است. ابتدا دارای حاشيه ای كوتاه از سنگ مرمر سفيد به عرض حدود 20 سانتی متر كه بالای آن، معرق كاری به ارتفاع 92 سانتی متر از كاشيهای قديمی ممتاز و نفيس سنجری است. اين كاشيهای الوان بسيار ظرفيت بهابعاد هندسی منظم و اشكالی شش و هشت گوش، بزرگ و كوچك و كوكبی شكل، چند ضلعی و گاه به صورت مربع است.
كاشيهای ازاره نوعا با خطوط رقاع، ثلث، اسليمی برجسته تزيينی يافته، علاوه بر اين، بر روی بيشتر آنها آيات و احاديث و كلمات قصار و امثال و اشعاری نيز به خط نسخ قرن ششم و هفتم ديده می شود. نوع كاشيها بسيار ظريف و ادارای رنگهای، فيروزه ای، قهوه ای، لاجوردی، تغاری و سفيد است.
تاريخهای مكتوب بر اين كاشيها، عبارت است از: خمس مانه(512). اثنی عشر و ست مانه(612). ستين و سبع مانه(760) و تاريخ 538 ه.ق. از تاريخهای مكتوب بر كاشيهای ازاره حرم مطهر معلوم می شود كه حرم يك نوبت در اوايل قرن ششم هجری(612) با كاشيهای نفيس و ممتاز سنجری تزيين يافته است. اكنون حدود 800 تا 900 سال است كه از عمر كاشيهای ازاره حرم می گذرد. اين كاشيهای ممتاز و نيز كتيبه اطراف جبهه خارجی در پيش روی مبارك، در رواق دارالحفاظ، از شاهكارهای بی نظير و از قديمی ترين كاشيهای عهد اسلام است.
بالای معرق كاری ازاره حرم، حاشيه كوچكی به عرض حدود 15 سانتی متر وجود دارد كه با نقشهای بديع بسيار زيبا به خط طلايی رنگ، آيات وسوره هايی از قرآن، مانند سوره مباركه واقعه و احاديثی از معصومان و كلمات قصارشان نوشته شده كه علاوه بر ارزش هنری به ارزش معنوی آن نيز می افزايد.
علاوه بر اين حاشيه، كتيبه ای ديگر به عرض حدود 50 سانتی متر از كاشی چينی مانند است كه با خطوط برجسته و خط ثابت جلی، آيات سوره های: فتح، هلی اتی و نور بر آن مكتوب است و ادامه سوره از يك دور كامل از ديوار مسجد خارج و مجددا به ديوار جنوبی حرم وارد می شود و پايانش در كنار در ورودی حرم مطهر می باشد.
سرانجام در بالای آن، كتيبه ای از سنگ مرمر اعلا كه بسيار هنرمندانه كنده كاری شده با عرض حدود 40 سانتی متر كه حاوی قصيده ای از مرحوم دبيرالملك و اشعاری از موحوم دكتر قاسم رسا، به خط نستعليق وجود دارد. سطح تمامی ديوارهای حرم از بالای ازاره تا بالای طاق و صفه ها با كاشيهای رنگارنگ، معرق كاری شده. سقف حرم به طرز بسيار زيبايی مقرنس آينه شده كه به آينه كاری سقف حرم اصطلاحا قطار آينه می گويند.
در ابتدای آينه كاری سقف، كتيبه تاريخی و ارزشمند آينه با عرض حدود 80 سانتی متر وجود دارد كه سوره مباركه جمعه را با خط ثلث جلی به خط عليرضا عباسی خطاط معروف عهد صفويه، به صورت گچبری در بر دارد كه در عهد قاجاريه هنگام آينه كاری حرم روی خطوط اين كتيبه نيز آينه كاری شد. بانی آينه كاری حرم مطهر مرحوم ميرزا صادق قائم مقام نوری می باشد كه در دوره قاجاريه و توليت عضد الملك به سال 1275 ه. ق. تزيينات آينه كاری را در حرم مطهر انجام داده است.
بقعه مباركه
حرم مطهر كه پيكر مقدس حضرت رضا(ع) در آن مدفون است، زير گنبدی زرين و با شكوه كه جلای خورشيديش، جلوه ملكوت خدا را تداعی می كند جای دارد. اين بنای عظيم، هسته مركزی ابنيه آستان قدس رضوی است كه بناهای ديگر، آن را همچون نگينی در ميان گرفته است.
شكل هندسی حرم مطهر، تقريبا مربع است و مساحت آن بعد از عمليات توسعه به حدود 129 هزار مترمربع رسيده است.
حرم از دو طرف(جنوب و مشرق) بوسيله درهای طلا به رواقها راه دارد و از دو طرف ديگر(شمال و مغرب) از طريق دو صفه بزرگ به ديگر رواقها و مسجد بالاسر مرتبط هستند. در چهار ضلع حرم مطهر چهار صفه بزرگ به قرينه و مقابل يكديگر قرار گرفته اند.
از طريق اين صفه ها به داخل و خارج حرم رفت و امد می شود. اين صفه ها عبارتند از:
الف) صفه جنوبی: اين صفه در ضلع پيش روی حرم مبارك واقع است و در طلای پيش رو در معبر اين صفه جای دارد، اين صفه راه ارتباطی رواق دارالحفاظ و روضه منوره است.
ب) صفه شمالی: اين صفه در پشت سر مبارك واقع در راهی ارتباطی ميان حرم و دو رواق دارالفيض و توحيد خانه است.
ج) صفه شرقی: اين صفه در ضلع پايين پای مبارك واقع شده و از اين طريق رواق گنبد حاتم خانی به حرم مطهر مرتبط می شود. بر بلندای قامت اين صفه در نيز دری زرين نصب است.
د) صفه غربی يا صفه بالا سر حضرت: اين صفه در ضلع غربی حرم واع شده و راهی است بين حرم و مسجد بالاسر.
پس از پيروزی انقلاب اسلامی، در ادامه عمليات و اقدامات ساختمانی در اماكن، قسمتهايی ديگر از حرم مطهر، از جمله پشت سر و پيش رو و پايين پای مبارك نيز توسعه يافت و با انجام عمليات توسعه، نمای آن همانند ضلع بالاسر مبارك با كاشی معرق تزيين شد.
در كارنامه دو ساله آستان قدس رضوی آمده است افزايش جمعيت كشور كه توام با افزايش علاقه های مذهبی مردم بود. موجب شد تعداد زائران مرقد منور ثامن الائمه(ع) به طور محسوسی زياد شود و وسعت حرم جوابگوی انبوه زوار مشتاق نباشد و موجبات ناراحتی آنان را فراهم گردد. از طرف ديگر، چون قسمت بالاسر مبارك بتنی و پی سخت داشت و سه طرف ديگر با پی آجری و سست بود، گنبد در مقابل نيروهای جانبی مانند نيروهای حادث از زلزله مقاومت نداشت.
از اين رو بازسازی اطراف حرم ضروری بود و عمليات توسعه پشت سر مبارك از اول آبان ماه 1358 شروع به مساحت 18 مترمربع وسعت يافت و نمای آن مانند مسجد بالاسر مبارك كاشی كاری شد.
در ادامه برنامه توسعه داخلی حرم مطهر و افزايش قدرت ايستادگی گنبد، در ارديبهشت سال 1359 عمليات تجديد بنای اساسی و توسعه دو ضلع پيش رو و پايين پای مبارك به مساحت 26 مترمربع انجام گرفت و در 25 اسفند سال 1359 بازگشليی شد و مورد استفاده زائران قرار گرفت.
در اين بازسازی، در پايين پا تعويض و اندازه آن به مقدار 70/1 متر افزايش يافت. عرض در چهار لتی فعلی 70/3 متر می باشد و پيش روی مبارك دارای سه راه ورودی شد و وسعت چشمگير پيدا كرد، به گونه ای كه زائران به آسانی می توانند تشرف يافته و يا هنگام توقف در دارالحفاظ نيز ضريح مطهر را مشاهده نمايند. علاوه بر آن، وضع موجود گنبد حفظ و در مقابل حركات احتمالی زمين، نگهداری شد و به تدريج اطراف بقعه منوره ضمن بازسازيها وسعت و گنجايش قابل ملاحظه ای يافت.
سنگ مرقد
قديمی ترين سنگی كه بر مزار حضرت رضا(ع) ديده شده، سنگ مرمری با ابعاد 40×30 و قطر 6 سانتی متر می باشد كه در اوايل قرن شم بر مزار امام رضا(ع) نصب شده است. اين سنگ از نفايس بسيار ارزشمند موزه آستان قدس رضوی است كه از نظر تاريخی و نوع خط، كوفی شكسته است و اهميت فوق العاده دارد.
سه كتيبه در حاشيه سنگ و يك كتيبه در سطح محرابی شكل آن نقش بسته است.
دومين سنگ مرقد امام رضا(ع) ظاهرا سنگی از جنس مونسار(مرمر سفيد آهكی) می باشد كه به جای آن بر مزار امام(ع) جای داشته، آگاهی چندانی از چگونگی آنب ه دست نيامده است.
سومين سنگ مزار حضرت، سنگی مرمر بسيار ممتاز از معدن توران پشت يزد است . اين سنگ به رنگ سبز چمنی با ابعاد 20/2 × 10/1 و قطر يك متر و وزن 2600 كيلوگرم، كه همزمان با تعويض و نصب ضريح پنجم در سال 1379 ه.ش. در حرم مطهر درون شريح بر مزار مرقد امام(ع) نصب شده است.
سنگ پيشين مضجع شريف امام(ع) به لحاظ قدمت و آسيب ديدگی همزمان با تعويض و نصب ضريح جديد با حضور مقام معظم رهبری حضرت آيت الله خامنه ای(مدظله العالی) تعويض گرديد و به جای ان بر مضجع نورانی امام(ع) نصب شد.
بر سطح اين سنگ جديد، علاوه بر كلمات، مقدس و الهام بخش، تاريخ ولادت و شهادت امام هشتم(ع) نقش بسته است.
عين متن كتيبه سطح سنگ جديد مرقد امام رضا(ع): هذا هو المرقد الشريف للامام التقی النقی الصديق الشهيد وارت الانبياء و المرسلين، ثامن الائمه المعصومين من اهل بيت رسول رب العالمين، حجه الله علی الخلق اجمعين، سيدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه عليهم اجمهين.
و لد بالمدينه فی الحادی عشر من ذی القعده عام148 واستشهد بطوس فی آخر صفر سنه 203 من الهجره النبويه. و قد جدد هذا المضجع المطهر عام 1418 ه- ق.
و نيز دو بيت زير از اشعاری كه حضرت به قصيده دعبل ملحق فرموده اند حك شده است.
و قبر بطوس يا لها من مصيبه
الحت علی الاحشاء بالزفرات
الی الحشر حتی يبعث الله قائما
يفرج عنا الغم والكربات
(قبری در طوس است، چه عجب مصيبتی است، مصيبت آن با ناله های دردناك، آتش حسرت را تا روز قيامت در درون می افروزد، تا اين كه خداوند قائمی را برانگيزدو اندوه و سختيها را از ما برطرف سازد).
علاوه بر اين، آياتی از كلام الله مجيد نيز زينب بخش سنگ شده است:
بر ضلع سنگ در بالای سر مبارك امام(ع) آيه مباركه:
يا ايها النفس المطمننه ارجعی الی ربك راضيه مرضيه فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی
پيش روی مبارك: انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا.
پشت سر مبارك: سلام علی آل ياسين انا كذالك نجزی المحسنين انه من عبادنا المومنين.
پايين پای مبارك: يا ايها الذين امنوا اطيعو الله و اطيعوا الرسول و اولی الامر منكم.
زير خطهای كتيبه نوشته شده است:
سلام علی آل طه و يس
سلام علی آل خيرالنبيين
سلام علی روضه حل فيها
امام يباهی به الملك والدين.
صندوق مزار مقدس امام(ع)
به روايت تاريخ بر مرقد امام رضا(ع) علاوه بر سنگ قبر صندوقی نيز كتيبه شده بود. كه سابقه آن به اوايل قرن ششم باز می گردد. عماد الدين ابوجعفر محمد بن علی طوسی معروف به ابن حمزه از علمای قرن ششم، كه شخصا شاهد قضيه بوده می گويد: «انوشيروان زردشتی از اهالی اصفهان در پی مشاهده كرامتی از امام، مسلمان شد ئ در سال 500 ه.ق. صندوقی چوبی با روكش نقره بر مرقد امام(ع) نصب كرد.»
صندوق دوم، صندوقی چوبی با روكش و ميخهای طلا، معروف به صندوق عباسی بود كه در سال 1022 ه.ق. بر روی مرقد امام نصب شده، اين صندوق دارای تزيينات هنری و گرانبها بوده كه پس از گذشت زمانی به علت متلاشی شدن از اركان و پايه های آن، در سال 1311 ه. ش. از روی مضجع شريف برداشته شد.
صندوق سوم، صندوقی سنگی از سنگ مرمر معدن شانديز به رنگ سب ليمويی بود، در چند قطعه كه در سال 1311 ع. ش. مرحوم حاج عباس حجارباشی زنجانی ان را تهيه كرد و بر روی مرقد منور امام(ع) نصب نمود. اين صندوق سنگی كه عنوان سنگ قبر را داشت و در اين سال هنگام تعويض ضريح برداشته شد و سنگ قبر جديد به جای آن در زير ضريح پنجم جای گرفت.
ضريح مقدس
شريح شبكه ای محيط بر صندوق است. بنا بر شواهد تاريخی نصب ضريح بر مرقد مطهر امام رضا(ع) از دوره صفويه بوده و سابقه ضريح تا پيش از اين دوره معلوم نيست. از آن زمان تا كنون پنج ضريح بر مرقد و هم صندوق را در برداشته است.
ضريح اول: اولين ضريح، ضريحی چوبی طلا و نقره كوب مربوط به اواسط قرن دهم بوده كه در دوره صفويه به سال 957 ه. ق. ساخته و بر روی صندوق مرقد نصب شده است. در كتبه دور اين ضريح سوره«هل اتی» به خط ثلث نوته شده بود، سابقه تاريخی و نصب ضريح كه بر لوحه ای از طلا نوشته شده بود. سابقه تاريخی و نصب ضريح را چنين نشان می دهد: «در عهد سلطنت بنده شاه ولايت طهماسب بن اسماعيل صفوی اين محجر مبارك در اين مكان مقدس نصب گرديد. سنه 957.»
ضريح دوم: ضريحی فولادی مرصع معروف به نگين نشان است كه در سال 1160 ه. ق. به آستان قدس رضوی تقديم شده و نصب گريده است. واقف ضريح شاهرخ ميرزا فرزند رضا قلی ميرزا نوه نادر شاه افشار بوده است.
ضريح نگين نشان كه اكنون در سرداب مقدس جای دارد، از فولاد ساخته ده و بالغ بر دو هزار قبه مزين به ياقوت و زمرد بدنه آن را زينت داده اند. ضريح دوم بيش از 260 سال است كه بر مرقد امام(ع) نصب می باشد. اين ضريح ابتدا روس مضجع شريف و زير ضريح سوم، پس از آن نيز ضريح چهارم، و هنگام نصب ضريح پنجم در سال 1379 ه. ش. ضريح نگين نشان به داخل سرداب انتقال يافت و روی مرقد منور امام(ع) نصب و به نيت واقف جامه عمل پوشيده شد. در كتيبه ای كه بالای در ورودی ضريح نصب شده به خط نستعليق نوشته شده است.
نياز رحمت ايزد مستعان و تراب اقدام زوار اين آستان ملك پاسبان، سبط سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسينی الموسوی الصفوی بهادر خان به وقف و نصب مقدس مبارك موفق گرديد. سنه 1160 قمری.
ضريح سوم: ضريح فولادی ساده ای است به ابعاد 4×3 متر و ارتفاع حدود 2 متر، اين ضريح مربوط به عهد قاجاريه است و در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال 138 ه. ق. روی ضريح نگين نشان در حرم مطهر جای جواهر نشان است و در طرف پايين پای مبارك در مرصع تقديسی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود، اين در ممتاز و ارزشمند اكنون در بالای صفه غربی حرم مطهر در قابی مخصوص جای دارد.
ضريح سوم پس از مدت به علت پوسيدگی پايه ها و تزلزلی كه در اركان آن به عمل آمده بود در سال 1338 ه. ش. برچيده شد و به موزه انتقال يافت و به جای آن ضريح چهارم روی ضريح نگين نشان(ضريح دوم) نصب شد.
ضريح چهارم: چهارمين ضريح به نام ضريح طلا و نقره معروف به(شير و شكر) است كه در سال 1338 ه. ش. پس از برداشتن ضريح سوم و انتقال آن به موزه روی ضريح نگيننشان نصب شد. اين ضريح به اهتمام و نظارت مرحوم سيد ابوالحسن حافظيان، توسط استاد هنرمند مرحوم حاج محمد تقی ذوفن و تعدادی هنرمند و استادكار و قلمزن اصفهانی، طراحی و ساخته شد.
ضريح چهارم دارای حدود 4 متر طول و 60/3 عرض و 90/3 متر ارتفاع می باشد كه دارای چهارده دهانه به نام چهارده معصوم (ع) و هفت تن مزن می باشد. بر لبه ضريح سوره يس به خط ثلث بر صفحه ای از طلا به خطاطی آقای فضائلی اصفهانی نوشته شده. در كتيبه دوم دور ضريح سوره هل اتی نيز به خط ثلث مكتوب است. بر لبه ضريح تعداد 44 برگ از نقره مامع به طلا ميان، 44 گلدان ملمع به طرز بسيار زيبايی نصب شده، همچنين تعداد 44 اسم از اسماء حسنه ای الهی به خط ثلث و قلم حاج شيخ احمد زنجانی بر صفحه ای با زمينه ميناكاری لاجوردی و گلهای رنگارنگ به صورت خط برجسته طلا كاری شده، ضريح را زيبت بخشيده اند.
صحافی آراسته به طلا و نقره سقف ضريح را پوشانده اند، درون سقف ضريح بر كتيبه ای آيه ای به خط ثلث و رنگ سفيد بر زمينه ای لاجوردی نوشته شده و در همان كتيبه، اين آيه به خط طلايی كوفی نوشته شده و به عبارت لله الاسماء الحسنی فادعوه بها مكتوب است.
ضريح پنجم: پس از گذشت 42 سال از عمر ضريح، به علت فرسوده شدن و ساييدگی شبكه های اطراف و روكشهای نقره و طلايی ضريح ضريح و سست شدن اركان آن، ساختو نصب پنجمين ضريح ضروری می نمود، از ان جهت آستان قدس رضوی اقدام به طراحی و ساخت و نصب ضريح جديد نمود و اين امر يكی از اقدامهای چشمگير دوران استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی است كه در كنار ديگر فعاليت های وسيع و گسترده توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهر انجام گرفت.
در سال 1372 ه. ش. به دستور توليت آستان قدس رضوی، مطالعات و بررسيهای مقدماتی ساخت ضريح جديد آغاز شد و به دنبال آن طرحهای متعددی از سوی هنرمندان نامی كشور ارائه گرديد و در نهايت توفيق طراحی ضريح نصيب طراح و هنرمند برجسته، استاد فرشچيان گرديد.
با برگزيده شذن طرح و همكاری ديگر هنرمندان و طراحان نامی كشور، كار ساخت ضريح تحت نظارت هيئت اجرايی سازمان عمران و توسعه حريم حرم حضرت رضا(ع) آغاز شد.
ضريح پنجم با كيفيتی مركب از ساختاری تشكيل يافته از آهن، فولاد، چوب گردو برای نصب روكشها و پوشش طلا ونقره ساخته شد. كارهای قلمزنی و هنری متناسب با مبانی و ابعاد هنری موجود در طرح اجرا شد و به گونه نگارستانی بديع با نمادها و سمبولهای معماری هنری هماهنگ با بناهای كهن آستان قدس رضوی درآمد، و پس از هفت سال با كيفيتی بسيار عالی و در نهايت استحكام به وزن 12 تن و ابعاد 78/4 × 73/3 و ارتفاع 96/3 متر ساخته و آماده نصب گرديد.
دور خارجی ضريح با سوره مباركه «يس» و «هل آتی» به خط ثلث با طلا و نقره آذين يافته است. در چهار سوی اين ضريح چهارده دهانه(به نشانه چهارده معصوم عليهم السلام) و طراحی گلهای پنج و هشت پر نمادی از خمسه طيبه و هشتمين حجت خدا می باشد و طرح گلهای آفتابگردان ضريح نمودی است از لقب شمس الشموس، سقف و ديوارهای درون ضريح با خطوط اسماء الله و هنر خاتم كاری بسيار بديع و زيبا با طراحی های استاد فرشچيان توسط استاد هنرمند «كشتی آرای شيرازی» و همكاران ايشان تزيين يافته است.
سرانجام، عمليات برچيده شدن ضريح چهارم و نصب ضريح جديد از روز 21 ديماه 1379 پس از انجام مراسم غبارروبی آغاز گرديد و با هماهنگی كامل نيروهای فنی تخصصی مورد نياز به طور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازمانی منظم و منسجم با تقسيم كار و تعيين مسئوليت هر يك از بخشهای عملياتی و مديران مربوط، طبق جدول سازمان بندی شده، بالغ بر پنجاه روز كار شبانه روزی عمليات جايگزين و نصب، مسير خود را به پايان رسانيد و سرانجام روز سه شنبه 16 اسفندماه 1379 ه. ش. مصادف با عيد سعيد قربان طی فرخنده مراسمی با حضور مقام معظم رهبری، حضرت آيه الله خامنه ای روضه منوره رضوی با ضريح پنجم بازگشايی شد.
محرابها
از گذشته های دور، نمای دو محراب بسيار نفيس و ممتاز از كاشی مينايی چينی مانند، ضلع جنوبی(طرفين در پيش رو) را زينت بخشيده است، اين محرابهای روح نواز يك پارچه از كاشی مينايی چينی مانند متعلق به اوايل قرن هفتم هستند. كاشی نفيس اين محرابها قدمتی هشتصد ساله دارد، طرح كلی آنها به گونه ای است كه بيننده در آغاز تعدادی طاق نمای هلالی و تو در تو را می بيند. اين طاق نماها صورت درهم پيچيده ای به آنها بخشيده و درخانه هايی كه محيط بر يكديگرند كتيبههايی برجسته و به رنگ كمبود روشن، خودنمايی می كند.
ستونها و هلالهای محرابها با رنگ فيروزه ای تمام كتيبه ها را در خود گرفته است. مجموعه اين طاق نماها كه به دوازده محراب شهرت دارد از درخشندگی و شفافيت ويژه ای برخوردار است.
تلفيق اشكال و نقوش اين محرابهای نفيس چنان می باشد كه در نگاه بيننده محرابی با دو ستون در دو طرف می باشد كه در نگاه بيننده محرابی با دو ستون در دو طرف آن مجسم می شود.
بر سطح محرابها كتيبه ای چند با خطوط كوفی و ثلث برجسته، به رنگ لاجوردی و زمينه سفيد، آيات و احاديثی متناسب با نماز و محراب نقش بسته است. طراح و سازنده اين محرابها، محمدبن ابی طاهر كاشانی است كه با همكاری سيد شمس الدين حسينی معروف به ابوزيد نقاش به سال 612 ه. ق. اين آثار گرانبها را آفريده است. در بخش پايين محراب، نام ابوزيد نقاش و تاريخ اثنی عشر و ست مانه(612 ه. ق.) نقش بسته است.
ابعاد محراب غربی در ضلع پيش رو 70/2 × 75/1 متر است. يكی از كتيبه های محراب سمت غربی در پيش روی مبارك به خط كوفی برجسته، آيه زير نوشته شده است:
بسم الله الرحمن الرحيم انما وليكم الله و رسوله والذين امنوا الذين يقيمون الصلوه و يوتون الزكوه و هم راكعون.
بر سطح محراب، ابتدا به خط كوفی برجسته آيه شريف، زير نوشته شده:
ان الحسنات يذهبن السينات .... لا يضيع اجر المحسنين و در پايان كتيبه ها بر سطح محراب می خوانيم: فی ربيع الاول سنه اثنی عشر و ست مائه(612 ه. ق.)
مسجد بالای سر
مسجد بالاسر بعد از روضه منوره از لحاظ قدمت تاريخی ترين بنای حوزه حرم طهر است. اين مسجد كوچك در غرب بقعه منوره و بالاسر مبارك بين حرم و رواق دارالسياده است و دارای هشت متر طول چهار و نيم متر عرض و ده متر ارتفاع می باشد.
مسجد بالا سر دارای سه صفه شرقی، غربی و شمالی است، صفه شرقی به حرم مطهر متصل می باشد، زائران پس از طواف و زيارت از طريق آن به مسجد بالاسر وارد می شوند. و به اعتقاد: الصلوه عند راس الامام در انجا دو ركعت نماز زيارت به جا می آورند. بنابرنقلی درگذشته بين حرم و صفه شرقی مسجد ديواری وجود داشته كه در سال 1227 ه. ق. اين ديوار برداشته شد و مسجد به حرم متصل گرديد. صفه شمالی مسجد به رواق دارالشكر مرتبط است. در ضلع جنوبی مسجد بالاسر محرابی از كاشی معرق با سبكی بسيار 1363 ه. ق. و در طرف ديگر آن نام كاشی ساز و نقاش محراب(محمدخان رضوان) از همان كای گره سازی شده است.
تزيينات كاشی كاری ازاره مسجد بالاسر عين ازاره حرم مطهر و در ادامه آن است، در بالای ازاره كتيبه سنگ حرم با ابيات فارسی به خط نستعليق و با رنگ سياه، حد فاصل بين ازاره مسجد و معرق كاری و ديواره ها را تشكيل می دهد. مطلع ابيات ضلع شرقی و جنوبی مسجد، چنين آمده است:
تبارك الله از اين روضه همايون فر
كه برتر ازدو جهان است نزد اهل هنر
و در مقطع آن می خوانيم:
نوشت كلك دبير از برای تاريخش
كه نصب شد گويی در حريم كعبه حجر
در بالای طاق متصل به حرم مطهر دو بيت زير از دعبل خزاعی شاعر اهل بيت در مورد دفن حضرت به كاشی معرق نقش بسته است:
قبران فی طوس خيرالناس كلهم
و قبر شرهم هذا من العبر
ما ينفع الرجس من قرب الزكی ولا
علی الزكی يقوب الرجس من طرر
(دو قبر در طوس در كنار يكديگرند، يكی قبر بهترنی انسانها و ديگری گور بدترين آنها و اين از عربتهای روزگار است. نه همجواری پليد با پاك به او سودی می رساند و نهنزديك بودن انسان پاك با پليد به وی زيان می رساند.)
در معرق كاری مسجد بالاسر، آياتی از قرآن و نيز عباراتی مانند يا مجيب دعوه المضطرين مكتوب است.
سابقه تاريخی مسجد بالاسر
بنا به شواهد تاريخی، مسجد بالاسر راابوالحسن عراقی معروف به دبير در سال 425 ه. ق. حدود هزار سال قبل ساخته مدفن او در جوار همين مسجد است.
اين بطوطه جهانگرد معروف كه در سال 734 ه. ق. از مشهد ديدن كرده ضمن مشاهده قبر علی بن موسی الرضا(ع) به مسجد بالاسر كه در كنار بارگاه رضوی بوده اشاره نموده است.
گنبد
كنبد نمادی ويژه در شهرها و سرزمينهای كهن و مذهبی و نشانگر علاقه و ارادت مردم به پيشوايان دينی و اوليای خداست. گنبد زراندود و تابناك افراشته بر بارگاه امام هشتم شيعيان يكی از زيباترين جلوه های مذهبی است كه با درخشندگی خشتهای طلايی و جلوه و جذبه خود همواره مورد احترام بينندگان بوده و می باشد. زائر دباخته ای كه به قصد زيارت راههای طولانی را پشت سرگذاشته و قدم به شهر مشهد می نهد، در آغاز ورود با ديدن گنبدی طلايی، لبريز از شور و شوق زيارت مرقد منور حضرت رضا(ع) می شود.
گنبد منور امام رضا(ع) از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهايت هنرمندی و زيبايی ساخته شده و دارای دو پوشش است، پوشش اول گنبد، سقف حرم است كه مقعر و مقرنس می باشد و به آن «قبه» گفته می شود. پوشش دوم برفراز آن و همان گنبد طلا است، بين دو پوشش فضايی خالی به بلندای بيش از 13 متر وجود دارد. سنگينی گنبد بر ديوارهای تالار(حرم مطهر) است كه ضخامت آن به حدود 90/2 متر می رسد.
ارتفاع قبه از كف حرم 80/18 متر و تا انتهای گنبد يا بلندترين نقطه اوج محدب (راس گنبد) حدود 20/31 متر است، دور گنبد از سطح خارج آن 10/42 متر و ارتفاع آن از اول طلا كاری تا زير يازوبندی گنبد 50/3 متر است، از اول طلاكاری تا زير بازوبندی گنبد و به عبارت ديگر، بلندی ساقه تا باتدای آجرهای زراندود 79/4 متر است.
گنبد منور ابتدا مانند ساير بناها از آجرهای زرد رنگ ايرانی ساخته شده و پس از آن با كاشی تزيين يافت و تا سال 932 ه. ق. (روزگار صفويه) با كاشهای نفيس آراسته بود، تا اين كه در اين سال برای نخستين بار گنبد با خشتهای طلا زينت داده شد. نخست كاشيهای گنبد برچيده و پس از آن روی گنبد را ورقهای مسی كه رويه ای از طلا داشت زراندود كردند.
پيشينه تاريخی و بانی گنبد
به روايتی مامون پس از مرگ هارون و دفن او در بقعه هارونی، برفراز بقعه قبه ای بنا نهاد و به روايت ديگر اين بنای بقعه كه يكی از تالارهای باغ منسوب به حميد بن قحطبه بود قبه ای داشته است. به عقيده برخی از مورخان اين قبه در حوادث خراسان مانند حمله سبكتكين در اواخر قرن چهارم با آسيب حرم مطهر تخريب و پس از آن سلطان محمود غزنوی در سال 400 ه. ق.و به بازسازی حرم و ايجاد قبه ای برفراز بقعه اهتمام نمود و ازان زمان تا عصر سلجوقيان، حرم مطهر با همان قبه باقيمانده بود تا اينكه در اوايل قرن ششم، شرف الدين ابوطاهر قمی، ضمن تعمير روض منوره اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه نمود و آن همين گنبدی است كه اكنون ح دود نهصد سال از احداث آن می گذرد.
گنبد در آغاز همچون ديگر بناها از آجرهای زرد رنگ ساخته و پس از ان كاشی كاری شد، در زير كتيبه دور گنبد آمده است: عمل كمال الدين محمود يزدی و در جای ديگر نوشته شده: كتبه عليرضا العباسی، پس از طلا كاری گنبد، در چند رويداد از جمله در فتنه ازبكها در سال 997 ه. ق. كه متو جه آن شده و عبدالمومن خان از يك ضمن تاراج نفايس آستان قدس رضوی، طلای گنبد و گلدسته را بع غارت برد، باعث از بين رفتن طلا كاری گنبد و گلدسته را به غارت برد. باعث از بين رفتن طلا كاری گنبد گرديد. پس از اين خيانت در سال 1010 ه. ق. كه شاه عباس صفوی پياده از اصفهان به مشهد مقدس آمد. دستور طلا كاری دوباره گنبد را صادر كرد. اين كار در سال 1016 ه. ق. پايان يافت و عليرضا عباسی، خوشنويس بنام روزگار صفوی نيز مامور نوشتن كتبه كمربندی دور گنبد به خط ثلث برجسته شد.
رويداد دوم مربوط به زلزله شديد سال 1084 ه. ق. كه در مشهد به وقوع پيوست می باشد كه شكستی در سطح خارجی گنبد به وجود آمد و تعدادی از خشتهای زراندود آن ريخت و پس از آن شاه سليمان صفوی گنبد را ترميم و تجديد طلا كاری نمود.
رويداد سوم، به توپ بستن گنبد به دست روسهای تزاری است. آنان در سال 1330 ه. ق. نقاطی از بدنه گنبد را به حجم يك كله قند شكاف دادند. اكنون از درون گنبد جای اصابت تيرها قابل روئيت است. چون تاثير حوادث طبيعی بر گنبد تابناك حرم مطهر رضوی كه در گذشت زمان بوجود آمده بود و روكش طلای آن نيز به علت كمی ضخامت به مرور سائيده و بدنما شده بود. پس از پيروزی انقلاب اسلامی، آستان قدس رضوی اقدام به تعمير و تزيين مجدد گنبد نمود. بدين منظور خشتهای قديمی سطح گنبد برچيده شد و جهت استحكام يافتن گنبد لايه ای از بتن بر سطح ان ريخته شد. پس از خشتهای مسی روكش طلا نصب گرديد. بدينوسيله سطح گنبد با حدود هفتصد مترمربع خشتهای زرين پوشش يافت.
مناره ها
مناره يا منار در لغت يعنی جای نور و روشنايی و در اصطلاح، بنايی است بلند كه از قديم برفراز ايوان اصلی مسجدها، زيارتگاهها و مدارس دينی متداول بوده و از آن برای پرتو افكنی و اذان گويی استفاده می شده است.
علاوه بر اين، مناره يا گلدسته، نمادی از مهمترين عناصر معماری است كه جايگاه ويژه ای در فرهنگ معمار اسلامی و آداب سنن اجتماعی ايران دارد. بنابراين، پيش از انكه مناره در كنار مسجدها جهت اذان گويی ايجاد شود، به عنوان برجهای راهنمايی بوده كه مسافران را هدايت می كرده و در مواردی ميل ايشان راهنما به حساب می آمده است.
اكنون با احتساب دو مناره رفيع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهای حوزه حرم حضرت امام رضا(ع) موجود است.
در مجموعه قديمی آستان قدس رضوی، دو مناره با اختلاف قدمت وجود دارد: يكی در جنوب صحن انقلاب نزديگ گنبد طلا و ديگری مقابل و به قرينه آن در شمال صحن بالای ايوان عباسی.
اين دو مناره هر دو با روكش طلا تزيين يافته اند و مناره نزديك گنبد كه به صورت منفرد ساخته شده، از سابقه تاريخی و قدمت بيشتری برخوردار است.
احداث مناره به صورت منفرد تا قرن ششم ادامه داشته و از آن به بعد ساختن مناره به صورت زوج معمول گرديد.
بنابراين، تاريخ بنای مناره كنار گنبد در آستان قدس به اوايل قرن ششم باز می گردد كه به جای احداث دو مناره كنار گنبد، يك مناره ساخته شد. بعد از آن در دوره افشاريه همزمان با طلاكاری ايوان امير عليشير، مناره كنار گنبد نيز مجددا طلاكاری شد.
بلندی مناره كنار گنبد از سطح صحن انقلاب تا انتهای آن 5/40 متر و محيط آن حدود 13 متر است. ابتدای قسمت پايين گلدسته از سطح بام ايوان آجر چينی شده و بالای آن با كاشی تزيين يافته است، از بالای كاشی تا انتهای گلدسته، با خشتهای مطلا از نوع خشتهای مطلای گنبد پوشيده شده است. زير مناره كتيبه ای به خط ثلث برجسته وجود دارد، حاوی صلوات بر پيامبر اكرم(ص) و امامان معصوم(ع) می باشد و در آخر آن نوشته شده است: «كتبه بهاء الدين محمد الخادم 1142 هجری» و بعد از آن آيه شريفه«ان الله يمسك السموات و الارض ان تزولا» ديده می شود.
آيه شريفه«انا فتحنالك فتحا مبينا» نيز به خط بنايی درشت زير كاشی كاری ساقه مناره نوشته شده است، گلدسته كنار گنبد كه در 252 سال قبل طلا كاری شده بود، طلای آن به علت ضخامت كم(حدود 4 هزارم ميليمتر) و تاثير عوامل طبيعی فرسوده و بدنما شده بود، پس از انقلاب اسلامی اقدام به بازسازی با خشتهای مطلای جديد شد.
قديمی و فرسوده و بتن ريزی روی سطح گلدسته مجددا ورقه های مسی با روش الكترونيك حدود 16 هزارم ميليمتر روكش طلا شد و برروی گلدسته نصب گرديد و بدينوسيله سطح گلدسته با حدود 145 متر مربع خشتهای زرين پوشش يافت.
دومين مناره، روی ايوان عباسی در شمال صحن انقلاب است و از آثار عهد نادری به شمار می رود. در تاريخ آمده است نادرشاه دستور داد گلدسته ديگری در مقابل گلدسته شاهرخی بسازند و گلدسته ها و ايوان امير عليشير نوايی در صحن انقلاب را طلا كنند استاد علی نقی مشهدی در مدت يك سال گلدسته جديد را ساخت و طلا كاری كرد.
اين مناره نيز از نظر كاشی كاری و آجر چينی ساقه و طلاكاری بالای آن به قرينه و همچون مناره كنار گنبد استو در كتيبه اين گلدسته نيز صلوات بر معصومان عليهم السلام بر خشتهای زراندود به خط ثلث نوشته شده و در آخر آن عبارت«فی ذيقعده الحرام 1145» و نيز آن به خط نستعليق عبارت«عالی جناب سلاله السادات العظام امير سيد احمد الحسينی سركشيك و كلب عتبه عليه روضه رضويه محمد جعفر خادم فی شهر رمضان المبارك 1146» ديده می شود.
رواق ها
اماكن سر پوشيده اطراف حرم مطهر، رواق نام دارد. رواق ها بناهايی با ارتفاعهای مختلف هستند كه به تدريج در اطراف روضه مباركه ساخته شده و به مرور، تغييراتی در آنها به وجود آمده است.
در حال حاضر مضجع شريف رضوی را 26 رواق از اطراف و جوانب همچون نگينی در بر گرفته است.
هر يك از اين بناها دارای موقعيت مكانی، ابعاد، سابقه تاريخی، تزيينات، كتيبه های نفيس و احيانا توسعه و نوسازی است كه براساس تقدم و تاخر زمانی، توصيفی از آنها آمده است.
رواق دارالحفاظ
اين بنای مجلل در جنوب حرم مطهر، بين حرم و راهرو و مسجد گوهرشاد واقع است. همان گونه كه ازنام آن پيداست، اين رواق از قديم محل تجمع حافظان قرآن و انجام مراسم خاص تلاوت كلام الله مجيد و خطبه مخصوص حفاظ آستان قدس رضوی بوده كه همه روزه در دو نوبت صبح و شام برای انجام مراسم صفه به قرائت قرآن و دوازده بند خواجه نصير می پردازند، از اين رو اين رواق«دارالحفاظ» يعنی خانه حافظان و قاريان قرآن ناميده می شود.
طول رواق 18 متر و عرض آن 65/8 متر و ارتفاع تا زير سقف 8/12 متر است كه با محاسبه فضاهای جانبی، مساحت آن به 217 متر مربع می رسد. براساس شواهد تاريخی اين بنا رانيز بانو گوهرشاد در اوايل قرن نهم ساخته است.
رواق دارالسياده
دارالسياده نيز از قديمی ترين رواقهای روضه منوره است كه درغرب و جنوب غربی حرم مطهر از شمال به جنوب امتداد دارد. نامگذاری اين رواق به«دارالسياده» از آن جهت است كه از قديم محل اجتماع سادات و منسوبان به خاندان حضرت علی(ع) بوده است، رواق دارالسياده نيز از بناهای گوهرشاد آغا، می باشد كه در آن اوايل قرن نهم همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شده است.
طول رواق دارالسياده 86/32 متر است و در دو طرف آن پنج صفه وجود دارد كه عرض بنا را متفاوت ساخته است. رواق دارالسياده از لحاظ هنر كاشی كاری و كتيبه ای مجموعه ای از هنرهای تزيينی، معماری و هنرهای دستی و گويای نبوغ ايرانيان در انواع هنر است. در سال 1375 ه. ش. قسمتی از شمال دارالسياده به مسجد بالاسر افزوده شد تا زائران بيشتری بتوانند در آن محل كه به مسجد بالاسر اتصال دارد از فيض نماز زيارت بهره مند گردند.
دارالسياده از جنوب به مسجد گوهرشاد ارتباط دارد و از شرق به رواق دارالحفاظ و از غرب به رواق بزرگ دارالولايه مرتبط است. مساحت دارالسياده 373 مترمربع می باشد.
رواق گنبد حاتم خانی
اين وراق در شرق روضه منوره و پايين پای مبارك واقع شده و يكی از رواقهای تاريخی كنار حرم مطهر است. طول آن 5/13 متر و عرض 3/7 و ارتفاع بنا 6/11 متر می باشد كه با محاسبه فضاهای جانبی حدود 115 متر مربع مساحت دارد. بانی اين رواق حاتم بيك اردوبادی است كه آن را در سال 1010 ه. ق. بنا نهاده است.
رواق گنبد الله ورديخان
در شمال شرقی حرم مطهر و در مشرق رواق توحيد خانه واقع شده و به شكل يك كثيرالاضلاع است.
در مجموعه عظيم رواقهای حرم مطهر، هم از حيث قدمت و هم به لحاظ طرح و تركيب از ويژگی ممتازی برخوردار می باشد و از جالب ترين و با شكوهترين رواقهای آستان قدس رضوی است.
ساختمان رواق به جهت معماری و دقت و ظرافت در كاشی كاری و مقرنس سازی از شاهكارهای مسلم به شمار می آيد. مساحت رواق با محاسبه فضاهای جانبی حدود 171 مترمربع است. در جای جای اين بنای معنوی كتيبه های فراوانی از آيات و احاديث به چشم می خورد. بر گرداگرد اين رواق تاريخ ولادت و شهادت امامان معصوم عليهم اسلام به همراه بعضی از احاديث معتبر مكتوب می باشد. بانی رواق، الله ورديخانی است. مدفن او نيز در وسط يكی از صفه های جنوبی رواق است. بنای رواق در سال پس از اتمام رواق، الله ورديخان در شيراز در گذشت و جنازه اش را به مشهد حمل و در زير صفه جنوبی اين بنا به خاك سپردند.
رواق توحيد خانه
توحيد خانه از رواقهای شمالی حرم مطهر و بين رواق دارالفيض و صحن انقلاب قرار دارد اين بنا چنان به دار الفيض متصل است كه گويی جزئی از آن می باشد.
توحيد خانه از شمال به صحن انقلاب و از جنوب به رواق دارالفيض و دارالشكر و از مشرق از طريق يك گذرگاه با پيچ و خمی به رواق گنبد الله ورديخان و از طرف مغرب به ايوان طلای صحن انقلاب متصل است. در ضلع شمالی توحيد خانه پنجره ای فلزی معروف به پنجره فولاد جای دارد كه در صحن انقلاب واقع شده و ضريح مطهر از پشت اين پنجره نمايان است. توحيد خانه دارای 15 متر ارتفاع است و مساحت آن پس از كسر پايه هايی پيش آمده در رواق به 108 مترمربع می رسد.
معروف است كه اين رواق را مرحوم ملامحسن فيض كاشانی در سال 1072 ه. ق. بنا نهاده و برخی برآنند كه مرحوم فيض در اين محل تدريس می كرده و به جهت گفتن كلمه طيبه لا اله الا الله در اين مكان و تكميل اهل ذكر اين رواق به توحيد خانه مشهور شده است.
ازاره رواق توسط سنگ زيبايی كه منبت كاری شده تزيين يافته و در بالای ازاره كتيبه ای به عرض حدود 50 سانتی متر اشعار دوازده امام خواجه نصير توسی را به خط ثلث در بردارد.
رواق دارالفيض
دارالفيض در پشت سر مبارك واقع و متصل به حرم مطهر است؛ به اين ترتيب كه صفه جنوبی آن(معروف به صفه شاه طهماسبی) دارای گذرگاهی وسيع است و در طرفين آن دو گذرگاه كوچك نيز قرار دارد كه رواق را به حرم مرتبط می كند و صفه شمالی دارالفيض كه به قرينه صفه جنوبی است رواق را به توحيد خانه ارتباط می دهد.
همچنين، به علت اتصال به توحيد خانه برخی مورخان بر اين عقيده اند كه ممكن است مرحوم فيض كاشانی اين بنا را همزمان با توحيد خانه ساخته و اصل مكان مربوط به عصر صفويه است.
در زاويه شمال شرقی دارالفيض راهرو كوچكی رواق را به گنبد الله ورديخان مرتبط می كند. صفه جنوبی رواق نيز حد فاصل بين دارالفيض و دارالشكر است. دارالفيض 30/14 متر طول و 20/7 متر عرض و 60/9 متر ارتفاع دارد و مساحت ان با محاسبه فضاهای جانبی به 112 مترمربع می رسد. ازاره دارالفيض به ارتفاع 67/1 متر سنگ مرمر سفيد است و بالای ازاره كتيبه ای از سنگ به عرض 33 سانتی متر حاوی اشعاری از قاآنی به خط نستعليق با مطلع زير است:
زهی به منزلت از عرش برده فرش تو رونق زمين زيمن تو محسود هفت كاخ مطبق
از بالای كتيبه ياد شده تا سقف مقرنس روی تمام ديوارها و پايه ها و تمام سقف با كاشيهای معرق الوان و نقشهای زيبا پوشيده و زينت يافته است.
رواق دارالشكر
اين رواق از بناهايی می باشد كه تقريبا به روضه منوره متصل است، دارالشكر در شمال غربی حرم و شمال مسجد بالاسر واقع شده و بوسيله گذرگاه كوچكی كه جزء دارالفيض است به حرم مطهر، پشت سر مبارك راه دارد.
دارالشكر از مجموع دو بنا يكی رواق سابق پس پشت، مربوط به عصر صفويه، و ديگری بنای قرآن خانه سابق كه مربوط به عهد تيموريان بوده تشكيل شده است. اين دو مكان درآمده و دارالشكر ناميده شده، سه صفه در اطراف اين رواق وجود دارد، از صفه شمالی آن دو گذرگاه يكی رواق را به ايوان طلای صحن، انقلاب متصل می كند، ديگر گذرگاه كوچكی است كه به رواق توحيد خانه راه دارد. شرق و غرب اين بنا نيز به دو رواق دارالفيض و دارالشرف مرتبط می باشد. ابعاد رواق دارالشكر 5/8 × 5/6 متر و بالغ بر 5/9 متر ارتفاع دارد. مساحت اين رواق 73 مترمربع است.
رواق دارالشرف
دارالشرف در شمال غربی روضه منوره واقع شده و يكی از مكانهای قديمی آستان قدس رضوی است. اين بنا كه در شمال دارالسياده و شرق دارالولايه جای دارد در گذشته به صورت رواق نبوده، اما پس از تغيراتی كه در اين محل انجام گرفت در سال 1343 ه. ش. به صورت رواقی مستقل درآمد و دارالشرف ناميده شد. اين بنا از شمال به ايوان صحن انقلاب و از جنوب به رواق دارالسياده و از شرق به رواق دارالشكر و از غرب به رواق دارالولايه متصل و مرتبط است. از راه رواق تا ارتفاع 67/1 متر سنگ مرمر است و بالای ازاره دور تا دور رواق را كمر بندی از كاشی به صورت كتيبه ای ممتاز تزيين نموده است و سوره مباركه«مدثر» بر آن به خط ثلث نوشته شده و در پايان سوره نام خطاط آن رضوان و تاريخ 1386 ه. ق. مكتوب است. ديوار و سقف رواق با سبكی بسيار زيبا از آيينه كاری تزيين يافته است.
دارالشرف دارای 140 متر مربع مساحت است.
رواق دارالضيافه
دارالضيافه يكی از چهار رواق شمال شرقی روضه منوره است. اين بنا در زاويه بين دو صحنه انقلاب و آزادی واقع شده و در مسير يكی از راهها تشرف به حرم مطهر است. دارالضيافه از جنوب بوسيله راهروی دارالسعاده و از غرب به گنبد الله ورديخان می پيوندد.
طول رواق 14 و عرض آن 10 متر و ارتفاع آن 50/15 متر ارتفاع است. كه با محاسبه فضاهای جانبی مساحت ان به 166 مترمربع می رسد. بنای اين رواق مربوط به سال 1031 ه. ق. ات كه مرحوم ميرزا شفيع قزوينی به هزينه يك نفر تاجر قزوينی اين بنا را احداث نمود و دارالضيافه موسوم ساخت.
رواق دارالسعاده
دارالسعاده در مشرق حرم مطهر بعد از رواق گنبد حاتم خانی در امتداد آن و متصل به ايوان طلای صحن آزادی است. اين بنا و رواق حاتم خانی با حدود 60سانتی متر اختلاف سطح چنان به هم پيوسته اند كه هر دو يك رواق به نظر می رسد: رواق دارالسعاده از طرف شمال به دارالضيافه و از جنوب به دارالسرور و از طرف شرق به ايوان طلای صحن آزادی و از طرف غرب به رواق حاتم خانی و در نهايت به حرم مطهر راه دارد.
ابن بنا عالی به شكل مستطيل و به ابعاد 90/14 × 80/12 متر و ارتفاع 80/14 متر كه جمعا بعد از كسر پايه های پيش آمده مساحت آن به 162 مترمربع مری رسد. در ورودی رواق دارالسعاده به ايوان طلای صحن آزادی كه يكی از راههای اصلی تشرف به حرم مطهر است جای دارد.
هنگامی كه در عصر قاجاريه صحن نو(آزادی فعلی) احداث شد پس از اتمام ايوان طلای آن دارالسعاده ناميده شد.
كف رواق و ازاره آن از سنگ مرمر پوشش يافته و در سال 1300 ه. ق. ميرزا علی اصغر خان اين بنا را آينه كاری كرد.
رواق دارلسلام
رواق عالی و با شكوه دارالسلام يكی از رواقهای جنوب شرقی روضه منوره است كه در شرق رواق دارالحفاظ و به موازات آن به جای دو بنای عهد تيموری ساخته شده است. دارالسلام از جمله بناهايی است كه اساس بنای آن در زمان گوهرشاد و به دستور او پی ريزی شده و بنايی دو طبقه بوده كه مدتی قسمت فوقانی ان محل آسايشگاه خدام معروف به گنبد اپك ميرزا و طبقه تحتانی آن انبار فرش و اشيای ديگر بود .
در تعميرات سالهای 1334 تا 1338 ه. ش. پوشش وسط برچيده شد، آسايشگاه به محلی ديگر انتقال يافت و اين مكان پس از تعمير و تزئين به صورت كنونی درآمد و دارالسلام نام گرفت.
طول رواق حدود 20 متر و عرض آن 10 و بالغ بر 5/9 متر ارتفاع دارد كه جمعا با محاسبه فضاهای جانبی آن 227 متر مربع مساحت دارد. اين بنا از سوی مشرق به دو ر.واق دارالعزه و دارالسرور و از شمال به رواق گنبد حاتم خانی و ازمغرب به دارالحفاظ محدود است.
ازاره رواق به ارتفاع 65/1 متر با سنگ مرمر يشمی پوشش يافته و ديوارها و سقف رسمی بندی و آينه كاری شده اند.
رواق دارالسرور
دارالسرور نيز در جنوب شرقی حرم مطهر بين دارالسعاده و دارالذكر واقع شده و يكی از راههای اصلی تشرف به حرم از صحن آزادی می باشد. اين بنا از شمال به دارالسعاده، از جنوب به دارالذكر و دارالعزه، از مشرق به صحن آزادی و از مغرب به دارالسلام منتهی می شود.
در ضلع شمالی رواق، گذرگاهی وسيع با دری زرين به رواق دارالسعاده راه دارد و ضلع جنوبی آن از طريق سه درگاه به دارالذكر و يك درگاه به دارالعزه مرتبط است.
ابعاد رواق دارالسرور 10/24 متر در 82/4 و ارتفاع آن 75/4 متر است كه پس اط سر پايه های پيش امده در رواق مساحت آن به 100 مترمربع می رسد. در گذشته اين بنا به صورت چند اتاق بود كه ابتدا به عنوان آبدارخانه آستان قدس و آسايشگاه عده ای از خدام و پس از آن به عنوان محل دفتر امور داخلی حرم استفاده می شد. پس از آن در سال 1334 تا 1338 ه. ش. اين قسمتها به يك فضای وسيع تبديل و به نام دارالسرور ناميده شد.
كف و ازاره با سنگ مرمر پوشش يافته و از بالای ازاره ديوارها و سقف رواق آينه كاری شده است.
رواق دارالعزه
دارالعزه رواقی كوچك است كه در جنوب شرقی روضه منوره بين دارالسلام و دارالذكر واقع شده است، اين رواق در سطحی به ارتفاع 95 سانتی متر از كف دارالسلام قرار داد و از شمال به دارالسرور از جنوب به شبستان گرم مسجد گوهرشاد و از مشرق به دارالذكر و از مغرب به دارالسلام محدود است.
دارالعزه دارای ابعاد زير است: طول رواق 5/11 متر و عرض آن بين 5/3 و 50/7 متر متفاوت است كه جمعا 73 مترمربع مساحت رواق است. ارتفاع بنا 35/4 متر است. اين بنا در گذشته محل آسايشگاه و كشيك خانه خدام بود كه در سال 1343 ه. ش. به منظور توسعه فضاهای زيارتی تعميرات و تزييناتی در اين مكان به عمل آمد و به نام دارالعزه ناميده شد.
ازاره به ارتفاع 5/1 متر سنگ مرمر واز بالای ازاره ديوارها و سقف به صورت كاربندی و رسمی با آينه تزيين يافته است.
رواق دارالذكر
يكی از بناهای نسبتا جديد الاحداث رواق دارالذكر است كه در جنوب شرقی حرم مطهر و در زاويه جنوب غربی صحن آزادی است. اين بنا از شمال به دارالسرور، از جنوب به دارالزهد، از مغرب به دارالعزه و از مشرق به صحن آزادی محدود است. رواق دارالذكر در گذشته مدرسه علميه علی تقی ميرزا بوده و حجرات فوقانی و تحتانی مدرسه در اطراف آن قرار دارد كه فعلا محل استقرار دفاتر مختلف است.
در ضلع جنوبی رواق گذرگاهی به ابعاد 4 × 26/2 متر با چند پله وجود دارد كه دارالذكر را به رواق دارالزهد مرتبط می كند. دارالذكر كه قبلا مدرسه علميه علی نقی ميرزا بوده پس از احداث صحن آزادی قسمتی از فضای بازی كه در زاويه جنوب غربی صحن باقی مانده بود به صورت مدرسه ای درآمد.
مرحوم احتشام كاويانيان كه خود از خدمه بود می نويسد: چون مدرسه در زمين وقفی آستانه بدون مجوز شرعی بود از ابتدا حالت مدرسه ای به خود نگرفت.
قسمت غربی آن كه سالن مدرس و محل تدريس بود به آسايشگاه خدام و قسمت فوقانی آن به صورت كتابخانه درآمد و در سال 1343 ه. ش. بازسازی و تغيير كاربردی يافت و با پوشش جديد سقف به صورت رواقی جديد درآمد و دارالذكر ناميده شد. اين بنا بالغ بر 6 متر ارتفاع و با محاسبه فضای جتنبی 216 مترمربع مساحت دارد.
كف رواق و ازاره آينه به ارتفاع 33/1 متر سنگ مرمر پوشش يافته و بالای ازاره تمام ديوار و سقف با كاش پوشش يافته است.
رواق دارالزهد
رواق دارالزهد يكی از با شكوهترين و زيباترين رواقهاست كه در جنوب شرقی حرم واقع در جنوب شرقی حرم واقع و متصل به رواق جديد الاحداث امام خمينی(ره) است.
دارالزهد از جنوب به رواق امام خمينی(ره)، ازشمال به رواق دارالذكر، از مشرق به رواق شيخ بهاءالدين و از مغرب به راهرو تالار اماكن متبركه محدود است. و از طريق سه درگاه به مقبره شيخ بهائی راه دارد. مساحت دارالزهد 290 مترمربع است. طول رواق 50/17 متر و عرض آن 16 و ارتفاعش حدود 6 متر است كه با محاسبه فضاهای جانبی 289 مترمربع مساحت دارد. دارالزهد بين سالهای 1350 تا 1352 ه. ش. ساخته شد.
ازاره رواق به ارتفاع 6/1 مترسنگ مرمر سبز رنگ است و سطح تمام ديوارها به طرز با شكوهی با آينه آراسته شده است.
رواق شيخ بهائی
اين بنا يكی ديگر از رواقهای جنوب شرقی حرم مطهر است و مدفن شيخ بهاء الدين عاملی معروف به شيخ بهائی يكی از اعاضم علمای اماميه است. مقبره شيخ از شمال به صحن آزادی و از جنوب به رواق امام خمينی(ره)، از مشرق به رواق دارالعباده و از مغرب به رواق دارالزهد محدود است. راه اصلی ورود به رواق شيخ، راهروی است در زاويه جنوب غربی صحن آزادی ، دارای چند پله كه محل ارتباط صحن آزادی به رواق است.
مدفن مرحوم شيخ بهائی در وسط رواق جای دارد. اين بنا تقريبا به شكل مربع است و دارای 90/5 متر ارتفاع و مساحت آن حدود 102 متر مربع می باشد. قبل از بنای صحن موزه در سال 1356 ه. ق. مقبره شيخ در وسط حجره ای معمولی و محقر بدون تزئينات، ميان راهرو و صحن آزادی و فضای باز پايين پا كه به صحن موزه تبديل شده بود قرار داشت.
در سال 1356 ه. ق. كار احداث صحن موزه، كتابخانه قديم، تالار تشريفات و تجديد بنای مقبره شيخ در نظر گرفته شد، پس از اقدام به اين كار سرانجام در سال 1364 ه. ق. ساختن اين بنا به پايان رسيد و مقبره شيخ به طرز باشكوهی تجديد بنا شد. به روايت تاريخ، محل كنونی رواق شيخ بهائی همان منزل و مدرس وی در ايام اقامتش در مشهد بوده است. در ضلع غربی راهرو رواق شيخ بهائی، كتيبه ای به صورت يك تابلو بر كاشی معرق، عبارتهای مكتوب بر سنگ قبر شيخ را در بردارد. و نيز در سه طرف رواق شيخ زير سقف بر ديوار آرامگاه كتيبه ای به طول 8/30 متر و عرض 40 سانتی متر ضمن معرفی شيخ، آثار و تاليفات او را به خط ثلث در بردارد.
تمام ديوارهای رواق از بالای ازاره و سقف ان با آينه زينت يافته است.
رواق دارالعباده
دارالعباده نسبتا نوساز و تاريخ بنای آن به سال 1353 ه. ش. برمی گرددو آخرين رواق جنوب شرقی حرم مطهر است. دارالعباده از شمال به صحن آزادی و از مشرق و جنوب به رواق امام خمينی(ره) و از مغرب به رواق شيخ بهايی متصل است، اين بنا و رواق شيخ بهائی و رواق دارالزهد دو طبقه هستند و طبقه فوقانی آن تالار اماكن متبركه آستان قدس رضوی است.
طول رواق 15 متر و عرض آن 11 و حدود 90/5 متر ارتفاع دارد، مساحت آن بعد از كسر پايه ها به 158 مترمربع می رسد. ازاره سنگ مرمر است و ديوارها و پوشش سقف با 600 مترمربع آينه كاری و 450 مترمربع رسمی بندی گچی زينت يافته است.
رواق دارالاخلاص
دارالاخلاص، كوچكترين رواق روضه منوره بوده كه در غرب حرم مطهر مقابل مسجد بالاسر و بين سه رواق دارالسياده، دارالشرف و دارالولايه جای دارد.
مساحت رواق 36مترمربع و ارتفاع آن 5/9 متر است. دارالاخلاص در گذشته به رواق دارالشرف و دارالولايه راه داشت و در توسعه سال 1373 ه. ش. اين بنا تقريبا جزء شمال دارالسياده و مسجد بالاسر درآمده است.
دارالاخلاص در گذشته از دو قسمت تشكيل می شد: يكی جنوب آن كه مسجد مسجد كوچك و زيبايی به نام مسجد زنانه بالاسر بوده و محراب آن موجود است و ديگری قسمت شمالی رواق كه به محل شمع و چلچراغ معروف است و در قديم چلچراغی در آن مكان جای روشن كردن شمعها بوده و بعدا در توسعه بيوتات در سال 1342 تا 1343 ه. ش. ديوار جنوبی محل چلچراغ برداشته شد و به نام رواق دارالاخلاص نامگذاری شد.
رواق دارالولايه
دارالولايه يكی از رواقهای بزرگ حوزه حرم مطهر است. اين بنا در غرب روضه منوره، حد فاصل بين صحن انقلاب و صحن جمهوری اسلامی قرار دارد. و همزمان با احداث صحن جمهوری اسلامی ساخته شده و مورد بهره برداری قرار گرفته است.
ساخت اين رواق در سال1365 آغاز و در سال 1368 به اتمام رسيد . رواق دارالولايه از شمال به صحن انقلاب و از مشرق به رواقهای دارالسياده، دارالاخلاص و دارالشرف، از جنوب به مدرسه های دو در و پريزاد و در نهايت به بست شيخ بهائی و از مغرب به صحن جمهوری اسلامی محدود است. زير بنای دارالولايه 1965 مترمربع است.
اين بنای وسيع براساس دو طرح و به ابعاد مختلف ساخته شده است: يكی طرح قسمت غرب آن است كه به موازات صحن جمهوری اسلامی است و دارای سه دهنه و در سقف هر دهنه سه نورگير تعبيه شده است. و طرح ديگر قسمت شرق رواق است كه به صورت چهار دهانه با چهار نورگير بنا شده. شرق دارالولايه با دو سقف كاذب دارای طبقه فوقانی می باشد كه قسمتی از طبقه فوقانی آن محل آسايشگاه خدام است و قسمت ديگر، محل آسايشگاه كفشدارات می باش. مسير طبقه فوقانی رواق مجهز به آسانسور است.
كاربری رواق صرفا عبادی است و در طول سال برنامه های عبادی متعددی از جمله برگزاری نماز جماعت، سخنرانی و درماه مبارك رمضان مراسم ترتيل و قرائت قرآن و مراسم اعمال شبهای احياء با مركزيت اين رواق برگزار می گردد. تزيينات بنا به صورت آينه كاری تركيب گچبری و معرق سنگ است.
رواق دارالاجابه
اين رواق وسيع، بنای زيرين رواق دارالولايه مغرب سرداب مطهر بالا سر مبارك امام(ع) واقع است. محدوده پنجره هشتی بالاسر مبارك در ضلع شرقی رواق، بعد از حرم مطهر نزديك ترين مكان به مدفن مقدس امام عليه السلام است. پروژه ساخت اين رواق در سال 1376 ه. ش. آغاز و در اواخر سال 1379 همزمان با عيد سعيد غدير افتتاح گرديد . فضای دارالاجابه عينا به سبك بنای فوقانی آن با زيربنای 1965 مترمربع و گنجايش 2800 نفر است. ارتفاع حدود 4 متر و دارای ده ستون در وسط و در ستون هواكش جهت تهويه با تعداد 22 هواكش دور تا دور بنا می باشد. در زاويه شرقی رواق، يك هشتی با پنجره نقره و سقفی با صورت نيم گنبدی كه راه ورود به سرداب مطهر امام(ره) است وجود دارد در تزيينات اين هشتی ازطريق آينه كاری به صورت رسمی بندی همراه با مخمل كه روی آن را آينه كاری به طرح بند اسلامی تنظيم كرده اند استفاده شده است. در ساخت اين رواق از هنر مفرنس، رمسمی بندی، گره سنگی، گره نجاری، آينه كاری و لايه چينی مشتمل بر گچ فرسك، رنگ پرل، رنگ اكروليك، ورنی و نيز قلم گيری طلاكاری استفاده شده است.
رواق دارالهدايه
اين بنای نوساز از رواقهای جنوب غربی حرم مطهر است كه بين مدرسه دو در و صحن جمهوری اسلامی قرار دارد، دارالهدايه با زير بنای 526 مترمربع از رواقهای وسيع حوزه حرم مطهر است. احداث رواق از سال 1369آغاز و افتتاح آن در نخستين روز سال 1371انجام يافت. دارالهدايه از شمال به رواق دارالولايه از جنوب به رواق دارالرحمه، از مشرق به مدرسه دو در و از مغرب به صحن جمهوری اسلامی محدود است. اين بنای زيبا دارای ده ورودی می باشد.
سازه اصلی رواق به سبك معماری مشرق زمين و حجيم سازی است و به دليل تقارن با مسجد گوهرشاد، معماری آن به صورت چهار طاقی سنتی اجرا شده.
تزيينات داخلی به صورت مذهب همراه با گره كاری در زمينه آن و نقوش اسلامی است.
در تزيين كتيبه های موجود از اسماء الله و آيات و احاديث به صورت گچ با زمينه های طرح سنتی استفاده شده است.
اين رواق دارای كاربری فرهنگی است كه پذيرايی از اردوهای زيارتی و فرهنكی و جشن تكليف پسران و دختران، نمايش فيلم، سخنرانی ومداحی و زيارت حضرت رضا(ع) جزء برنامه های ثابت سال در اين رواق است.
رواق دارالرحمه
دارالرحمه در جنوب غربی حرم مطهر، بين بست شيخ بهائی و سحن جمهوری اسلامی، در امتداد رواق دارالهدايه قرار دارد. ساخت اين بنا نيز در سال 1369ه. ش. پپپپپپپپپپپپاغز و در نخستين روز سال 1371 افتتاح شد.
رواق دارالرحمه با معماری تقليدی از شبستانهای مسجد گوهرشاد حجيم سازی شده و نماسازی داخلی ان را زيباترين كارهای هنری و بی سابقه در اماكن متبركه می باشد.
دسترسی به اين رواق از طريق هشتی كنار بست شيخ بهائی است، دو ورودی ديگر در ضلع شرقی صحن جوهوری اسلامی وجود دارد.
دارالرحمه دارای كاربری فرهنگی است و به فضاهای چون نمايش فيلم، ارائه محصولات فرهنگی مذهبی و... تقسيم بندی شده كه در اختيار اداره روابط بين المللی قرار دارد. اين رواق تقريبا سالنی اختصاصی جهت پذيرايی فرهنگی از مهمانان خارجی است كه با ارائه محصولات فرهنگی و انتشارات و ساير اقدامات فرهنگی، ميزبان بيشتر مسلمانات و ساير توريستهای غيرايرانی می باشد.
رواق دارالحكمه
رواق دارالحكمه در زاويه شمال غربی صحن آزادی واقع شده است، پروژه ساخت اين رواق از سال 1377 آغاز ئ در سال 1381 پايان ياف. اين بنا نيز از دو جهت به صحنهای انقلاب و آزادی ارتباط دارد. دارالحكمه دارای دوازده ورودی است.
دومسير به صحن انقلاب و هشت راه ورودی در صحن آزادی و دو ورودی ديگر نيز به رواق دارالضيافه و در نهايت به حرم مطهر مرتبط می شود.
دارالحمكه در دو طبقه زيربنای 1468 مترمربع را در برگرفته و با دوازده ستون بتنی استحكام يافته است. نقش قاليچه گره بر سنگ مرمر، زينت بخش رواق است.
رواق امام خمينی(ره)
اين رواق، همان صحن سابق امام خمينی(ره) است كه در مجاورت مسجد گوهرشاد واقع است، از شمال به تالار اماكن متبركه، رواق دارالزهد، رواق شيخ بهائی، دارالعباده و صحن آزادی ارتباط دارد.
در پی افزايش روز افزون زائران و نياز مبرم به توسعه فضاهای سرپوشيده طرح تغيير كاربری اين صحن به رواق امام خمينی(ره)، به تصويب رسيد و عمليات اجرايی آن از اواخر سال 1381 آغاز گرديد. اين رواق با مساحت 19860 مترمربع در دو طبقه، با سازه بتنی- فلزی احداث گرديد، تركيب مقرنس و اينه كاری، نمای رو اق خواهد شد. دسترسی به اين رواق از طريق مسجد گوهرشاد، صحن جامع رضوی و صحن آزادی است.
بخشی از تاسيسات اين رواق به طور مستقل و بخشی از طريق موتورخانه موزه تامين می گردد. رواق امام خمينی(ره) مجهز به يك دستگاه آسانسور و دو دستگاه پله برقی است.
رواق دارالكرامه
ساخت اين رواق در سال 1378 آغاز شده و در سال 1381 پايان يافته است، اين رواق دو طبقه، با مساحت 488 مترمربع و زير بنای 1830 مترمربع در زاويه شمال شرقی صحن انقلاب و شمال غربی بست شيخ حر عاملی بنا شده است. دسترسی به اين رواق از طريق صحن انقلاب و رواق دارالحجه ميسر است.
فضاهای باز اطراف مرقد منور امام(ع)، صحن نام دارند. صحن ها محل تجمع زايران و مخلصان حضرتش است كه در آن مكانها و در كنار ايوانهای اطراف صحن ها، ساعتی با خود خلوت كرده و به راز و نياز با امامان می پردازند.
صحنها در ايام و ليالی خاص محل انجام مراسم مذهبی است وروزهای سوگواری نيز مردم به صورت دسته جات در آنجا به عزاداری می پردازند و در فصول مناسب از سال هم، محل اقامه نماز جماعت است.
تعداد 9 صحن در ازراف رواق ها، در اختيار زائران است كه عبارتند از:
صحن انقلاب اسلامی، صحن آزادی، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن غدير، صحن كوثر، صحن هدايت و صحن رضوان.
صحن انقلاب اسلامی
اين بنای تاريخی كه به عقيق(كهنه) معروف است، يكی از قديمی ترين و با شكوهترين صحن های امكن متبركه آستان قدس رضوی می باشد. صحن انقلاب در شمال حرم مطهر قرار دارد، ضلع جنوبی آن از طريق كفشداريهای شماه 1، 2، 3، 4، 5 به شش رواق دارالولايه، دارالشرف، دارالشكر، توحيد خانه، گنبد الله ورديخان و رواق دارالضيافه راه دارد. و اضلاع غربی و شمالی و شرقی آن به ترتيب به بست های شيخ طوسی، شيخ طبرسی و شيخ حر عاملی ارتباط دارند.
اين بنای وسيع حدود 6740 مترمربع مساحت دارد. در ضلع جنوبی صحن عتيق(انقلاب) مقابل ضريح مطهر، پنجره بزرگی معروف به پنجره فولادی جای دارد و بسياری از زائران در اين محل، زيارت و كسب فيض می كنند، علاوه برآن، بيماران نيز با توسل به امام(ع) در اين محل دخيل می بندند و حاجت می گيرند و شفا می يابند. سردابی كهمدفن شيخ حر عاملی است در ضلع شمالی صحن و مقبره مرحوم شيخ مجتبی قزوينی در ضلع غربی آن جای دارد.
اين بنا با توجه به نقشه ساختمانی در زمره، بناهای چهار اوان است، ايوان طلای نادری در جنوب ايوان عباسی در شمال، ايوان ساعت در ضلع غربی و ايوان نقاره خانه در شرق صحن به قرينه يكديگر ساخته شده اند.
ايوانهای بزرگ به جز ايوان طلا، محل راههای ورود و خروج به صحن است و علاوه بر اين، در طرفين هر ايوان دو گذرگاه كوچك نيز جهت تردد زائران وجود دارد.
صحن انقلاب دارای دو بانی است و در دو زمان ساخته شده بر اساس شواهد تاريخی، ابتدا نيمه جنوبی صحن و ايوان طلای آن را امير عليشير نوايی در سال 875 ه. ق. احداث نمود و نيمه شمالی صحن و ايوان عباسی و دو ضلع شرقی و غربی بنا در عهد صفويه به قرينه يكديگر ساخته شد.
كتيبه موجود در پيشانی ايوان طلا به خط محمدرضا امامی تاريخ احداث بنا را در بردارد، صاحب تاريخ عالم آرای عباسی كه معاصر شاه عباس بوده نوشته است: «شاه عباس كه در سال 1021 ه. ق. به قصد زيارت به مشهد مشرف شد، اقدام به احداث نيمه شمالی و تكميلی بنا نمود و با كاشيهای معرق و نفيس بياراست.»
پس از آن در سال 1095 ه. ق. شاه عباس دوم مجددا صحن را تعمير كامل نمود. تاريخ تعمير بنا و نام وی بر كاشی نفيس در پيشانی ايوان شمالی صحن(ايوان عباسی) ديده می شود و در پايان آن نوشته شده: «كتيبه محمدرضا الامامی سنه 1095 ه. ق.»
ايوان های رفيع صحن انقلاب:
الف: ايوان جنوبی صحن انقلاب(ايوان طلا): قديمی ترين ايوان صحن انقلاب است كه در وسط ضلع جنوبی آن جای دارد. اين ايوان ابتدا در عهد صفوی طلا كاری شد، پس از آن در سال 1145 ه. ق. نادرشاه افشار به تجديد طلا كاری آن نمود و به ايوان زيباترين طرحهای معماری ايرانی می باشد كه مقرنسهای انبوه بر زيبايی و شكوه آن افزوده است.
ب: ايوان غربی صحن انقلاب: هر يك از ايوانهای غربی، شمالی و شرقی صحن انقلاب، دارای سر در مرتفع خارجی هستند كه در سر در خارجی آن مشرف به بست ها می باشد. ايوان غربی كه (باب طوسی) ناميده می شود، در ضلع غربی صحن انقلاب، مقابل بست شيخ طوسی قرار دارد، اين بنای تاريخی مربوط به عهد صفويه است. در پيشانی ايوان، كتيبه ای به خط ثلث بر زمينه ای لاجوردی«آيه الكرسی» را به خطاطی محمد حسين مشهدی در بردارد. در حاشيه سر در ايوان نيز سوره«هل اتی» به خط محمد حسين مشهدی مكتوب است. در شمال و جنوب سر در، دو ترنج، نام معمارباشی و كاشی پز را در بردارد و در زير ترنجها نوشته شده:
ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش
پيوسته در حمايت لطف اله باش
قبر امام هشتم و سلطان دين رضا
از جان ببوس و بر در اين بارگاه باش
در ايوان، حديثی از بخاری و مسلم به خط عليرضا عباسی مكتوب است.
ج: ايوان شمالی صحن انقلاب: اين ايوان رفيع كه(باب طبرسی) ناميده می شود در ضلع شمالی صحن انقلاب واقع شده سر در خارجی آن مشرف به بست شيخ طبرسی است. اين ايوان نيز از شاهكارهای كاشی كاری بوده و كم نظير می باشد و دارای كتبه هايی است از جمله در صفه محرابی شكل وسط ايوان، صلوات بر حضرت رسول وائمه طاهرين عليهم السلام كتابت شده، و نام خطاط و تاريخ آن در پايان كتيبه مكتوب است: «كتيبه محمدرضا الامامی اصفهانی سنه تسع و خمسين بعد الالف 1059».
در كتيبه پيشانی صفه درون ايوان نوشته شده است: «به رسم حق شناسی از مبارزات حق طلبانه ملت مسلمان ايران به رهبری حضرت آيت الله امام خمينی متع الله المسلمين ببقانه و يادبود شهدا و مصدومين در اين مكان شريف، اين جا به صحن انقلاب نامگذاری شد. رجب المجرب 1399».
و كتيبه ديگر ان گويای مرمت ايوان در عصر شاه عباس دوم است. در دو ضلع شرقی و غربی درون ايوان عباسی نيز(نادعلی) مرقوم است. سوره مباركه كه جمعه نيز در حاشيه ايوان به خط ثلث و رنگ سفيد به خطاطی محمد حسين مشهدی و تاريخ 1262 ه. ق. نوشته شده است.
د: ايوان صحن شرقی صحن انقلاب: ايوان ضلع شرقی صحن انقلاب، باب حرعاملی ناميده می شود و از بناهای با شكوه عصر عباسی است كه مانند ايوان غربی و به قرينه آن ساخته شده و سر در خارجی ايوان مشرف به بست شيخ حرعاملی است. در پيشانی ايوان به خط ثلث جلی آيه مباركه نور و در دور سر در ايوان ازدرون صحن سوره«مزمل» كتيبه شده است. نام خطاط آن محمد حسين الشهيد المشهدی و تاريخ 1261 در پايان كتيبه ديده می شود. بر حاشيه داخلی ايوان دور تا دور. روايتی از صاحب تفسير كشاف از قول پيامبر(ص) در مورد آيه شريفه: «قل لا اسئلكم عليه اجرا الا الموده فی القربی ...» مكتوب است.
حديثی از امام صادق(ع) نيز در مورد حضرت امام رضا(ع) زينت بخش درون ايوان شده. در اطراف سر درخارجی ايوان به سمت بست، در كتيبه ای صلوات بر چهارده معصوم(ع) نوشته شده و حديثی از پيامبر(ص) نيز بر چهار چوب در مكتوب است. و همچنين احاديث ديگری از پيامبر اكرم(ص) و نيز به نقل از علی بن مهزيار در اين سر در كتيبه شده است.
در ضلع شمالی صحن انقلاب، يكی از وروديهای دانشگاه علوم اسلامی رضوی(مدرسه ميرزا جعفر سابقه) مقبره شيخ حر عاملی واقع شده است. از مهمترين آثار تاريخی در صحن انقلاب، سفاخانه نادری و نقاره خانه است.
سقاخانه نادری
اين بنای تاريخی در وسط صحن انقلاب جای دارد و به سقاخانه اسماعيل طلايی معروف است. به روايت تاريخ اين سقاخانه بين سالهای 1144 تا 1145 ه. ق. ساخته شده، سنگاب يك پارچه آن از سنگ مرمر اعلا با ظرفيت سه كر آب يه دستور نادرشاه افشار از هرات به مشهد آورده شد و شخصی به نام اسماعيل خان بر راز سنگاب، پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شكل بنا نهادو آن را طلا كاری كرد، سقف گنبدی شكل سقاخانه بر روی پايه هايی از سنگ مرمر كنده كاری و كاشی قرار دارد و سطح ان از بالای كاشی پايه ها با خشتهای مطلا تزيين شده است. درون سقاخانه زير پوشش آن دور تا دور مزين با اسماء الله شده در سال 1345 ه. ش. بنای سقاخانه مرمت يافت.
نقاره خانه
يكی ازاثار بسيار زيبا و تاريخی صحن انقلاب، ساختمان نقاره خانه است، اين بنا روی ايوان شزقی صحن قرار دارد. نقاره نوازی در آستان قدس رضوی از اواسط قرن نهم شروع شد. در سال 860 ه. ق. كه ميرزا ابوالقاسم بابر، نوه گوهرشاد از هرات به مشهد آمد، دستور داد در باغ حرم نقاره زنند، از آن بهبعد تا كنون در ادوار مختلف نقاره نوازی ادامه دارد. در كتاب مهمان نامه بخارا مربوط به قرن نهم و دهم هجری، سخن از نقاره زنی در اين عصر آمده است.
تاريخ عالم آرای عباس اشاره به نقاره زنی در عهد صفويه نموده و ازآن زمان ادامه داشته و اين خدمت جزء رسوم معمول آستان قدس رضوی بوده است. نقاره خانه حضرت تنها يك بار از سال 1312 ه. ش. تا سال 1320 به دستور رضاخان تعطيل شد. در طول سال به غير از دو ماه محرم و صفر و ايام سوگواری، شبانه روز دو بار، نوبت چيان رسمی آستان قدس نقاره می زنند، زمان نقارهنوازی دقايقی پيش از طلوع و غروب نواخته می شود و با نواختن آخرين ضربت، طلوع و غروب خورشيد را اعلام می كنند.
علاوه بر اين، در اعياد مذهبی و مواليد معصومان عليهم السلام نيز نقاره شادمانی نواخته می شود، هنگام بروز كراماتی از حضرت نيز نقاره شكوه و عظمت دربار رضوی به صدا در می آيد.
مقبره عالم جليل القدر ومحدث بزرگ اسلام شيخ حر عاملی در ضلع شمالی صحن انقلاب، محل زيارت زائران است. وفات شيخ را سال 1104 ه. ق. نوشته اند. آرامگاه مرحوم شيخ حسينعلی اصفهانی معروف به نخودگی در ضلع شمالی صحن انقلاب جنب ايوان عباسی است.
بزرگ و عارف ربانی، شيخ مجتبی قزوينی در زاويه جنوب غربی صحن انقلاب، در شبستان مجاور رواق دارالاجابه قرار دارد، مرحوم شيخ مجتبی در سال 1386 ه. ق. به رحمت ايزدی پيوست، گفتنی است پس از انقلاب اسلامی سردرها و ايوانهای بزرگ صحن مرمت يافته و سنگ كف صحن نيز تعويض گرديده است.
ساعت بزرگ صحن انقلاب
اينساعت كه به ساعت معاون معروف است در سردر ايوان غربی صحن انقلاب، بجای ساعت بزرگ و قديسی صحن آزادی نصب شده و دارای وزن نسبتا كمتری است.
بر اساس شواهد موجود، مرحوم عبدالحسن معاون ساعت قديمی را در تاريخ 22 بهمن 1333 حدود 50 سال قبل از هامبورگ آلمان خريداری كرده و بوسيله كشتی وارد بندر خرمشهر و از آنجا به تهران و مشهد حمل كرده و در روز اسفندماه 1333 طی تشريفاتی، لوازم و وسايل آن را باز و به اطا سر در صحن كهنه انتقال داده است و در فروردين ماه سال 1334 بوسيله محمد حسين صالحی، ساعت ساز آستانه، درمحل كنونی نصب شده است. تاريخ مكتوب بر بدنه ساعت سال 1954 م. را نشان می دهد.
نحوه كار ساعت صحن انقلاب
كارخانه اين ساعت به صورت سه سيستم مجزا طراحی شده است:
1. دستگاه كوك ساعت؛
2. دستگاه زنگ ربع زن؛
3. دستگاه زنگ ساعت زن با آهنگی ديگر كه بوسيله سيم بكسل كوك می شود.
اين ساعت بزرگ باالكتروموتور به صورت خودكار روزی دو بار كوك می شود. طول سيم بكسلهای كئك ساعت 140 متر است و در زمان خاموشی برق، تا 24 ساعت به طور خودكار كوك دارد.
سيم كوك ساعت به گونه ای است كه درمواقع خاموشی ممتد می توان آن را بوسيله هندل دستی كوك كرد.
صحن آزادی
صحن آزادی، در شرق حرم مطهر و پايين پای مبارك جای دارد و از غرب به رواقهای دارالفضيافه، دارالسعاده و دارالسرور، از شمال به بست شيخ حر عاملی، از جنوب به رواق امام خمينی(ره) و از شرق به خيابان نواب صفوی محدود و ابعاد آن 81 × 51 متر است.
صحن آزادی از بناهای زمان فتحعلی شاه قاجار است، احداث بنا در سال 1233 ه. ق. آغاز شد و تصدی آن را توليت وقت، حاج ميرزا موسی خان رشتی، به عهده گرفت. كاشی كاری صحن در زمان سلطنت محمد شاه قاجار انجام يافت. سبك معماری و شيوه بنای صحن آزادی، به بنای صحن انقلاب شباهت دارد و تقريبا تقليدی ازآن است، اين بنا نيز به شيوه معماری اسلامی و به صورت حجيم سازی بوده و دارای چهار ايوان با شكوه و به قرينه يكديگر است.
الف) ايوان غربی يا ايوان طلا: كه به(باب السعاده) نامگذاری شده، متصل به رواق دارالسعاده است و دارای ابعاد، طول 15 متر، عرض 7 متر و ارتفاع 20 متر است.
اين ايوان در سال 1282 ه. ق. در زمان ناصرالدين شاه قاجار توسط عضد الملك قزوينی متولی آستانه به طلا آراسته شد. در كتيبه طلای ايوان 28 بيت نوشته شده است. قصيده ای از منشات سرخوش به خط نستعليق برجسته، دور ايوان كتيبه شده و حاكی از مرمت و طلا كاری ايوان و نام متصديان و ماده تاريخ آن 1278 ه. ق. است.
ب) ايوان شمالی صحن آزادی: اين ايوان كه به(باب الحكمه) نامگذاری شده، در ضلع شمالی صحن آزادی و در كنار رواق دارالحكمه واقع است. بر حاشيه سردر داخلی ايوان كتيبه ای به خط ثلث و رنگ سفيد سوره مباركه«انا ارسلنا نوحا الی قومه» را در بر دارد و در پايان آن نام خطاط و تاريخ چنين ديده می شود: «كتيبه رجبعلی خادم 1295»، كتيبه پشتيبانی ايوان، گويای تزيين ايوان در دوران سلطنت ناصرالدين شاه و توليت ميرزا سعيد خان به خط احمد بن مشهدی و تاريخ 1295 ه. ق. است.
سر در خارجی ايوان شمالی نيز دارای تزيينات و كتيبه است. سوره مباركه فجر در اين سر در به خط محمد حسن رضوان در تاريخ 1378 كتابت شده است.
ج) ايوان جنوبی صح ن آزادی: اين ايوان كه به قرينه ايوانهای ديگر ساخته شده و دارای چهار صفه كوچك می باشد و بالای هر صفحه غرفه ای است. رواق امام خمينی(ره) در جنوب اين ايوان به صورت دو طبقه در حال ساخت است، ديواره ايوان تا زير سقف مقرنس با كاشيهای نفيس و الوان آراسته شده و سوره های چهارگانه در زير غرفه های درون ايوان به خط محمد حسين شهيد مشهدی در تاريخ 1277 ه. ق. كتابت شده است.
دو حديث نيز از كتاب عيون اخبار الرضا به نقل از حضرت امام رضا(ع) در بالای غرفه ها كتابت شده است. كتيبه پيشانی ايوان بيانگر اين است كه بانی صحن آزادی فتحعلی شاه قاجار بودهو در زمان محمد شاه قاجار بوسيله حاج ميرزا موسی خان متولی روضه منوره تزيين يافته است.
بعد از پيروزی انقلاب اسلامی در بالای اين كتيبه به خط نستعليق نوشته شده:
«به شكرانه پيروزی انقلاب اسلامی ملت ايران به رهبری امام خمينی و به اميد سعادت در سايه دولت انقلابی جمهوری اسلامی ايران، 1399 ه. ق.»
د) ايوان شرقی صحن آزادی: اين ايوان كه به باب السلام معروف است در وسط ضلع شرقی به قرنيه ايوان طلا واقع شده است. ايوان شرقی با دو گذرگاه طرفين آن، يكی از راههای اصلی ورود به صحن است. ازاره ايوان از سنگ مرغوب خلج پوشيده شده، از بالای ازاره تا زير سقف مقرنس، ديوار ايوان با كاشی تزيين يافته و سقف مقرنس آن به صورت نقاشی و رنگ آميزی كاشی نما است، كه با خطوط و نقوش الوان مزين شده است.
در داخل ايوان حديثی از امام كاظم(ع) به نقل از تهذيب شيخ طوسی كه در باب فضيلت زيارت مرقد منور حضرت امام رضا(ع) آمده است به خط محمد حسين شهيد مشهدی و تاريخ 1271 ه. ق. مكتوب است. اطراف سر درداخل ايوان سوره های«نصر و قدر» كتابت شده اند و در اخر كتيبه نام استاد محمد كاشی پز و خطاط آن محمد حسين شهيد مشهدی نوشته شده است.
سردر و نمای بيرونی ايوان، خارج از صحن نيز دارای تزيينات و كتيبه هايی است. از بالای ازاره تا زير سقف مقرنس با كاشيهای بسيار ممتاز آراسته شده و سقف ان نيز به صورت نقاشی و رنگ آميزی كاشی نما است. علاوه بر اين، تعداد 22 اسم از اسماء الله زينت بخش مقرنس ايوان است. بالای در ورودی دركتيبه ای نامگذاری صحن چنين آمده است: «بسمه تعالی در هنگامه رهايی ملت مسلمان ايران از قيد بندگی به رهبری قاطع امام خمينی اين صحن مطهر به صحن آزادی نامگذاری شد. 27 جمادی الثانی 1399 ه. ق. »
گفتنی است، پساز انقلاب اسلامی، ايوانها و سردرهی بزركگ صحن آزادی مرمت شده است.
ساعت بزرگ و قديمی صحن آزادی
ساعت بزرگ و كهنی كه در برج بالای ايوان جنوبی صحن آزادی نصب و مشرف به رواق امام(ره) است، اولين و قديمی ترين ساعت آستانه مقدسه است. اين ساعت ساخت منچستر انگلستان را امين الملك، صدر اعظم ايران در زمان ناصرالدين شاه قاجار تقديم آستانه نمود. تاريخ موجود در پياله زنگ ساعت، سال 1893 م. رانشان می دهد كه مربوز به 110 سال قبل است.
اين ساعت، ابتدا در برج بالای ايوان غربی صحن انقلاب(صحن كهنه) قرار داشت و حدود 45 سال قبل، از آنجا به بالای ايوان جنوبی صحن ازادی (صحن نو) جای فعلی انتقال يافت. ظاهرا علت انتقال ساعت به اين مكان، نشست پايه های سر در ايوان صحن انقلاب، به واسطه سنگينی ساعت و لنگر و پياله های آن بوده كه پس از ترميم و استحكام شكست ان، ساختمانی از بتون در بالای ايوان ساخته شد و با كاشی معرق تزيين يافت، سپس ساعت فعلی را كه مرحوم عبدالحسين معاون از هامبورگ آلمان خريداری كرده بود به جای آن نصب كردند.
كيفيت كار ساعت صحن آزادی چنين است كه در ابتدا سالها بوسيله هندلی دستی و بزرگ كوك می شد، پس از مدتی با ورود برق به مشهد برقی شد و در حال حاضر بوسيله الكتروموتور، به اين طريق كه موتور ساعت، سيم بكسلی رابه طول 15 متر در هر 24 ساعت يك بار كوك می كند و چنانچه با خاموشی برق مواجه شود،كوك آن تا مدت 24 ساعت جواب خواهد داد.
صحن جهوری اسلامی
از جمله اماكنی كه پس از پيروزی انقلاب اسلامی در جهت رفاه حال زائران ساخته و مورد بهره برداری قرار گرفت، صحن جمهورياسلامی است كه يكی از صحن های بزرگ حوزه حرم مطهر می باشد.
اين بنا كه در غرب روضه منوره جای دارد، و در سال 1368 ه. ش. به بهره برداری رسيد دارای 19065 مترمربع زيربنا و مساحت فضای باز صحن حدود 7302 مترمربع و فضای حجره های صحن حدود 4622 مترمربع است، در اضلاع اين صحن نيز چهار ايوان(سر در بزرگ) به قرينه يكديگر و به سبك معماری سنتی اسلامی ساخته شده است:
الف) ايوان شرقی: كه«باب الولايه» نام دارد، يكی از زيباترين ايوانهای صحن می باشد و به رواق دارالولايه اتصال دارد و به طلا آراسته شده است. دركنار اين ايوان پنجره ای از برنز نصب شده و بسياری از زائران، از پشت اين پنجره به ساحت مقدس حضرت رضا(ع) عرض ادب می نمايند و كسب فيض می كنند.
ب) ايوانشمالی صحن جمهوری اسلامی: «باب العلم» نام دارد و مشرف به بست شيخ طوسی است، برفراز اين ايوان گلدسته ای آراسته به طلا و به ارتفاع 30 متر وجود دارد.
د) ايوان جنوبی: اين سر در و ايوان بزرگ،«باب الشهاده» نامگذاری شده و به قرينه ايوان شمالی با دو گذرگاه و يك گلدسته طلا به بلندای 30 متر برفراز آن ساخته شده است.
درمقابل ايوان طلای صحن جمهوری اسلامی، سقاخانه ای زيبا به صورت هشت ترك و سقف گنبدی شكل بنا شده و سيستم آب آشاميدنی و آب دهی آن مجهز به چشم الكترونيكی است كه از طريق شيرهای برقی 12 ولت اجرا می شود.
در وسط صحن ساعت آفتابی يا شاخصی وجود ارد كه در تمام فصول سال بيانگر ظهر شرعی است. گفتنی است باب الرحمه نام ورودی به بست شيخ بهاء الدين اط ضلع شرقی اين صحن می باشد.
صحن قدس
صحن قدس، در جنوب مسجد گوهرشاد، بين بست شيخ بهائی و قسمتی از جنوب رواق جديد امام خمينی واقع است. اين بنا با مساحت 4421 مترمربع و زيربنای 6969 مترمربع، دارای 2534 مترمربع فضای باز است و غرفه های اين صحن 1887 مترمربع را به خود اختصاص داده است. صحن قدس نيز به سبك چهار ايوانی ساخته شده است. ايوان شمالی صحن بنام ايوان معراج نامگذاری شده و پشت ايوان مقصوره مسجد گوهرشاد قرار دارد.
ايوان شرقی متصل به رواق جديد امام خمينی(ره) است و ايوان جنوبی صحن نيز، ايوان قبله می باشد. اين ايوان، نسبتا بزرگ و مشابه ايوان مقصوره است. ايوان غربی صحن كه ورودی آن از بست شيخ بهائی است به«باب الانبياء» نامگذاری شده است. در مركز صحن قدس، سقاخانه بسيار زيبايی با نمای بيت المقدس ساخته شده و ابعا د آن يك هشتم ابعاد اصلی قدس است، اين سقاخانه كه از نظر بنا مشابه ساختمان قدس می باشد، پيوسته ياد و نام قبله نخستين و اشغال شده مسلمانان را در اذهال زنده می كند. گنبد سقاخانه مطلا و منبع آب آن به گنجايش شصت هزار ليتر آب، درون آن جاسازی شده است.
صحن جامع رضوی
صحن جامع رضوی با 117584 مترمربع زيربنا و 55 غرفه در جنوب اماكن متبركه واقع شده كه از طريق دو بست به خيابانهای امام رضا(ع) و خسروی نو(شهيد اندرزگو) ارتباط دارد و از دو سوی شرقی و غربی به بست های شرقی و غربی راه دارد، علاوه بر اين، وروديهای فرعی نيز صحن جامع را به رواق امام خمينی(ره)، (صحن قدس) و(بست شيخ بهائی) مرتبط می كند.
در اضلاع صحن جامع سه ايوان و سر در بزرگ به نامهای: «ايوان ولی عصر» در ضلع جنوبی«باب الكوثر» در ضلع شرقی و«باب الغدير» در ضلع غربی آن ساخته شده و در طرفين هر ايوان دو گلدسته مرتفع وجود دارد.
ابعاد صحن جامع عبارت از 363 متر طول و 167 متر عرض می باشد.
به دليل اهميت ضلع قبله ايوان و گلدسته های آن از نظر ابعاد بزرگتر از دو ايوان ديگر ساخته شده ا ند. سر در شرقی صحن سطح 4682 مترمربع و سر در غربی آن سطح 4373 مترمربع را در برگرفته است و عمليات اجرايی اسكلت صحن، در سال 1377 همزمان با احداث زيرگذر آغاز شد.
سنگ فرش صحن نيز مخلوطی از سنگهای الوان، گرانيت و خلج می باشد. زير صحن جامع پاركينگ حريم قرار دارد كه برای راه يافتن به آن، در كف صحن دو فضای ارتباطی به نام ويد پيش بينی شده است، ابعاد اين ويدها 35 × 35 با مساحت 1225 مترمربع است.
سردرهای شرقی و غربی صحن جامع رضوی: اين سردرها در اضلاع شرقی و غربی صحن جامع رضوی با ارتفاع 26 متر در 5 طبقه قرار گرفته اند. زير بنای سر در شرقی 22410 مترمربع می باشد و سطحی حدود 4682 مترمربع را در بر گرفته و سر در غربی دارای زير بنای 21865 مترمربع است كه سطحی حدود 4373 مترمربع را در برگرفته است. ورودی سر در شرقی صحن جامع«باب الكوثر» نامگذاری شده و ورودی سردر غربی به نام«باب الغدير» ناميده شده كه دهانه هر ايوان 3/17 متر است. هر سردر را دو گلدسته از جنس بتن مسلح فلزی با نمای سنگ كاشی، معرق كاشی و آجر معقلی، تزيين نموده است.
به دليل اهميت ضلع قبله، ابعاد گلدسته های آن بزرگتر است، گلدسته های ضلع قبله هر كدام 70 متر و گلدسته های ديگر هر كدام 57 متر ارتفاع دار
امروزه باستان شناسان، محققان و مردم شناسانی كه در زمينه فرهنگ گذشته جوامع به مطالعه می پردازند، در سطح وسيعی به بررسی آثار هنری اشيای به دست آمده، و گونه های مختلف تزيينات بناهای كهن مانند: آجر كاری، كاشی كاری، حجاری، منبت كاری، نقاشی و رنگ آميزی و مانند آن توجه دارند و می كوشند از طريق شناسايی آثار به ويژگيهای فرهنگ و تمدن جوامع مختلف بشری آشنايی يابند.
از اين جهت در اظهار نظرهای خود در باب طرح بافتهای مذهبی و كهن و آستانه ها بر اين عقيده اند كه ، اين بناها يك كانون و هسته مركزی دارند و آن همان بقعه يا حرم است كه مرقد امام با امام زاده ها در آن جای دارد، اين هسته كهن ترين بخش مجموعه است كه به تدريج در روزگاران بعد، واحدهای ديگری با سبك و اسلوب های متفاوت معماری و تزيينی به آن افزوده شده است.
روضه منوره امام هشتم كه قبله آمال شيعيان و محبان اوست، بيش از دوازده قر ن قدمت دارد. و در خلال قرنها واحدهايی با سبك و شيوه معماری و تزيينی مختلف به هسته مركزی(حرم) افزوده شده است.
آثار هنری و تزئينات موجود در حرم مطهر دارای سه بخش است:
الف) بخش ازاره و معرق كاری ديوار بالای ازاره؛
ب) بخش آيه كاری ومقرنس در حرم مطهر؛
ج) بخش كتيبه های حرم؛
آزاره حرم مطهر كه آنرا همچون حاشيه ای رنگين بر دامن بنا دوخته اند، از كف حرم حدود دو متر به بالا و دارای چند قسمت است. ابتدا دارای حاشيه ای كوتاه از سنگ مرمر سفيد به عرض حدود 20 سانتی متر كه بالای آن، معرق كاری به ارتفاع 92 سانتی متر از كاشيهای قديمی ممتاز و نفيس سنجری است. اين كاشيهای الوان بسيار ظرفيت بهابعاد هندسی منظم و اشكالی شش و هشت گوش، بزرگ و كوچك و كوكبی شكل، چند ضلعی و گاه به صورت مربع است.
كاشيهای ازاره نوعا با خطوط رقاع، ثلث، اسليمی برجسته تزيينی يافته، علاوه بر اين، بر روی بيشتر آنها آيات و احاديث و كلمات قصار و امثال و اشعاری نيز به خط نسخ قرن ششم و هفتم ديده می شود. نوع كاشيها بسيار ظريف و ادارای رنگهای، فيروزه ای، قهوه ای، لاجوردی، تغاری و سفيد است.
تاريخهای مكتوب بر اين كاشيها، عبارت است از: خمس مانه(512). اثنی عشر و ست مانه(612). ستين و سبع مانه(760) و تاريخ 538 ه.ق. از تاريخهای مكتوب بر كاشيهای ازاره حرم مطهر معلوم می شود كه حرم يك نوبت در اوايل قرن ششم هجری(612) با كاشيهای نفيس و ممتاز سنجری تزيين يافته است. اكنون حدود 800 تا 900 سال است كه از عمر كاشيهای ازاره حرم می گذرد. اين كاشيهای ممتاز و نيز كتيبه اطراف جبهه خارجی در پيش روی مبارك، در رواق دارالحفاظ، از شاهكارهای بی نظير و از قديمی ترين كاشيهای عهد اسلام است.
بالای معرق كاری ازاره حرم، حاشيه كوچكی به عرض حدود 15 سانتی متر وجود دارد كه با نقشهای بديع بسيار زيبا به خط طلايی رنگ، آيات وسوره هايی از قرآن، مانند سوره مباركه واقعه و احاديثی از معصومان و كلمات قصارشان نوشته شده كه علاوه بر ارزش هنری به ارزش معنوی آن نيز می افزايد.
علاوه بر اين حاشيه، كتيبه ای ديگر به عرض حدود 50 سانتی متر از كاشی چينی مانند است كه با خطوط برجسته و خط ثابت جلی، آيات سوره های: فتح، هلی اتی و نور بر آن مكتوب است و ادامه سوره از يك دور كامل از ديوار مسجد خارج و مجددا به ديوار جنوبی حرم وارد می شود و پايانش در كنار در ورودی حرم مطهر می باشد.
سرانجام در بالای آن، كتيبه ای از سنگ مرمر اعلا كه بسيار هنرمندانه كنده كاری شده با عرض حدود 40 سانتی متر كه حاوی قصيده ای از مرحوم دبيرالملك و اشعاری از موحوم دكتر قاسم رسا، به خط نستعليق وجود دارد. سطح تمامی ديوارهای حرم از بالای ازاره تا بالای طاق و صفه ها با كاشيهای رنگارنگ، معرق كاری شده. سقف حرم به طرز بسيار زيبايی مقرنس آينه شده كه به آينه كاری سقف حرم اصطلاحا قطار آينه می گويند.
در ابتدای آينه كاری سقف، كتيبه تاريخی و ارزشمند آينه با عرض حدود 80 سانتی متر وجود دارد كه سوره مباركه جمعه را با خط ثلث جلی به خط عليرضا عباسی خطاط معروف عهد صفويه، به صورت گچبری در بر دارد كه در عهد قاجاريه هنگام آينه كاری حرم روی خطوط اين كتيبه نيز آينه كاری شد. بانی آينه كاری حرم مطهر مرحوم ميرزا صادق قائم مقام نوری می باشد كه در دوره قاجاريه و توليت عضد الملك به سال 1275 ه. ق. تزيينات آينه كاری را در حرم مطهر انجام داده است.
بقعه مباركه
حرم مطهر كه پيكر مقدس حضرت رضا(ع) در آن مدفون است، زير گنبدی زرين و با شكوه كه جلای خورشيديش، جلوه ملكوت خدا را تداعی می كند جای دارد. اين بنای عظيم، هسته مركزی ابنيه آستان قدس رضوی است كه بناهای ديگر، آن را همچون نگينی در ميان گرفته است.
شكل هندسی حرم مطهر، تقريبا مربع است و مساحت آن بعد از عمليات توسعه به حدود 129 هزار مترمربع رسيده است.
حرم از دو طرف(جنوب و مشرق) بوسيله درهای طلا به رواقها راه دارد و از دو طرف ديگر(شمال و مغرب) از طريق دو صفه بزرگ به ديگر رواقها و مسجد بالاسر مرتبط هستند. در چهار ضلع حرم مطهر چهار صفه بزرگ به قرينه و مقابل يكديگر قرار گرفته اند.
از طريق اين صفه ها به داخل و خارج حرم رفت و امد می شود. اين صفه ها عبارتند از:
الف) صفه جنوبی: اين صفه در ضلع پيش روی حرم مبارك واقع است و در طلای پيش رو در معبر اين صفه جای دارد، اين صفه راه ارتباطی رواق دارالحفاظ و روضه منوره است.
ب) صفه شمالی: اين صفه در پشت سر مبارك واقع در راهی ارتباطی ميان حرم و دو رواق دارالفيض و توحيد خانه است.
ج) صفه شرقی: اين صفه در ضلع پايين پای مبارك واقع شده و از اين طريق رواق گنبد حاتم خانی به حرم مطهر مرتبط می شود. بر بلندای قامت اين صفه در نيز دری زرين نصب است.
د) صفه غربی يا صفه بالا سر حضرت: اين صفه در ضلع غربی حرم واع شده و راهی است بين حرم و مسجد بالاسر.
پس از پيروزی انقلاب اسلامی، در ادامه عمليات و اقدامات ساختمانی در اماكن، قسمتهايی ديگر از حرم مطهر، از جمله پشت سر و پيش رو و پايين پای مبارك نيز توسعه يافت و با انجام عمليات توسعه، نمای آن همانند ضلع بالاسر مبارك با كاشی معرق تزيين شد.
در كارنامه دو ساله آستان قدس رضوی آمده است افزايش جمعيت كشور كه توام با افزايش علاقه های مذهبی مردم بود. موجب شد تعداد زائران مرقد منور ثامن الائمه(ع) به طور محسوسی زياد شود و وسعت حرم جوابگوی انبوه زوار مشتاق نباشد و موجبات ناراحتی آنان را فراهم گردد. از طرف ديگر، چون قسمت بالاسر مبارك بتنی و پی سخت داشت و سه طرف ديگر با پی آجری و سست بود، گنبد در مقابل نيروهای جانبی مانند نيروهای حادث از زلزله مقاومت نداشت.
از اين رو بازسازی اطراف حرم ضروری بود و عمليات توسعه پشت سر مبارك از اول آبان ماه 1358 شروع به مساحت 18 مترمربع وسعت يافت و نمای آن مانند مسجد بالاسر مبارك كاشی كاری شد.
در ادامه برنامه توسعه داخلی حرم مطهر و افزايش قدرت ايستادگی گنبد، در ارديبهشت سال 1359 عمليات تجديد بنای اساسی و توسعه دو ضلع پيش رو و پايين پای مبارك به مساحت 26 مترمربع انجام گرفت و در 25 اسفند سال 1359 بازگشليی شد و مورد استفاده زائران قرار گرفت.
در اين بازسازی، در پايين پا تعويض و اندازه آن به مقدار 70/1 متر افزايش يافت. عرض در چهار لتی فعلی 70/3 متر می باشد و پيش روی مبارك دارای سه راه ورودی شد و وسعت چشمگير پيدا كرد، به گونه ای كه زائران به آسانی می توانند تشرف يافته و يا هنگام توقف در دارالحفاظ نيز ضريح مطهر را مشاهده نمايند. علاوه بر آن، وضع موجود گنبد حفظ و در مقابل حركات احتمالی زمين، نگهداری شد و به تدريج اطراف بقعه منوره ضمن بازسازيها وسعت و گنجايش قابل ملاحظه ای يافت.
سنگ مرقد
قديمی ترين سنگی كه بر مزار حضرت رضا(ع) ديده شده، سنگ مرمری با ابعاد 40×30 و قطر 6 سانتی متر می باشد كه در اوايل قرن شم بر مزار امام رضا(ع) نصب شده است. اين سنگ از نفايس بسيار ارزشمند موزه آستان قدس رضوی است كه از نظر تاريخی و نوع خط، كوفی شكسته است و اهميت فوق العاده دارد.
سه كتيبه در حاشيه سنگ و يك كتيبه در سطح محرابی شكل آن نقش بسته است.
دومين سنگ مرقد امام رضا(ع) ظاهرا سنگی از جنس مونسار(مرمر سفيد آهكی) می باشد كه به جای آن بر مزار امام(ع) جای داشته، آگاهی چندانی از چگونگی آنب ه دست نيامده است.
سومين سنگ مزار حضرت، سنگی مرمر بسيار ممتاز از معدن توران پشت يزد است . اين سنگ به رنگ سبز چمنی با ابعاد 20/2 × 10/1 و قطر يك متر و وزن 2600 كيلوگرم، كه همزمان با تعويض و نصب ضريح پنجم در سال 1379 ه.ش. در حرم مطهر درون شريح بر مزار مرقد امام(ع) نصب شده است.
سنگ پيشين مضجع شريف امام(ع) به لحاظ قدمت و آسيب ديدگی همزمان با تعويض و نصب ضريح جديد با حضور مقام معظم رهبری حضرت آيت الله خامنه ای(مدظله العالی) تعويض گرديد و به جای ان بر مضجع نورانی امام(ع) نصب شد.
بر سطح اين سنگ جديد، علاوه بر كلمات، مقدس و الهام بخش، تاريخ ولادت و شهادت امام هشتم(ع) نقش بسته است.
عين متن كتيبه سطح سنگ جديد مرقد امام رضا(ع): هذا هو المرقد الشريف للامام التقی النقی الصديق الشهيد وارت الانبياء و المرسلين، ثامن الائمه المعصومين من اهل بيت رسول رب العالمين، حجه الله علی الخلق اجمعين، سيدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه عليهم اجمهين.
و لد بالمدينه فی الحادی عشر من ذی القعده عام148 واستشهد بطوس فی آخر صفر سنه 203 من الهجره النبويه. و قد جدد هذا المضجع المطهر عام 1418 ه- ق.
و نيز دو بيت زير از اشعاری كه حضرت به قصيده دعبل ملحق فرموده اند حك شده است.
و قبر بطوس يا لها من مصيبه
الحت علی الاحشاء بالزفرات
الی الحشر حتی يبعث الله قائما
يفرج عنا الغم والكربات
(قبری در طوس است، چه عجب مصيبتی است، مصيبت آن با ناله های دردناك، آتش حسرت را تا روز قيامت در درون می افروزد، تا اين كه خداوند قائمی را برانگيزدو اندوه و سختيها را از ما برطرف سازد).
علاوه بر اين، آياتی از كلام الله مجيد نيز زينب بخش سنگ شده است:
بر ضلع سنگ در بالای سر مبارك امام(ع) آيه مباركه:
يا ايها النفس المطمننه ارجعی الی ربك راضيه مرضيه فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی
پيش روی مبارك: انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا.
پشت سر مبارك: سلام علی آل ياسين انا كذالك نجزی المحسنين انه من عبادنا المومنين.
پايين پای مبارك: يا ايها الذين امنوا اطيعو الله و اطيعوا الرسول و اولی الامر منكم.
زير خطهای كتيبه نوشته شده است:
سلام علی آل طه و يس
سلام علی آل خيرالنبيين
سلام علی روضه حل فيها
امام يباهی به الملك والدين.
صندوق مزار مقدس امام(ع)
به روايت تاريخ بر مرقد امام رضا(ع) علاوه بر سنگ قبر صندوقی نيز كتيبه شده بود. كه سابقه آن به اوايل قرن ششم باز می گردد. عماد الدين ابوجعفر محمد بن علی طوسی معروف به ابن حمزه از علمای قرن ششم، كه شخصا شاهد قضيه بوده می گويد: «انوشيروان زردشتی از اهالی اصفهان در پی مشاهده كرامتی از امام، مسلمان شد ئ در سال 500 ه.ق. صندوقی چوبی با روكش نقره بر مرقد امام(ع) نصب كرد.»
صندوق دوم، صندوقی چوبی با روكش و ميخهای طلا، معروف به صندوق عباسی بود كه در سال 1022 ه.ق. بر روی مرقد امام نصب شده، اين صندوق دارای تزيينات هنری و گرانبها بوده كه پس از گذشت زمانی به علت متلاشی شدن از اركان و پايه های آن، در سال 1311 ه. ش. از روی مضجع شريف برداشته شد.
صندوق سوم، صندوقی سنگی از سنگ مرمر معدن شانديز به رنگ سب ليمويی بود، در چند قطعه كه در سال 1311 ع. ش. مرحوم حاج عباس حجارباشی زنجانی ان را تهيه كرد و بر روی مرقد منور امام(ع) نصب نمود. اين صندوق سنگی كه عنوان سنگ قبر را داشت و در اين سال هنگام تعويض ضريح برداشته شد و سنگ قبر جديد به جای آن در زير ضريح پنجم جای گرفت.
ضريح مقدس
شريح شبكه ای محيط بر صندوق است. بنا بر شواهد تاريخی نصب ضريح بر مرقد مطهر امام رضا(ع) از دوره صفويه بوده و سابقه ضريح تا پيش از اين دوره معلوم نيست. از آن زمان تا كنون پنج ضريح بر مرقد و هم صندوق را در برداشته است.
ضريح اول: اولين ضريح، ضريحی چوبی طلا و نقره كوب مربوط به اواسط قرن دهم بوده كه در دوره صفويه به سال 957 ه. ق. ساخته و بر روی صندوق مرقد نصب شده است. در كتبه دور اين ضريح سوره«هل اتی» به خط ثلث نوته شده بود، سابقه تاريخی و نصب ضريح كه بر لوحه ای از طلا نوشته شده بود. سابقه تاريخی و نصب ضريح را چنين نشان می دهد: «در عهد سلطنت بنده شاه ولايت طهماسب بن اسماعيل صفوی اين محجر مبارك در اين مكان مقدس نصب گرديد. سنه 957.»
ضريح دوم: ضريحی فولادی مرصع معروف به نگين نشان است كه در سال 1160 ه. ق. به آستان قدس رضوی تقديم شده و نصب گريده است. واقف ضريح شاهرخ ميرزا فرزند رضا قلی ميرزا نوه نادر شاه افشار بوده است.
ضريح نگين نشان كه اكنون در سرداب مقدس جای دارد، از فولاد ساخته ده و بالغ بر دو هزار قبه مزين به ياقوت و زمرد بدنه آن را زينت داده اند. ضريح دوم بيش از 260 سال است كه بر مرقد امام(ع) نصب می باشد. اين ضريح ابتدا روس مضجع شريف و زير ضريح سوم، پس از آن نيز ضريح چهارم، و هنگام نصب ضريح پنجم در سال 1379 ه. ش. ضريح نگين نشان به داخل سرداب انتقال يافت و روی مرقد منور امام(ع) نصب و به نيت واقف جامه عمل پوشيده شد. در كتيبه ای كه بالای در ورودی ضريح نصب شده به خط نستعليق نوشته شده است.
نياز رحمت ايزد مستعان و تراب اقدام زوار اين آستان ملك پاسبان، سبط سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسينی الموسوی الصفوی بهادر خان به وقف و نصب مقدس مبارك موفق گرديد. سنه 1160 قمری.
ضريح سوم: ضريح فولادی ساده ای است به ابعاد 4×3 متر و ارتفاع حدود 2 متر، اين ضريح مربوط به عهد قاجاريه است و در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال 138 ه. ق. روی ضريح نگين نشان در حرم مطهر جای جواهر نشان است و در طرف پايين پای مبارك در مرصع تقديسی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود، اين در ممتاز و ارزشمند اكنون در بالای صفه غربی حرم مطهر در قابی مخصوص جای دارد.
ضريح سوم پس از مدت به علت پوسيدگی پايه ها و تزلزلی كه در اركان آن به عمل آمده بود در سال 1338 ه. ش. برچيده شد و به موزه انتقال يافت و به جای آن ضريح چهارم روی ضريح نگين نشان(ضريح دوم) نصب شد.
ضريح چهارم: چهارمين ضريح به نام ضريح طلا و نقره معروف به(شير و شكر) است كه در سال 1338 ه. ش. پس از برداشتن ضريح سوم و انتقال آن به موزه روی ضريح نگيننشان نصب شد. اين ضريح به اهتمام و نظارت مرحوم سيد ابوالحسن حافظيان، توسط استاد هنرمند مرحوم حاج محمد تقی ذوفن و تعدادی هنرمند و استادكار و قلمزن اصفهانی، طراحی و ساخته شد.
ضريح چهارم دارای حدود 4 متر طول و 60/3 عرض و 90/3 متر ارتفاع می باشد كه دارای چهارده دهانه به نام چهارده معصوم (ع) و هفت تن مزن می باشد. بر لبه ضريح سوره يس به خط ثلث بر صفحه ای از طلا به خطاطی آقای فضائلی اصفهانی نوشته شده. در كتيبه دوم دور ضريح سوره هل اتی نيز به خط ثلث مكتوب است. بر لبه ضريح تعداد 44 برگ از نقره مامع به طلا ميان، 44 گلدان ملمع به طرز بسيار زيبايی نصب شده، همچنين تعداد 44 اسم از اسماء حسنه ای الهی به خط ثلث و قلم حاج شيخ احمد زنجانی بر صفحه ای با زمينه ميناكاری لاجوردی و گلهای رنگارنگ به صورت خط برجسته طلا كاری شده، ضريح را زيبت بخشيده اند.
صحافی آراسته به طلا و نقره سقف ضريح را پوشانده اند، درون سقف ضريح بر كتيبه ای آيه ای به خط ثلث و رنگ سفيد بر زمينه ای لاجوردی نوشته شده و در همان كتيبه، اين آيه به خط طلايی كوفی نوشته شده و به عبارت لله الاسماء الحسنی فادعوه بها مكتوب است.
ضريح پنجم: پس از گذشت 42 سال از عمر ضريح، به علت فرسوده شدن و ساييدگی شبكه های اطراف و روكشهای نقره و طلايی ضريح ضريح و سست شدن اركان آن، ساختو نصب پنجمين ضريح ضروری می نمود، از ان جهت آستان قدس رضوی اقدام به طراحی و ساخت و نصب ضريح جديد نمود و اين امر يكی از اقدامهای چشمگير دوران استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی است كه در كنار ديگر فعاليت های وسيع و گسترده توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهر انجام گرفت.
در سال 1372 ه. ش. به دستور توليت آستان قدس رضوی، مطالعات و بررسيهای مقدماتی ساخت ضريح جديد آغاز شد و به دنبال آن طرحهای متعددی از سوی هنرمندان نامی كشور ارائه گرديد و در نهايت توفيق طراحی ضريح نصيب طراح و هنرمند برجسته، استاد فرشچيان گرديد.
با برگزيده شذن طرح و همكاری ديگر هنرمندان و طراحان نامی كشور، كار ساخت ضريح تحت نظارت هيئت اجرايی سازمان عمران و توسعه حريم حرم حضرت رضا(ع) آغاز شد.
ضريح پنجم با كيفيتی مركب از ساختاری تشكيل يافته از آهن، فولاد، چوب گردو برای نصب روكشها و پوشش طلا ونقره ساخته شد. كارهای قلمزنی و هنری متناسب با مبانی و ابعاد هنری موجود در طرح اجرا شد و به گونه نگارستانی بديع با نمادها و سمبولهای معماری هنری هماهنگ با بناهای كهن آستان قدس رضوی درآمد، و پس از هفت سال با كيفيتی بسيار عالی و در نهايت استحكام به وزن 12 تن و ابعاد 78/4 × 73/3 و ارتفاع 96/3 متر ساخته و آماده نصب گرديد.
دور خارجی ضريح با سوره مباركه «يس» و «هل آتی» به خط ثلث با طلا و نقره آذين يافته است. در چهار سوی اين ضريح چهارده دهانه(به نشانه چهارده معصوم عليهم السلام) و طراحی گلهای پنج و هشت پر نمادی از خمسه طيبه و هشتمين حجت خدا می باشد و طرح گلهای آفتابگردان ضريح نمودی است از لقب شمس الشموس، سقف و ديوارهای درون ضريح با خطوط اسماء الله و هنر خاتم كاری بسيار بديع و زيبا با طراحی های استاد فرشچيان توسط استاد هنرمند «كشتی آرای شيرازی» و همكاران ايشان تزيين يافته است.
سرانجام، عمليات برچيده شدن ضريح چهارم و نصب ضريح جديد از روز 21 ديماه 1379 پس از انجام مراسم غبارروبی آغاز گرديد و با هماهنگی كامل نيروهای فنی تخصصی مورد نياز به طور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازمانی منظم و منسجم با تقسيم كار و تعيين مسئوليت هر يك از بخشهای عملياتی و مديران مربوط، طبق جدول سازمان بندی شده، بالغ بر پنجاه روز كار شبانه روزی عمليات جايگزين و نصب، مسير خود را به پايان رسانيد و سرانجام روز سه شنبه 16 اسفندماه 1379 ه. ش. مصادف با عيد سعيد قربان طی فرخنده مراسمی با حضور مقام معظم رهبری، حضرت آيه الله خامنه ای روضه منوره رضوی با ضريح پنجم بازگشايی شد.
محرابها
از گذشته های دور، نمای دو محراب بسيار نفيس و ممتاز از كاشی مينايی چينی مانند، ضلع جنوبی(طرفين در پيش رو) را زينت بخشيده است، اين محرابهای روح نواز يك پارچه از كاشی مينايی چينی مانند متعلق به اوايل قرن هفتم هستند. كاشی نفيس اين محرابها قدمتی هشتصد ساله دارد، طرح كلی آنها به گونه ای است كه بيننده در آغاز تعدادی طاق نمای هلالی و تو در تو را می بيند. اين طاق نماها صورت درهم پيچيده ای به آنها بخشيده و درخانه هايی كه محيط بر يكديگرند كتيبههايی برجسته و به رنگ كمبود روشن، خودنمايی می كند.
ستونها و هلالهای محرابها با رنگ فيروزه ای تمام كتيبه ها را در خود گرفته است. مجموعه اين طاق نماها كه به دوازده محراب شهرت دارد از درخشندگی و شفافيت ويژه ای برخوردار است.
تلفيق اشكال و نقوش اين محرابهای نفيس چنان می باشد كه در نگاه بيننده محرابی با دو ستون در دو طرف می باشد كه در نگاه بيننده محرابی با دو ستون در دو طرف آن مجسم می شود.
بر سطح محرابها كتيبه ای چند با خطوط كوفی و ثلث برجسته، به رنگ لاجوردی و زمينه سفيد، آيات و احاديثی متناسب با نماز و محراب نقش بسته است. طراح و سازنده اين محرابها، محمدبن ابی طاهر كاشانی است كه با همكاری سيد شمس الدين حسينی معروف به ابوزيد نقاش به سال 612 ه. ق. اين آثار گرانبها را آفريده است. در بخش پايين محراب، نام ابوزيد نقاش و تاريخ اثنی عشر و ست مانه(612 ه. ق.) نقش بسته است.
ابعاد محراب غربی در ضلع پيش رو 70/2 × 75/1 متر است. يكی از كتيبه های محراب سمت غربی در پيش روی مبارك به خط كوفی برجسته، آيه زير نوشته شده است:
بسم الله الرحمن الرحيم انما وليكم الله و رسوله والذين امنوا الذين يقيمون الصلوه و يوتون الزكوه و هم راكعون.
بر سطح محراب، ابتدا به خط كوفی برجسته آيه شريف، زير نوشته شده:
ان الحسنات يذهبن السينات .... لا يضيع اجر المحسنين و در پايان كتيبه ها بر سطح محراب می خوانيم: فی ربيع الاول سنه اثنی عشر و ست مائه(612 ه. ق.)
مسجد بالای سر
مسجد بالاسر بعد از روضه منوره از لحاظ قدمت تاريخی ترين بنای حوزه حرم طهر است. اين مسجد كوچك در غرب بقعه منوره و بالاسر مبارك بين حرم و رواق دارالسياده است و دارای هشت متر طول چهار و نيم متر عرض و ده متر ارتفاع می باشد.
مسجد بالا سر دارای سه صفه شرقی، غربی و شمالی است، صفه شرقی به حرم مطهر متصل می باشد، زائران پس از طواف و زيارت از طريق آن به مسجد بالاسر وارد می شوند. و به اعتقاد: الصلوه عند راس الامام در انجا دو ركعت نماز زيارت به جا می آورند. بنابرنقلی درگذشته بين حرم و صفه شرقی مسجد ديواری وجود داشته كه در سال 1227 ه. ق. اين ديوار برداشته شد و مسجد به حرم متصل گرديد. صفه شمالی مسجد به رواق دارالشكر مرتبط است. در ضلع جنوبی مسجد بالاسر محرابی از كاشی معرق با سبكی بسيار 1363 ه. ق. و در طرف ديگر آن نام كاشی ساز و نقاش محراب(محمدخان رضوان) از همان كای گره سازی شده است.
تزيينات كاشی كاری ازاره مسجد بالاسر عين ازاره حرم مطهر و در ادامه آن است، در بالای ازاره كتيبه سنگ حرم با ابيات فارسی به خط نستعليق و با رنگ سياه، حد فاصل بين ازاره مسجد و معرق كاری و ديواره ها را تشكيل می دهد. مطلع ابيات ضلع شرقی و جنوبی مسجد، چنين آمده است:
تبارك الله از اين روضه همايون فر
كه برتر ازدو جهان است نزد اهل هنر
و در مقطع آن می خوانيم:
نوشت كلك دبير از برای تاريخش
كه نصب شد گويی در حريم كعبه حجر
در بالای طاق متصل به حرم مطهر دو بيت زير از دعبل خزاعی شاعر اهل بيت در مورد دفن حضرت به كاشی معرق نقش بسته است:
قبران فی طوس خيرالناس كلهم
و قبر شرهم هذا من العبر
ما ينفع الرجس من قرب الزكی ولا
علی الزكی يقوب الرجس من طرر
(دو قبر در طوس در كنار يكديگرند، يكی قبر بهترنی انسانها و ديگری گور بدترين آنها و اين از عربتهای روزگار است. نه همجواری پليد با پاك به او سودی می رساند و نهنزديك بودن انسان پاك با پليد به وی زيان می رساند.)
در معرق كاری مسجد بالاسر، آياتی از قرآن و نيز عباراتی مانند يا مجيب دعوه المضطرين مكتوب است.
سابقه تاريخی مسجد بالاسر
بنا به شواهد تاريخی، مسجد بالاسر راابوالحسن عراقی معروف به دبير در سال 425 ه. ق. حدود هزار سال قبل ساخته مدفن او در جوار همين مسجد است.
اين بطوطه جهانگرد معروف كه در سال 734 ه. ق. از مشهد ديدن كرده ضمن مشاهده قبر علی بن موسی الرضا(ع) به مسجد بالاسر كه در كنار بارگاه رضوی بوده اشاره نموده است.
گنبد
كنبد نمادی ويژه در شهرها و سرزمينهای كهن و مذهبی و نشانگر علاقه و ارادت مردم به پيشوايان دينی و اوليای خداست. گنبد زراندود و تابناك افراشته بر بارگاه امام هشتم شيعيان يكی از زيباترين جلوه های مذهبی است كه با درخشندگی خشتهای طلايی و جلوه و جذبه خود همواره مورد احترام بينندگان بوده و می باشد. زائر دباخته ای كه به قصد زيارت راههای طولانی را پشت سرگذاشته و قدم به شهر مشهد می نهد، در آغاز ورود با ديدن گنبدی طلايی، لبريز از شور و شوق زيارت مرقد منور حضرت رضا(ع) می شود.
گنبد منور امام رضا(ع) از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهايت هنرمندی و زيبايی ساخته شده و دارای دو پوشش است، پوشش اول گنبد، سقف حرم است كه مقعر و مقرنس می باشد و به آن «قبه» گفته می شود. پوشش دوم برفراز آن و همان گنبد طلا است، بين دو پوشش فضايی خالی به بلندای بيش از 13 متر وجود دارد. سنگينی گنبد بر ديوارهای تالار(حرم مطهر) است كه ضخامت آن به حدود 90/2 متر می رسد.
ارتفاع قبه از كف حرم 80/18 متر و تا انتهای گنبد يا بلندترين نقطه اوج محدب (راس گنبد) حدود 20/31 متر است، دور گنبد از سطح خارج آن 10/42 متر و ارتفاع آن از اول طلا كاری تا زير يازوبندی گنبد 50/3 متر است، از اول طلاكاری تا زير بازوبندی گنبد و به عبارت ديگر، بلندی ساقه تا باتدای آجرهای زراندود 79/4 متر است.
گنبد منور ابتدا مانند ساير بناها از آجرهای زرد رنگ ايرانی ساخته شده و پس از آن با كاشی تزيين يافت و تا سال 932 ه. ق. (روزگار صفويه) با كاشهای نفيس آراسته بود، تا اين كه در اين سال برای نخستين بار گنبد با خشتهای طلا زينت داده شد. نخست كاشيهای گنبد برچيده و پس از آن روی گنبد را ورقهای مسی كه رويه ای از طلا داشت زراندود كردند.
پيشينه تاريخی و بانی گنبد
به روايتی مامون پس از مرگ هارون و دفن او در بقعه هارونی، برفراز بقعه قبه ای بنا نهاد و به روايت ديگر اين بنای بقعه كه يكی از تالارهای باغ منسوب به حميد بن قحطبه بود قبه ای داشته است. به عقيده برخی از مورخان اين قبه در حوادث خراسان مانند حمله سبكتكين در اواخر قرن چهارم با آسيب حرم مطهر تخريب و پس از آن سلطان محمود غزنوی در سال 400 ه. ق.و به بازسازی حرم و ايجاد قبه ای برفراز بقعه اهتمام نمود و ازان زمان تا عصر سلجوقيان، حرم مطهر با همان قبه باقيمانده بود تا اينكه در اوايل قرن ششم، شرف الدين ابوطاهر قمی، ضمن تعمير روض منوره اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه نمود و آن همين گنبدی است كه اكنون ح دود نهصد سال از احداث آن می گذرد.
گنبد در آغاز همچون ديگر بناها از آجرهای زرد رنگ ساخته و پس از ان كاشی كاری شد، در زير كتيبه دور گنبد آمده است: عمل كمال الدين محمود يزدی و در جای ديگر نوشته شده: كتبه عليرضا العباسی، پس از طلا كاری گنبد، در چند رويداد از جمله در فتنه ازبكها در سال 997 ه. ق. كه متو جه آن شده و عبدالمومن خان از يك ضمن تاراج نفايس آستان قدس رضوی، طلای گنبد و گلدسته را بع غارت برد، باعث از بين رفتن طلا كاری گنبد و گلدسته را به غارت برد. باعث از بين رفتن طلا كاری گنبد گرديد. پس از اين خيانت در سال 1010 ه. ق. كه شاه عباس صفوی پياده از اصفهان به مشهد مقدس آمد. دستور طلا كاری دوباره گنبد را صادر كرد. اين كار در سال 1016 ه. ق. پايان يافت و عليرضا عباسی، خوشنويس بنام روزگار صفوی نيز مامور نوشتن كتبه كمربندی دور گنبد به خط ثلث برجسته شد.
رويداد دوم مربوط به زلزله شديد سال 1084 ه. ق. كه در مشهد به وقوع پيوست می باشد كه شكستی در سطح خارجی گنبد به وجود آمد و تعدادی از خشتهای زراندود آن ريخت و پس از آن شاه سليمان صفوی گنبد را ترميم و تجديد طلا كاری نمود.
رويداد سوم، به توپ بستن گنبد به دست روسهای تزاری است. آنان در سال 1330 ه. ق. نقاطی از بدنه گنبد را به حجم يك كله قند شكاف دادند. اكنون از درون گنبد جای اصابت تيرها قابل روئيت است. چون تاثير حوادث طبيعی بر گنبد تابناك حرم مطهر رضوی كه در گذشت زمان بوجود آمده بود و روكش طلای آن نيز به علت كمی ضخامت به مرور سائيده و بدنما شده بود. پس از پيروزی انقلاب اسلامی، آستان قدس رضوی اقدام به تعمير و تزيين مجدد گنبد نمود. بدين منظور خشتهای قديمی سطح گنبد برچيده شد و جهت استحكام يافتن گنبد لايه ای از بتن بر سطح ان ريخته شد. پس از خشتهای مسی روكش طلا نصب گرديد. بدينوسيله سطح گنبد با حدود هفتصد مترمربع خشتهای زرين پوشش يافت.
مناره ها
مناره يا منار در لغت يعنی جای نور و روشنايی و در اصطلاح، بنايی است بلند كه از قديم برفراز ايوان اصلی مسجدها، زيارتگاهها و مدارس دينی متداول بوده و از آن برای پرتو افكنی و اذان گويی استفاده می شده است.
علاوه بر اين، مناره يا گلدسته، نمادی از مهمترين عناصر معماری است كه جايگاه ويژه ای در فرهنگ معمار اسلامی و آداب سنن اجتماعی ايران دارد. بنابراين، پيش از انكه مناره در كنار مسجدها جهت اذان گويی ايجاد شود، به عنوان برجهای راهنمايی بوده كه مسافران را هدايت می كرده و در مواردی ميل ايشان راهنما به حساب می آمده است.
اكنون با احتساب دو مناره رفيع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهای حوزه حرم حضرت امام رضا(ع) موجود است.
در مجموعه قديمی آستان قدس رضوی، دو مناره با اختلاف قدمت وجود دارد: يكی در جنوب صحن انقلاب نزديگ گنبد طلا و ديگری مقابل و به قرينه آن در شمال صحن بالای ايوان عباسی.
اين دو مناره هر دو با روكش طلا تزيين يافته اند و مناره نزديك گنبد كه به صورت منفرد ساخته شده، از سابقه تاريخی و قدمت بيشتری برخوردار است.
احداث مناره به صورت منفرد تا قرن ششم ادامه داشته و از آن به بعد ساختن مناره به صورت زوج معمول گرديد.
بنابراين، تاريخ بنای مناره كنار گنبد در آستان قدس به اوايل قرن ششم باز می گردد كه به جای احداث دو مناره كنار گنبد، يك مناره ساخته شد. بعد از آن در دوره افشاريه همزمان با طلاكاری ايوان امير عليشير، مناره كنار گنبد نيز مجددا طلاكاری شد.
بلندی مناره كنار گنبد از سطح صحن انقلاب تا انتهای آن 5/40 متر و محيط آن حدود 13 متر است. ابتدای قسمت پايين گلدسته از سطح بام ايوان آجر چينی شده و بالای آن با كاشی تزيين يافته است، از بالای كاشی تا انتهای گلدسته، با خشتهای مطلا از نوع خشتهای مطلای گنبد پوشيده شده است. زير مناره كتيبه ای به خط ثلث برجسته وجود دارد، حاوی صلوات بر پيامبر اكرم(ص) و امامان معصوم(ع) می باشد و در آخر آن نوشته شده است: «كتبه بهاء الدين محمد الخادم 1142 هجری» و بعد از آن آيه شريفه«ان الله يمسك السموات و الارض ان تزولا» ديده می شود.
آيه شريفه«انا فتحنالك فتحا مبينا» نيز به خط بنايی درشت زير كاشی كاری ساقه مناره نوشته شده است، گلدسته كنار گنبد كه در 252 سال قبل طلا كاری شده بود، طلای آن به علت ضخامت كم(حدود 4 هزارم ميليمتر) و تاثير عوامل طبيعی فرسوده و بدنما شده بود، پس از انقلاب اسلامی اقدام به بازسازی با خشتهای مطلای جديد شد.
قديمی و فرسوده و بتن ريزی روی سطح گلدسته مجددا ورقه های مسی با روش الكترونيك حدود 16 هزارم ميليمتر روكش طلا شد و برروی گلدسته نصب گرديد و بدينوسيله سطح گلدسته با حدود 145 متر مربع خشتهای زرين پوشش يافت.
دومين مناره، روی ايوان عباسی در شمال صحن انقلاب است و از آثار عهد نادری به شمار می رود. در تاريخ آمده است نادرشاه دستور داد گلدسته ديگری در مقابل گلدسته شاهرخی بسازند و گلدسته ها و ايوان امير عليشير نوايی در صحن انقلاب را طلا كنند استاد علی نقی مشهدی در مدت يك سال گلدسته جديد را ساخت و طلا كاری كرد.
اين مناره نيز از نظر كاشی كاری و آجر چينی ساقه و طلاكاری بالای آن به قرينه و همچون مناره كنار گنبد استو در كتيبه اين گلدسته نيز صلوات بر معصومان عليهم السلام بر خشتهای زراندود به خط ثلث نوشته شده و در آخر آن عبارت«فی ذيقعده الحرام 1145» و نيز آن به خط نستعليق عبارت«عالی جناب سلاله السادات العظام امير سيد احمد الحسينی سركشيك و كلب عتبه عليه روضه رضويه محمد جعفر خادم فی شهر رمضان المبارك 1146» ديده می شود.
رواق ها
اماكن سر پوشيده اطراف حرم مطهر، رواق نام دارد. رواق ها بناهايی با ارتفاعهای مختلف هستند كه به تدريج در اطراف روضه مباركه ساخته شده و به مرور، تغييراتی در آنها به وجود آمده است.
در حال حاضر مضجع شريف رضوی را 26 رواق از اطراف و جوانب همچون نگينی در بر گرفته است.
هر يك از اين بناها دارای موقعيت مكانی، ابعاد، سابقه تاريخی، تزيينات، كتيبه های نفيس و احيانا توسعه و نوسازی است كه براساس تقدم و تاخر زمانی، توصيفی از آنها آمده است.
رواق دارالحفاظ
اين بنای مجلل در جنوب حرم مطهر، بين حرم و راهرو و مسجد گوهرشاد واقع است. همان گونه كه ازنام آن پيداست، اين رواق از قديم محل تجمع حافظان قرآن و انجام مراسم خاص تلاوت كلام الله مجيد و خطبه مخصوص حفاظ آستان قدس رضوی بوده كه همه روزه در دو نوبت صبح و شام برای انجام مراسم صفه به قرائت قرآن و دوازده بند خواجه نصير می پردازند، از اين رو اين رواق«دارالحفاظ» يعنی خانه حافظان و قاريان قرآن ناميده می شود.
طول رواق 18 متر و عرض آن 65/8 متر و ارتفاع تا زير سقف 8/12 متر است كه با محاسبه فضاهای جانبی، مساحت آن به 217 متر مربع می رسد. براساس شواهد تاريخی اين بنا رانيز بانو گوهرشاد در اوايل قرن نهم ساخته است.
رواق دارالسياده
دارالسياده نيز از قديمی ترين رواقهای روضه منوره است كه درغرب و جنوب غربی حرم مطهر از شمال به جنوب امتداد دارد. نامگذاری اين رواق به«دارالسياده» از آن جهت است كه از قديم محل اجتماع سادات و منسوبان به خاندان حضرت علی(ع) بوده است، رواق دارالسياده نيز از بناهای گوهرشاد آغا، می باشد كه در آن اوايل قرن نهم همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شده است.
طول رواق دارالسياده 86/32 متر است و در دو طرف آن پنج صفه وجود دارد كه عرض بنا را متفاوت ساخته است. رواق دارالسياده از لحاظ هنر كاشی كاری و كتيبه ای مجموعه ای از هنرهای تزيينی، معماری و هنرهای دستی و گويای نبوغ ايرانيان در انواع هنر است. در سال 1375 ه. ش. قسمتی از شمال دارالسياده به مسجد بالاسر افزوده شد تا زائران بيشتری بتوانند در آن محل كه به مسجد بالاسر اتصال دارد از فيض نماز زيارت بهره مند گردند.
دارالسياده از جنوب به مسجد گوهرشاد ارتباط دارد و از شرق به رواق دارالحفاظ و از غرب به رواق بزرگ دارالولايه مرتبط است. مساحت دارالسياده 373 مترمربع می باشد.
رواق گنبد حاتم خانی
اين وراق در شرق روضه منوره و پايين پای مبارك واقع شده و يكی از رواقهای تاريخی كنار حرم مطهر است. طول آن 5/13 متر و عرض 3/7 و ارتفاع بنا 6/11 متر می باشد كه با محاسبه فضاهای جانبی حدود 115 متر مربع مساحت دارد. بانی اين رواق حاتم بيك اردوبادی است كه آن را در سال 1010 ه. ق. بنا نهاده است.
رواق گنبد الله ورديخان
در شمال شرقی حرم مطهر و در مشرق رواق توحيد خانه واقع شده و به شكل يك كثيرالاضلاع است.
در مجموعه عظيم رواقهای حرم مطهر، هم از حيث قدمت و هم به لحاظ طرح و تركيب از ويژگی ممتازی برخوردار می باشد و از جالب ترين و با شكوهترين رواقهای آستان قدس رضوی است.
ساختمان رواق به جهت معماری و دقت و ظرافت در كاشی كاری و مقرنس سازی از شاهكارهای مسلم به شمار می آيد. مساحت رواق با محاسبه فضاهای جانبی حدود 171 مترمربع است. در جای جای اين بنای معنوی كتيبه های فراوانی از آيات و احاديث به چشم می خورد. بر گرداگرد اين رواق تاريخ ولادت و شهادت امامان معصوم عليهم اسلام به همراه بعضی از احاديث معتبر مكتوب می باشد. بانی رواق، الله ورديخانی است. مدفن او نيز در وسط يكی از صفه های جنوبی رواق است. بنای رواق در سال پس از اتمام رواق، الله ورديخان در شيراز در گذشت و جنازه اش را به مشهد حمل و در زير صفه جنوبی اين بنا به خاك سپردند.
رواق توحيد خانه
توحيد خانه از رواقهای شمالی حرم مطهر و بين رواق دارالفيض و صحن انقلاب قرار دارد اين بنا چنان به دار الفيض متصل است كه گويی جزئی از آن می باشد.
توحيد خانه از شمال به صحن انقلاب و از جنوب به رواق دارالفيض و دارالشكر و از مشرق از طريق يك گذرگاه با پيچ و خمی به رواق گنبد الله ورديخان و از طرف مغرب به ايوان طلای صحن انقلاب متصل است. در ضلع شمالی توحيد خانه پنجره ای فلزی معروف به پنجره فولاد جای دارد كه در صحن انقلاب واقع شده و ضريح مطهر از پشت اين پنجره نمايان است. توحيد خانه دارای 15 متر ارتفاع است و مساحت آن پس از كسر پايه هايی پيش آمده در رواق به 108 مترمربع می رسد.
معروف است كه اين رواق را مرحوم ملامحسن فيض كاشانی در سال 1072 ه. ق. بنا نهاده و برخی برآنند كه مرحوم فيض در اين محل تدريس می كرده و به جهت گفتن كلمه طيبه لا اله الا الله در اين مكان و تكميل اهل ذكر اين رواق به توحيد خانه مشهور شده است.
ازاره رواق توسط سنگ زيبايی كه منبت كاری شده تزيين يافته و در بالای ازاره كتيبه ای به عرض حدود 50 سانتی متر اشعار دوازده امام خواجه نصير توسی را به خط ثلث در بردارد.
رواق دارالفيض
دارالفيض در پشت سر مبارك واقع و متصل به حرم مطهر است؛ به اين ترتيب كه صفه جنوبی آن(معروف به صفه شاه طهماسبی) دارای گذرگاهی وسيع است و در طرفين آن دو گذرگاه كوچك نيز قرار دارد كه رواق را به حرم مرتبط می كند و صفه شمالی دارالفيض كه به قرينه صفه جنوبی است رواق را به توحيد خانه ارتباط می دهد.
همچنين، به علت اتصال به توحيد خانه برخی مورخان بر اين عقيده اند كه ممكن است مرحوم فيض كاشانی اين بنا را همزمان با توحيد خانه ساخته و اصل مكان مربوط به عصر صفويه است.
در زاويه شمال شرقی دارالفيض راهرو كوچكی رواق را به گنبد الله ورديخان مرتبط می كند. صفه جنوبی رواق نيز حد فاصل بين دارالفيض و دارالشكر است. دارالفيض 30/14 متر طول و 20/7 متر عرض و 60/9 متر ارتفاع دارد و مساحت ان با محاسبه فضاهای جانبی به 112 مترمربع می رسد. ازاره دارالفيض به ارتفاع 67/1 متر سنگ مرمر سفيد است و بالای ازاره كتيبه ای از سنگ به عرض 33 سانتی متر حاوی اشعاری از قاآنی به خط نستعليق با مطلع زير است:
زهی به منزلت از عرش برده فرش تو رونق زمين زيمن تو محسود هفت كاخ مطبق
از بالای كتيبه ياد شده تا سقف مقرنس روی تمام ديوارها و پايه ها و تمام سقف با كاشيهای معرق الوان و نقشهای زيبا پوشيده و زينت يافته است.
رواق دارالشكر
اين رواق از بناهايی می باشد كه تقريبا به روضه منوره متصل است، دارالشكر در شمال غربی حرم و شمال مسجد بالاسر واقع شده و بوسيله گذرگاه كوچكی كه جزء دارالفيض است به حرم مطهر، پشت سر مبارك راه دارد.
دارالشكر از مجموع دو بنا يكی رواق سابق پس پشت، مربوط به عصر صفويه، و ديگری بنای قرآن خانه سابق كه مربوط به عهد تيموريان بوده تشكيل شده است. اين دو مكان درآمده و دارالشكر ناميده شده، سه صفه در اطراف اين رواق وجود دارد، از صفه شمالی آن دو گذرگاه يكی رواق را به ايوان طلای صحن، انقلاب متصل می كند، ديگر گذرگاه كوچكی است كه به رواق توحيد خانه راه دارد. شرق و غرب اين بنا نيز به دو رواق دارالفيض و دارالشرف مرتبط می باشد. ابعاد رواق دارالشكر 5/8 × 5/6 متر و بالغ بر 5/9 متر ارتفاع دارد. مساحت اين رواق 73 مترمربع است.
رواق دارالشرف
دارالشرف در شمال غربی روضه منوره واقع شده و يكی از مكانهای قديمی آستان قدس رضوی است. اين بنا كه در شمال دارالسياده و شرق دارالولايه جای دارد در گذشته به صورت رواق نبوده، اما پس از تغيراتی كه در اين محل انجام گرفت در سال 1343 ه. ش. به صورت رواقی مستقل درآمد و دارالشرف ناميده شد. اين بنا از شمال به ايوان صحن انقلاب و از جنوب به رواق دارالسياده و از شرق به رواق دارالشكر و از غرب به رواق دارالولايه متصل و مرتبط است. از راه رواق تا ارتفاع 67/1 متر سنگ مرمر است و بالای ازاره دور تا دور رواق را كمر بندی از كاشی به صورت كتيبه ای ممتاز تزيين نموده است و سوره مباركه«مدثر» بر آن به خط ثلث نوشته شده و در پايان سوره نام خطاط آن رضوان و تاريخ 1386 ه. ق. مكتوب است. ديوار و سقف رواق با سبكی بسيار زيبا از آيينه كاری تزيين يافته است.
دارالشرف دارای 140 متر مربع مساحت است.
رواق دارالضيافه
دارالضيافه يكی از چهار رواق شمال شرقی روضه منوره است. اين بنا در زاويه بين دو صحنه انقلاب و آزادی واقع شده و در مسير يكی از راهها تشرف به حرم مطهر است. دارالضيافه از جنوب بوسيله راهروی دارالسعاده و از غرب به گنبد الله ورديخان می پيوندد.
طول رواق 14 و عرض آن 10 متر و ارتفاع آن 50/15 متر ارتفاع است. كه با محاسبه فضاهای جانبی مساحت ان به 166 مترمربع می رسد. بنای اين رواق مربوط به سال 1031 ه. ق. ات كه مرحوم ميرزا شفيع قزوينی به هزينه يك نفر تاجر قزوينی اين بنا را احداث نمود و دارالضيافه موسوم ساخت.
رواق دارالسعاده
دارالسعاده در مشرق حرم مطهر بعد از رواق گنبد حاتم خانی در امتداد آن و متصل به ايوان طلای صحن آزادی است. اين بنا و رواق حاتم خانی با حدود 60سانتی متر اختلاف سطح چنان به هم پيوسته اند كه هر دو يك رواق به نظر می رسد: رواق دارالسعاده از طرف شمال به دارالضيافه و از جنوب به دارالسرور و از طرف شرق به ايوان طلای صحن آزادی و از طرف غرب به رواق حاتم خانی و در نهايت به حرم مطهر راه دارد.
ابن بنا عالی به شكل مستطيل و به ابعاد 90/14 × 80/12 متر و ارتفاع 80/14 متر كه جمعا بعد از كسر پايه های پيش آمده مساحت آن به 162 مترمربع مری رسد. در ورودی رواق دارالسعاده به ايوان طلای صحن آزادی كه يكی از راههای اصلی تشرف به حرم مطهر است جای دارد.
هنگامی كه در عصر قاجاريه صحن نو(آزادی فعلی) احداث شد پس از اتمام ايوان طلای آن دارالسعاده ناميده شد.
كف رواق و ازاره آن از سنگ مرمر پوشش يافته و در سال 1300 ه. ق. ميرزا علی اصغر خان اين بنا را آينه كاری كرد.
رواق دارلسلام
رواق عالی و با شكوه دارالسلام يكی از رواقهای جنوب شرقی روضه منوره است كه در شرق رواق دارالحفاظ و به موازات آن به جای دو بنای عهد تيموری ساخته شده است. دارالسلام از جمله بناهايی است كه اساس بنای آن در زمان گوهرشاد و به دستور او پی ريزی شده و بنايی دو طبقه بوده كه مدتی قسمت فوقانی ان محل آسايشگاه خدام معروف به گنبد اپك ميرزا و طبقه تحتانی آن انبار فرش و اشيای ديگر بود .
در تعميرات سالهای 1334 تا 1338 ه. ش. پوشش وسط برچيده شد، آسايشگاه به محلی ديگر انتقال يافت و اين مكان پس از تعمير و تزئين به صورت كنونی درآمد و دارالسلام نام گرفت.
طول رواق حدود 20 متر و عرض آن 10 و بالغ بر 5/9 متر ارتفاع دارد كه جمعا با محاسبه فضاهای جانبی آن 227 متر مربع مساحت دارد. اين بنا از سوی مشرق به دو ر.واق دارالعزه و دارالسرور و از شمال به رواق گنبد حاتم خانی و ازمغرب به دارالحفاظ محدود است.
ازاره رواق به ارتفاع 65/1 متر با سنگ مرمر يشمی پوشش يافته و ديوارها و سقف رسمی بندی و آينه كاری شده اند.
رواق دارالسرور
دارالسرور نيز در جنوب شرقی حرم مطهر بين دارالسعاده و دارالذكر واقع شده و يكی از راههای اصلی تشرف به حرم از صحن آزادی می باشد. اين بنا از شمال به دارالسعاده، از جنوب به دارالذكر و دارالعزه، از مشرق به صحن آزادی و از مغرب به دارالسلام منتهی می شود.
در ضلع شمالی رواق، گذرگاهی وسيع با دری زرين به رواق دارالسعاده راه دارد و ضلع جنوبی آن از طريق سه درگاه به دارالذكر و يك درگاه به دارالعزه مرتبط است.
ابعاد رواق دارالسرور 10/24 متر در 82/4 و ارتفاع آن 75/4 متر است كه پس اط سر پايه های پيش امده در رواق مساحت آن به 100 مترمربع می رسد. در گذشته اين بنا به صورت چند اتاق بود كه ابتدا به عنوان آبدارخانه آستان قدس و آسايشگاه عده ای از خدام و پس از آن به عنوان محل دفتر امور داخلی حرم استفاده می شد. پس از آن در سال 1334 تا 1338 ه. ش. اين قسمتها به يك فضای وسيع تبديل و به نام دارالسرور ناميده شد.
كف و ازاره با سنگ مرمر پوشش يافته و از بالای ازاره ديوارها و سقف رواق آينه كاری شده است.
رواق دارالعزه
دارالعزه رواقی كوچك است كه در جنوب شرقی روضه منوره بين دارالسلام و دارالذكر واقع شده است، اين رواق در سطحی به ارتفاع 95 سانتی متر از كف دارالسلام قرار داد و از شمال به دارالسرور از جنوب به شبستان گرم مسجد گوهرشاد و از مشرق به دارالذكر و از مغرب به دارالسلام محدود است.
دارالعزه دارای ابعاد زير است: طول رواق 5/11 متر و عرض آن بين 5/3 و 50/7 متر متفاوت است كه جمعا 73 مترمربع مساحت رواق است. ارتفاع بنا 35/4 متر است. اين بنا در گذشته محل آسايشگاه و كشيك خانه خدام بود كه در سال 1343 ه. ش. به منظور توسعه فضاهای زيارتی تعميرات و تزييناتی در اين مكان به عمل آمد و به نام دارالعزه ناميده شد.
ازاره به ارتفاع 5/1 متر سنگ مرمر واز بالای ازاره ديوارها و سقف به صورت كاربندی و رسمی با آينه تزيين يافته است.
رواق دارالذكر
يكی از بناهای نسبتا جديد الاحداث رواق دارالذكر است كه در جنوب شرقی حرم مطهر و در زاويه جنوب غربی صحن آزادی است. اين بنا از شمال به دارالسرور، از جنوب به دارالزهد، از مغرب به دارالعزه و از مشرق به صحن آزادی محدود است. رواق دارالذكر در گذشته مدرسه علميه علی تقی ميرزا بوده و حجرات فوقانی و تحتانی مدرسه در اطراف آن قرار دارد كه فعلا محل استقرار دفاتر مختلف است.
در ضلع جنوبی رواق گذرگاهی به ابعاد 4 × 26/2 متر با چند پله وجود دارد كه دارالذكر را به رواق دارالزهد مرتبط می كند. دارالذكر كه قبلا مدرسه علميه علی نقی ميرزا بوده پس از احداث صحن آزادی قسمتی از فضای بازی كه در زاويه جنوب غربی صحن باقی مانده بود به صورت مدرسه ای درآمد.
مرحوم احتشام كاويانيان كه خود از خدمه بود می نويسد: چون مدرسه در زمين وقفی آستانه بدون مجوز شرعی بود از ابتدا حالت مدرسه ای به خود نگرفت.
قسمت غربی آن كه سالن مدرس و محل تدريس بود به آسايشگاه خدام و قسمت فوقانی آن به صورت كتابخانه درآمد و در سال 1343 ه. ش. بازسازی و تغيير كاربردی يافت و با پوشش جديد سقف به صورت رواقی جديد درآمد و دارالذكر ناميده شد. اين بنا بالغ بر 6 متر ارتفاع و با محاسبه فضای جتنبی 216 مترمربع مساحت دارد.
كف رواق و ازاره آينه به ارتفاع 33/1 متر سنگ مرمر پوشش يافته و بالای ازاره تمام ديوار و سقف با كاش پوشش يافته است.
رواق دارالزهد
رواق دارالزهد يكی از با شكوهترين و زيباترين رواقهاست كه در جنوب شرقی حرم واقع در جنوب شرقی حرم واقع و متصل به رواق جديد الاحداث امام خمينی(ره) است.
دارالزهد از جنوب به رواق امام خمينی(ره)، ازشمال به رواق دارالذكر، از مشرق به رواق شيخ بهاءالدين و از مغرب به راهرو تالار اماكن متبركه محدود است. و از طريق سه درگاه به مقبره شيخ بهائی راه دارد. مساحت دارالزهد 290 مترمربع است. طول رواق 50/17 متر و عرض آن 16 و ارتفاعش حدود 6 متر است كه با محاسبه فضاهای جانبی 289 مترمربع مساحت دارد. دارالزهد بين سالهای 1350 تا 1352 ه. ش. ساخته شد.
ازاره رواق به ارتفاع 6/1 مترسنگ مرمر سبز رنگ است و سطح تمام ديوارها به طرز با شكوهی با آينه آراسته شده است.
رواق شيخ بهائی
اين بنا يكی ديگر از رواقهای جنوب شرقی حرم مطهر است و مدفن شيخ بهاء الدين عاملی معروف به شيخ بهائی يكی از اعاضم علمای اماميه است. مقبره شيخ از شمال به صحن آزادی و از جنوب به رواق امام خمينی(ره)، از مشرق به رواق دارالعباده و از مغرب به رواق دارالزهد محدود است. راه اصلی ورود به رواق شيخ، راهروی است در زاويه جنوب غربی صحن آزادی ، دارای چند پله كه محل ارتباط صحن آزادی به رواق است.
مدفن مرحوم شيخ بهائی در وسط رواق جای دارد. اين بنا تقريبا به شكل مربع است و دارای 90/5 متر ارتفاع و مساحت آن حدود 102 متر مربع می باشد. قبل از بنای صحن موزه در سال 1356 ه. ق. مقبره شيخ در وسط حجره ای معمولی و محقر بدون تزئينات، ميان راهرو و صحن آزادی و فضای باز پايين پا كه به صحن موزه تبديل شده بود قرار داشت.
در سال 1356 ه. ق. كار احداث صحن موزه، كتابخانه قديم، تالار تشريفات و تجديد بنای مقبره شيخ در نظر گرفته شد، پس از اقدام به اين كار سرانجام در سال 1364 ه. ق. ساختن اين بنا به پايان رسيد و مقبره شيخ به طرز باشكوهی تجديد بنا شد. به روايت تاريخ، محل كنونی رواق شيخ بهائی همان منزل و مدرس وی در ايام اقامتش در مشهد بوده است. در ضلع غربی راهرو رواق شيخ بهائی، كتيبه ای به صورت يك تابلو بر كاشی معرق، عبارتهای مكتوب بر سنگ قبر شيخ را در بردارد. و نيز در سه طرف رواق شيخ زير سقف بر ديوار آرامگاه كتيبه ای به طول 8/30 متر و عرض 40 سانتی متر ضمن معرفی شيخ، آثار و تاليفات او را به خط ثلث در بردارد.
تمام ديوارهای رواق از بالای ازاره و سقف ان با آينه زينت يافته است.
رواق دارالعباده
دارالعباده نسبتا نوساز و تاريخ بنای آن به سال 1353 ه. ش. برمی گرددو آخرين رواق جنوب شرقی حرم مطهر است. دارالعباده از شمال به صحن آزادی و از مشرق و جنوب به رواق امام خمينی(ره) و از مغرب به رواق شيخ بهايی متصل است، اين بنا و رواق شيخ بهائی و رواق دارالزهد دو طبقه هستند و طبقه فوقانی آن تالار اماكن متبركه آستان قدس رضوی است.
طول رواق 15 متر و عرض آن 11 و حدود 90/5 متر ارتفاع دارد، مساحت آن بعد از كسر پايه ها به 158 مترمربع می رسد. ازاره سنگ مرمر است و ديوارها و پوشش سقف با 600 مترمربع آينه كاری و 450 مترمربع رسمی بندی گچی زينت يافته است.
رواق دارالاخلاص
دارالاخلاص، كوچكترين رواق روضه منوره بوده كه در غرب حرم مطهر مقابل مسجد بالاسر و بين سه رواق دارالسياده، دارالشرف و دارالولايه جای دارد.
مساحت رواق 36مترمربع و ارتفاع آن 5/9 متر است. دارالاخلاص در گذشته به رواق دارالشرف و دارالولايه راه داشت و در توسعه سال 1373 ه. ش. اين بنا تقريبا جزء شمال دارالسياده و مسجد بالاسر درآمده است.
دارالاخلاص در گذشته از دو قسمت تشكيل می شد: يكی جنوب آن كه مسجد مسجد كوچك و زيبايی به نام مسجد زنانه بالاسر بوده و محراب آن موجود است و ديگری قسمت شمالی رواق كه به محل شمع و چلچراغ معروف است و در قديم چلچراغی در آن مكان جای روشن كردن شمعها بوده و بعدا در توسعه بيوتات در سال 1342 تا 1343 ه. ش. ديوار جنوبی محل چلچراغ برداشته شد و به نام رواق دارالاخلاص نامگذاری شد.
رواق دارالولايه
دارالولايه يكی از رواقهای بزرگ حوزه حرم مطهر است. اين بنا در غرب روضه منوره، حد فاصل بين صحن انقلاب و صحن جمهوری اسلامی قرار دارد. و همزمان با احداث صحن جمهوری اسلامی ساخته شده و مورد بهره برداری قرار گرفته است.
ساخت اين رواق در سال1365 آغاز و در سال 1368 به اتمام رسيد . رواق دارالولايه از شمال به صحن انقلاب و از مشرق به رواقهای دارالسياده، دارالاخلاص و دارالشرف، از جنوب به مدرسه های دو در و پريزاد و در نهايت به بست شيخ بهائی و از مغرب به صحن جمهوری اسلامی محدود است. زير بنای دارالولايه 1965 مترمربع است.
اين بنای وسيع براساس دو طرح و به ابعاد مختلف ساخته شده است: يكی طرح قسمت غرب آن است كه به موازات صحن جمهوری اسلامی است و دارای سه دهنه و در سقف هر دهنه سه نورگير تعبيه شده است. و طرح ديگر قسمت شرق رواق است كه به صورت چهار دهانه با چهار نورگير بنا شده. شرق دارالولايه با دو سقف كاذب دارای طبقه فوقانی می باشد كه قسمتی از طبقه فوقانی آن محل آسايشگاه خدام است و قسمت ديگر، محل آسايشگاه كفشدارات می باش. مسير طبقه فوقانی رواق مجهز به آسانسور است.
كاربری رواق صرفا عبادی است و در طول سال برنامه های عبادی متعددی از جمله برگزاری نماز جماعت، سخنرانی و درماه مبارك رمضان مراسم ترتيل و قرائت قرآن و مراسم اعمال شبهای احياء با مركزيت اين رواق برگزار می گردد. تزيينات بنا به صورت آينه كاری تركيب گچبری و معرق سنگ است.
رواق دارالاجابه
اين رواق وسيع، بنای زيرين رواق دارالولايه مغرب سرداب مطهر بالا سر مبارك امام(ع) واقع است. محدوده پنجره هشتی بالاسر مبارك در ضلع شرقی رواق، بعد از حرم مطهر نزديك ترين مكان به مدفن مقدس امام عليه السلام است. پروژه ساخت اين رواق در سال 1376 ه. ش. آغاز و در اواخر سال 1379 همزمان با عيد سعيد غدير افتتاح گرديد . فضای دارالاجابه عينا به سبك بنای فوقانی آن با زيربنای 1965 مترمربع و گنجايش 2800 نفر است. ارتفاع حدود 4 متر و دارای ده ستون در وسط و در ستون هواكش جهت تهويه با تعداد 22 هواكش دور تا دور بنا می باشد. در زاويه شرقی رواق، يك هشتی با پنجره نقره و سقفی با صورت نيم گنبدی كه راه ورود به سرداب مطهر امام(ره) است وجود دارد در تزيينات اين هشتی ازطريق آينه كاری به صورت رسمی بندی همراه با مخمل كه روی آن را آينه كاری به طرح بند اسلامی تنظيم كرده اند استفاده شده است. در ساخت اين رواق از هنر مفرنس، رمسمی بندی، گره سنگی، گره نجاری، آينه كاری و لايه چينی مشتمل بر گچ فرسك، رنگ پرل، رنگ اكروليك، ورنی و نيز قلم گيری طلاكاری استفاده شده است.
رواق دارالهدايه
اين بنای نوساز از رواقهای جنوب غربی حرم مطهر است كه بين مدرسه دو در و صحن جمهوری اسلامی قرار دارد، دارالهدايه با زير بنای 526 مترمربع از رواقهای وسيع حوزه حرم مطهر است. احداث رواق از سال 1369آغاز و افتتاح آن در نخستين روز سال 1371انجام يافت. دارالهدايه از شمال به رواق دارالولايه از جنوب به رواق دارالرحمه، از مشرق به مدرسه دو در و از مغرب به صحن جمهوری اسلامی محدود است. اين بنای زيبا دارای ده ورودی می باشد.
سازه اصلی رواق به سبك معماری مشرق زمين و حجيم سازی است و به دليل تقارن با مسجد گوهرشاد، معماری آن به صورت چهار طاقی سنتی اجرا شده.
تزيينات داخلی به صورت مذهب همراه با گره كاری در زمينه آن و نقوش اسلامی است.
در تزيين كتيبه های موجود از اسماء الله و آيات و احاديث به صورت گچ با زمينه های طرح سنتی استفاده شده است.
اين رواق دارای كاربری فرهنگی است كه پذيرايی از اردوهای زيارتی و فرهنكی و جشن تكليف پسران و دختران، نمايش فيلم، سخنرانی ومداحی و زيارت حضرت رضا(ع) جزء برنامه های ثابت سال در اين رواق است.
رواق دارالرحمه
دارالرحمه در جنوب غربی حرم مطهر، بين بست شيخ بهائی و سحن جمهوری اسلامی، در امتداد رواق دارالهدايه قرار دارد. ساخت اين بنا نيز در سال 1369ه. ش. پپپپپپپپپپپپاغز و در نخستين روز سال 1371 افتتاح شد.
رواق دارالرحمه با معماری تقليدی از شبستانهای مسجد گوهرشاد حجيم سازی شده و نماسازی داخلی ان را زيباترين كارهای هنری و بی سابقه در اماكن متبركه می باشد.
دسترسی به اين رواق از طريق هشتی كنار بست شيخ بهائی است، دو ورودی ديگر در ضلع شرقی صحن جوهوری اسلامی وجود دارد.
دارالرحمه دارای كاربری فرهنگی است و به فضاهای چون نمايش فيلم، ارائه محصولات فرهنگی مذهبی و... تقسيم بندی شده كه در اختيار اداره روابط بين المللی قرار دارد. اين رواق تقريبا سالنی اختصاصی جهت پذيرايی فرهنگی از مهمانان خارجی است كه با ارائه محصولات فرهنگی و انتشارات و ساير اقدامات فرهنگی، ميزبان بيشتر مسلمانات و ساير توريستهای غيرايرانی می باشد.
رواق دارالحكمه
رواق دارالحكمه در زاويه شمال غربی صحن آزادی واقع شده است، پروژه ساخت اين رواق از سال 1377 آغاز ئ در سال 1381 پايان ياف. اين بنا نيز از دو جهت به صحنهای انقلاب و آزادی ارتباط دارد. دارالحكمه دارای دوازده ورودی است.
دومسير به صحن انقلاب و هشت راه ورودی در صحن آزادی و دو ورودی ديگر نيز به رواق دارالضيافه و در نهايت به حرم مطهر مرتبط می شود.
دارالحمكه در دو طبقه زيربنای 1468 مترمربع را در برگرفته و با دوازده ستون بتنی استحكام يافته است. نقش قاليچه گره بر سنگ مرمر، زينت بخش رواق است.
رواق امام خمينی(ره)
اين رواق، همان صحن سابق امام خمينی(ره) است كه در مجاورت مسجد گوهرشاد واقع است، از شمال به تالار اماكن متبركه، رواق دارالزهد، رواق شيخ بهائی، دارالعباده و صحن آزادی ارتباط دارد.
در پی افزايش روز افزون زائران و نياز مبرم به توسعه فضاهای سرپوشيده طرح تغيير كاربری اين صحن به رواق امام خمينی(ره)، به تصويب رسيد و عمليات اجرايی آن از اواخر سال 1381 آغاز گرديد. اين رواق با مساحت 19860 مترمربع در دو طبقه، با سازه بتنی- فلزی احداث گرديد، تركيب مقرنس و اينه كاری، نمای رو اق خواهد شد. دسترسی به اين رواق از طريق مسجد گوهرشاد، صحن جامع رضوی و صحن آزادی است.
بخشی از تاسيسات اين رواق به طور مستقل و بخشی از طريق موتورخانه موزه تامين می گردد. رواق امام خمينی(ره) مجهز به يك دستگاه آسانسور و دو دستگاه پله برقی است.
رواق دارالكرامه
ساخت اين رواق در سال 1378 آغاز شده و در سال 1381 پايان يافته است، اين رواق دو طبقه، با مساحت 488 مترمربع و زير بنای 1830 مترمربع در زاويه شمال شرقی صحن انقلاب و شمال غربی بست شيخ حر عاملی بنا شده است. دسترسی به اين رواق از طريق صحن انقلاب و رواق دارالحجه ميسر است.
فضاهای باز اطراف مرقد منور امام(ع)، صحن نام دارند. صحن ها محل تجمع زايران و مخلصان حضرتش است كه در آن مكانها و در كنار ايوانهای اطراف صحن ها، ساعتی با خود خلوت كرده و به راز و نياز با امامان می پردازند.
صحنها در ايام و ليالی خاص محل انجام مراسم مذهبی است وروزهای سوگواری نيز مردم به صورت دسته جات در آنجا به عزاداری می پردازند و در فصول مناسب از سال هم، محل اقامه نماز جماعت است.
تعداد 9 صحن در ازراف رواق ها، در اختيار زائران است كه عبارتند از:
صحن انقلاب اسلامی، صحن آزادی، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن غدير، صحن كوثر، صحن هدايت و صحن رضوان.
صحن انقلاب اسلامی
اين بنای تاريخی كه به عقيق(كهنه) معروف است، يكی از قديمی ترين و با شكوهترين صحن های امكن متبركه آستان قدس رضوی می باشد. صحن انقلاب در شمال حرم مطهر قرار دارد، ضلع جنوبی آن از طريق كفشداريهای شماه 1، 2، 3، 4، 5 به شش رواق دارالولايه، دارالشرف، دارالشكر، توحيد خانه، گنبد الله ورديخان و رواق دارالضيافه راه دارد. و اضلاع غربی و شمالی و شرقی آن به ترتيب به بست های شيخ طوسی، شيخ طبرسی و شيخ حر عاملی ارتباط دارند.
اين بنای وسيع حدود 6740 مترمربع مساحت دارد. در ضلع جنوبی صحن عتيق(انقلاب) مقابل ضريح مطهر، پنجره بزرگی معروف به پنجره فولادی جای دارد و بسياری از زائران در اين محل، زيارت و كسب فيض می كنند، علاوه برآن، بيماران نيز با توسل به امام(ع) در اين محل دخيل می بندند و حاجت می گيرند و شفا می يابند. سردابی كهمدفن شيخ حر عاملی است در ضلع شمالی صحن و مقبره مرحوم شيخ مجتبی قزوينی در ضلع غربی آن جای دارد.
اين بنا با توجه به نقشه ساختمانی در زمره، بناهای چهار اوان است، ايوان طلای نادری در جنوب ايوان عباسی در شمال، ايوان ساعت در ضلع غربی و ايوان نقاره خانه در شرق صحن به قرينه يكديگر ساخته شده اند.
ايوانهای بزرگ به جز ايوان طلا، محل راههای ورود و خروج به صحن است و علاوه بر اين، در طرفين هر ايوان دو گذرگاه كوچك نيز جهت تردد زائران وجود دارد.
صحن انقلاب دارای دو بانی است و در دو زمان ساخته شده بر اساس شواهد تاريخی، ابتدا نيمه جنوبی صحن و ايوان طلای آن را امير عليشير نوايی در سال 875 ه. ق. احداث نمود و نيمه شمالی صحن و ايوان عباسی و دو ضلع شرقی و غربی بنا در عهد صفويه به قرينه يكديگر ساخته شد.
كتيبه موجود در پيشانی ايوان طلا به خط محمدرضا امامی تاريخ احداث بنا را در بردارد، صاحب تاريخ عالم آرای عباسی كه معاصر شاه عباس بوده نوشته است: «شاه عباس كه در سال 1021 ه. ق. به قصد زيارت به مشهد مشرف شد، اقدام به احداث نيمه شمالی و تكميلی بنا نمود و با كاشيهای معرق و نفيس بياراست.»
پس از آن در سال 1095 ه. ق. شاه عباس دوم مجددا صحن را تعمير كامل نمود. تاريخ تعمير بنا و نام وی بر كاشی نفيس در پيشانی ايوان شمالی صحن(ايوان عباسی) ديده می شود و در پايان آن نوشته شده: «كتيبه محمدرضا الامامی سنه 1095 ه. ق.»
ايوان های رفيع صحن انقلاب:
الف: ايوان جنوبی صحن انقلاب(ايوان طلا): قديمی ترين ايوان صحن انقلاب است كه در وسط ضلع جنوبی آن جای دارد. اين ايوان ابتدا در عهد صفوی طلا كاری شد، پس از آن در سال 1145 ه. ق. نادرشاه افشار به تجديد طلا كاری آن نمود و به ايوان زيباترين طرحهای معماری ايرانی می باشد كه مقرنسهای انبوه بر زيبايی و شكوه آن افزوده است.
ب: ايوان غربی صحن انقلاب: هر يك از ايوانهای غربی، شمالی و شرقی صحن انقلاب، دارای سر در مرتفع خارجی هستند كه در سر در خارجی آن مشرف به بست ها می باشد. ايوان غربی كه (باب طوسی) ناميده می شود، در ضلع غربی صحن انقلاب، مقابل بست شيخ طوسی قرار دارد، اين بنای تاريخی مربوط به عهد صفويه است. در پيشانی ايوان، كتيبه ای به خط ثلث بر زمينه ای لاجوردی«آيه الكرسی» را به خطاطی محمد حسين مشهدی در بردارد. در حاشيه سر در ايوان نيز سوره«هل اتی» به خط محمد حسين مشهدی مكتوب است. در شمال و جنوب سر در، دو ترنج، نام معمارباشی و كاشی پز را در بردارد و در زير ترنجها نوشته شده:
ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش
پيوسته در حمايت لطف اله باش
قبر امام هشتم و سلطان دين رضا
از جان ببوس و بر در اين بارگاه باش
در ايوان، حديثی از بخاری و مسلم به خط عليرضا عباسی مكتوب است.
ج: ايوان شمالی صحن انقلاب: اين ايوان رفيع كه(باب طبرسی) ناميده می شود در ضلع شمالی صحن انقلاب واقع شده سر در خارجی آن مشرف به بست شيخ طبرسی است. اين ايوان نيز از شاهكارهای كاشی كاری بوده و كم نظير می باشد و دارای كتبه هايی است از جمله در صفه محرابی شكل وسط ايوان، صلوات بر حضرت رسول وائمه طاهرين عليهم السلام كتابت شده، و نام خطاط و تاريخ آن در پايان كتيبه مكتوب است: «كتيبه محمدرضا الامامی اصفهانی سنه تسع و خمسين بعد الالف 1059».
در كتيبه پيشانی صفه درون ايوان نوشته شده است: «به رسم حق شناسی از مبارزات حق طلبانه ملت مسلمان ايران به رهبری حضرت آيت الله امام خمينی متع الله المسلمين ببقانه و يادبود شهدا و مصدومين در اين مكان شريف، اين جا به صحن انقلاب نامگذاری شد. رجب المجرب 1399».
و كتيبه ديگر ان گويای مرمت ايوان در عصر شاه عباس دوم است. در دو ضلع شرقی و غربی درون ايوان عباسی نيز(نادعلی) مرقوم است. سوره مباركه كه جمعه نيز در حاشيه ايوان به خط ثلث و رنگ سفيد به خطاطی محمد حسين مشهدی و تاريخ 1262 ه. ق. نوشته شده است.
د: ايوان صحن شرقی صحن انقلاب: ايوان ضلع شرقی صحن انقلاب، باب حرعاملی ناميده می شود و از بناهای با شكوه عصر عباسی است كه مانند ايوان غربی و به قرينه آن ساخته شده و سر در خارجی ايوان مشرف به بست شيخ حرعاملی است. در پيشانی ايوان به خط ثلث جلی آيه مباركه نور و در دور سر در ايوان ازدرون صحن سوره«مزمل» كتيبه شده است. نام خطاط آن محمد حسين الشهيد المشهدی و تاريخ 1261 در پايان كتيبه ديده می شود. بر حاشيه داخلی ايوان دور تا دور. روايتی از صاحب تفسير كشاف از قول پيامبر(ص) در مورد آيه شريفه: «قل لا اسئلكم عليه اجرا الا الموده فی القربی ...» مكتوب است.
حديثی از امام صادق(ع) نيز در مورد حضرت امام رضا(ع) زينت بخش درون ايوان شده. در اطراف سر درخارجی ايوان به سمت بست، در كتيبه ای صلوات بر چهارده معصوم(ع) نوشته شده و حديثی از پيامبر(ص) نيز بر چهار چوب در مكتوب است. و همچنين احاديث ديگری از پيامبر اكرم(ص) و نيز به نقل از علی بن مهزيار در اين سر در كتيبه شده است.
در ضلع شمالی صحن انقلاب، يكی از وروديهای دانشگاه علوم اسلامی رضوی(مدرسه ميرزا جعفر سابقه) مقبره شيخ حر عاملی واقع شده است. از مهمترين آثار تاريخی در صحن انقلاب، سفاخانه نادری و نقاره خانه است.
سقاخانه نادری
اين بنای تاريخی در وسط صحن انقلاب جای دارد و به سقاخانه اسماعيل طلايی معروف است. به روايت تاريخ اين سقاخانه بين سالهای 1144 تا 1145 ه. ق. ساخته شده، سنگاب يك پارچه آن از سنگ مرمر اعلا با ظرفيت سه كر آب يه دستور نادرشاه افشار از هرات به مشهد آورده شد و شخصی به نام اسماعيل خان بر راز سنگاب، پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شكل بنا نهادو آن را طلا كاری كرد، سقف گنبدی شكل سقاخانه بر روی پايه هايی از سنگ مرمر كنده كاری و كاشی قرار دارد و سطح ان از بالای كاشی پايه ها با خشتهای مطلا تزيين شده است. درون سقاخانه زير پوشش آن دور تا دور مزين با اسماء الله شده در سال 1345 ه. ش. بنای سقاخانه مرمت يافت.
نقاره خانه
يكی ازاثار بسيار زيبا و تاريخی صحن انقلاب، ساختمان نقاره خانه است، اين بنا روی ايوان شزقی صحن قرار دارد. نقاره نوازی در آستان قدس رضوی از اواسط قرن نهم شروع شد. در سال 860 ه. ق. كه ميرزا ابوالقاسم بابر، نوه گوهرشاد از هرات به مشهد آمد، دستور داد در باغ حرم نقاره زنند، از آن بهبعد تا كنون در ادوار مختلف نقاره نوازی ادامه دارد. در كتاب مهمان نامه بخارا مربوط به قرن نهم و دهم هجری، سخن از نقاره زنی در اين عصر آمده است.
تاريخ عالم آرای عباس اشاره به نقاره زنی در عهد صفويه نموده و ازآن زمان ادامه داشته و اين خدمت جزء رسوم معمول آستان قدس رضوی بوده است. نقاره خانه حضرت تنها يك بار از سال 1312 ه. ش. تا سال 1320 به دستور رضاخان تعطيل شد. در طول سال به غير از دو ماه محرم و صفر و ايام سوگواری، شبانه روز دو بار، نوبت چيان رسمی آستان قدس نقاره می زنند، زمان نقارهنوازی دقايقی پيش از طلوع و غروب نواخته می شود و با نواختن آخرين ضربت، طلوع و غروب خورشيد را اعلام می كنند.
علاوه بر اين، در اعياد مذهبی و مواليد معصومان عليهم السلام نيز نقاره شادمانی نواخته می شود، هنگام بروز كراماتی از حضرت نيز نقاره شكوه و عظمت دربار رضوی به صدا در می آيد.
مقبره عالم جليل القدر ومحدث بزرگ اسلام شيخ حر عاملی در ضلع شمالی صحن انقلاب، محل زيارت زائران است. وفات شيخ را سال 1104 ه. ق. نوشته اند. آرامگاه مرحوم شيخ حسينعلی اصفهانی معروف به نخودگی در ضلع شمالی صحن انقلاب جنب ايوان عباسی است.
بزرگ و عارف ربانی، شيخ مجتبی قزوينی در زاويه جنوب غربی صحن انقلاب، در شبستان مجاور رواق دارالاجابه قرار دارد، مرحوم شيخ مجتبی در سال 1386 ه. ق. به رحمت ايزدی پيوست، گفتنی است پس از انقلاب اسلامی سردرها و ايوانهای بزرگ صحن مرمت يافته و سنگ كف صحن نيز تعويض گرديده است.
ساعت بزرگ صحن انقلاب
اينساعت كه به ساعت معاون معروف است در سردر ايوان غربی صحن انقلاب، بجای ساعت بزرگ و قديسی صحن آزادی نصب شده و دارای وزن نسبتا كمتری است.
بر اساس شواهد موجود، مرحوم عبدالحسن معاون ساعت قديمی را در تاريخ 22 بهمن 1333 حدود 50 سال قبل از هامبورگ آلمان خريداری كرده و بوسيله كشتی وارد بندر خرمشهر و از آنجا به تهران و مشهد حمل كرده و در روز اسفندماه 1333 طی تشريفاتی، لوازم و وسايل آن را باز و به اطا سر در صحن كهنه انتقال داده است و در فروردين ماه سال 1334 بوسيله محمد حسين صالحی، ساعت ساز آستانه، درمحل كنونی نصب شده است. تاريخ مكتوب بر بدنه ساعت سال 1954 م. را نشان می دهد.
نحوه كار ساعت صحن انقلاب
كارخانه اين ساعت به صورت سه سيستم مجزا طراحی شده است:
1. دستگاه كوك ساعت؛
2. دستگاه زنگ ربع زن؛
3. دستگاه زنگ ساعت زن با آهنگی ديگر كه بوسيله سيم بكسل كوك می شود.
اين ساعت بزرگ باالكتروموتور به صورت خودكار روزی دو بار كوك می شود. طول سيم بكسلهای كئك ساعت 140 متر است و در زمان خاموشی برق، تا 24 ساعت به طور خودكار كوك دارد.
سيم كوك ساعت به گونه ای است كه درمواقع خاموشی ممتد می توان آن را بوسيله هندل دستی كوك كرد.
صحن آزادی
صحن آزادی، در شرق حرم مطهر و پايين پای مبارك جای دارد و از غرب به رواقهای دارالفضيافه، دارالسعاده و دارالسرور، از شمال به بست شيخ حر عاملی، از جنوب به رواق امام خمينی(ره) و از شرق به خيابان نواب صفوی محدود و ابعاد آن 81 × 51 متر است.
صحن آزادی از بناهای زمان فتحعلی شاه قاجار است، احداث بنا در سال 1233 ه. ق. آغاز شد و تصدی آن را توليت وقت، حاج ميرزا موسی خان رشتی، به عهده گرفت. كاشی كاری صحن در زمان سلطنت محمد شاه قاجار انجام يافت. سبك معماری و شيوه بنای صحن آزادی، به بنای صحن انقلاب شباهت دارد و تقريبا تقليدی ازآن است، اين بنا نيز به شيوه معماری اسلامی و به صورت حجيم سازی بوده و دارای چهار ايوان با شكوه و به قرينه يكديگر است.
الف) ايوان غربی يا ايوان طلا: كه به(باب السعاده) نامگذاری شده، متصل به رواق دارالسعاده است و دارای ابعاد، طول 15 متر، عرض 7 متر و ارتفاع 20 متر است.
اين ايوان در سال 1282 ه. ق. در زمان ناصرالدين شاه قاجار توسط عضد الملك قزوينی متولی آستانه به طلا آراسته شد. در كتيبه طلای ايوان 28 بيت نوشته شده است. قصيده ای از منشات سرخوش به خط نستعليق برجسته، دور ايوان كتيبه شده و حاكی از مرمت و طلا كاری ايوان و نام متصديان و ماده تاريخ آن 1278 ه. ق. است.
ب) ايوان شمالی صحن آزادی: اين ايوان كه به(باب الحكمه) نامگذاری شده، در ضلع شمالی صحن آزادی و در كنار رواق دارالحكمه واقع است. بر حاشيه سردر داخلی ايوان كتيبه ای به خط ثلث و رنگ سفيد سوره مباركه«انا ارسلنا نوحا الی قومه» را در بر دارد و در پايان آن نام خطاط و تاريخ چنين ديده می شود: «كتيبه رجبعلی خادم 1295»، كتيبه پشتيبانی ايوان، گويای تزيين ايوان در دوران سلطنت ناصرالدين شاه و توليت ميرزا سعيد خان به خط احمد بن مشهدی و تاريخ 1295 ه. ق. است.
سر در خارجی ايوان شمالی نيز دارای تزيينات و كتيبه است. سوره مباركه فجر در اين سر در به خط محمد حسن رضوان در تاريخ 1378 كتابت شده است.
ج) ايوان جنوبی صح ن آزادی: اين ايوان كه به قرينه ايوانهای ديگر ساخته شده و دارای چهار صفه كوچك می باشد و بالای هر صفحه غرفه ای است. رواق امام خمينی(ره) در جنوب اين ايوان به صورت دو طبقه در حال ساخت است، ديواره ايوان تا زير سقف مقرنس با كاشيهای نفيس و الوان آراسته شده و سوره های چهارگانه در زير غرفه های درون ايوان به خط محمد حسين شهيد مشهدی در تاريخ 1277 ه. ق. كتابت شده است.
دو حديث نيز از كتاب عيون اخبار الرضا به نقل از حضرت امام رضا(ع) در بالای غرفه ها كتابت شده است. كتيبه پيشانی ايوان بيانگر اين است كه بانی صحن آزادی فتحعلی شاه قاجار بودهو در زمان محمد شاه قاجار بوسيله حاج ميرزا موسی خان متولی روضه منوره تزيين يافته است.
بعد از پيروزی انقلاب اسلامی در بالای اين كتيبه به خط نستعليق نوشته شده:
«به شكرانه پيروزی انقلاب اسلامی ملت ايران به رهبری امام خمينی و به اميد سعادت در سايه دولت انقلابی جمهوری اسلامی ايران، 1399 ه. ق.»
د) ايوان شرقی صحن آزادی: اين ايوان كه به باب السلام معروف است در وسط ضلع شرقی به قرنيه ايوان طلا واقع شده است. ايوان شرقی با دو گذرگاه طرفين آن، يكی از راههای اصلی ورود به صحن است. ازاره ايوان از سنگ مرغوب خلج پوشيده شده، از بالای ازاره تا زير سقف مقرنس، ديوار ايوان با كاشی تزيين يافته و سقف مقرنس آن به صورت نقاشی و رنگ آميزی كاشی نما است، كه با خطوط و نقوش الوان مزين شده است.
در داخل ايوان حديثی از امام كاظم(ع) به نقل از تهذيب شيخ طوسی كه در باب فضيلت زيارت مرقد منور حضرت امام رضا(ع) آمده است به خط محمد حسين شهيد مشهدی و تاريخ 1271 ه. ق. مكتوب است. اطراف سر درداخل ايوان سوره های«نصر و قدر» كتابت شده اند و در اخر كتيبه نام استاد محمد كاشی پز و خطاط آن محمد حسين شهيد مشهدی نوشته شده است.
سردر و نمای بيرونی ايوان، خارج از صحن نيز دارای تزيينات و كتيبه هايی است. از بالای ازاره تا زير سقف مقرنس با كاشيهای بسيار ممتاز آراسته شده و سقف ان نيز به صورت نقاشی و رنگ آميزی كاشی نما است. علاوه بر اين، تعداد 22 اسم از اسماء الله زينت بخش مقرنس ايوان است. بالای در ورودی دركتيبه ای نامگذاری صحن چنين آمده است: «بسمه تعالی در هنگامه رهايی ملت مسلمان ايران از قيد بندگی به رهبری قاطع امام خمينی اين صحن مطهر به صحن آزادی نامگذاری شد. 27 جمادی الثانی 1399 ه. ق. »
گفتنی است، پساز انقلاب اسلامی، ايوانها و سردرهی بزركگ صحن آزادی مرمت شده است.
ساعت بزرگ و قديمی صحن آزادی
ساعت بزرگ و كهنی كه در برج بالای ايوان جنوبی صحن آزادی نصب و مشرف به رواق امام(ره) است، اولين و قديمی ترين ساعت آستانه مقدسه است. اين ساعت ساخت منچستر انگلستان را امين الملك، صدر اعظم ايران در زمان ناصرالدين شاه قاجار تقديم آستانه نمود. تاريخ موجود در پياله زنگ ساعت، سال 1893 م. رانشان می دهد كه مربوز به 110 سال قبل است.
اين ساعت، ابتدا در برج بالای ايوان غربی صحن انقلاب(صحن كهنه) قرار داشت و حدود 45 سال قبل، از آنجا به بالای ايوان جنوبی صحن ازادی (صحن نو) جای فعلی انتقال يافت. ظاهرا علت انتقال ساعت به اين مكان، نشست پايه های سر در ايوان صحن انقلاب، به واسطه سنگينی ساعت و لنگر و پياله های آن بوده كه پس از ترميم و استحكام شكست ان، ساختمانی از بتون در بالای ايوان ساخته شد و با كاشی معرق تزيين يافت، سپس ساعت فعلی را كه مرحوم عبدالحسين معاون از هامبورگ آلمان خريداری كرده بود به جای آن نصب كردند.
كيفيت كار ساعت صحن آزادی چنين است كه در ابتدا سالها بوسيله هندلی دستی و بزرگ كوك می شد، پس از مدتی با ورود برق به مشهد برقی شد و در حال حاضر بوسيله الكتروموتور، به اين طريق كه موتور ساعت، سيم بكسلی رابه طول 15 متر در هر 24 ساعت يك بار كوك می كند و چنانچه با خاموشی برق مواجه شود،كوك آن تا مدت 24 ساعت جواب خواهد داد.
صحن جهوری اسلامی
از جمله اماكنی كه پس از پيروزی انقلاب اسلامی در جهت رفاه حال زائران ساخته و مورد بهره برداری قرار گرفت، صحن جمهورياسلامی است كه يكی از صحن های بزرگ حوزه حرم مطهر می باشد.
اين بنا كه در غرب روضه منوره جای دارد، و در سال 1368 ه. ش. به بهره برداری رسيد دارای 19065 مترمربع زيربنا و مساحت فضای باز صحن حدود 7302 مترمربع و فضای حجره های صحن حدود 4622 مترمربع است، در اضلاع اين صحن نيز چهار ايوان(سر در بزرگ) به قرينه يكديگر و به سبك معماری سنتی اسلامی ساخته شده است:
الف) ايوان شرقی: كه«باب الولايه» نام دارد، يكی از زيباترين ايوانهای صحن می باشد و به رواق دارالولايه اتصال دارد و به طلا آراسته شده است. دركنار اين ايوان پنجره ای از برنز نصب شده و بسياری از زائران، از پشت اين پنجره به ساحت مقدس حضرت رضا(ع) عرض ادب می نمايند و كسب فيض می كنند.
ب) ايوانشمالی صحن جمهوری اسلامی: «باب العلم» نام دارد و مشرف به بست شيخ طوسی است، برفراز اين ايوان گلدسته ای آراسته به طلا و به ارتفاع 30 متر وجود دارد.
د) ايوان جنوبی: اين سر در و ايوان بزرگ،«باب الشهاده» نامگذاری شده و به قرينه ايوان شمالی با دو گذرگاه و يك گلدسته طلا به بلندای 30 متر برفراز آن ساخته شده است.
درمقابل ايوان طلای صحن جمهوری اسلامی، سقاخانه ای زيبا به صورت هشت ترك و سقف گنبدی شكل بنا شده و سيستم آب آشاميدنی و آب دهی آن مجهز به چشم الكترونيكی است كه از طريق شيرهای برقی 12 ولت اجرا می شود.
در وسط صحن ساعت آفتابی يا شاخصی وجود ارد كه در تمام فصول سال بيانگر ظهر شرعی است. گفتنی است باب الرحمه نام ورودی به بست شيخ بهاء الدين اط ضلع شرقی اين صحن می باشد.
صحن قدس
صحن قدس، در جنوب مسجد گوهرشاد، بين بست شيخ بهائی و قسمتی از جنوب رواق جديد امام خمينی واقع است. اين بنا با مساحت 4421 مترمربع و زيربنای 6969 مترمربع، دارای 2534 مترمربع فضای باز است و غرفه های اين صحن 1887 مترمربع را به خود اختصاص داده است. صحن قدس نيز به سبك چهار ايوانی ساخته شده است. ايوان شمالی صحن بنام ايوان معراج نامگذاری شده و پشت ايوان مقصوره مسجد گوهرشاد قرار دارد.
ايوان شرقی متصل به رواق جديد امام خمينی(ره) است و ايوان جنوبی صحن نيز، ايوان قبله می باشد. اين ايوان، نسبتا بزرگ و مشابه ايوان مقصوره است. ايوان غربی صحن كه ورودی آن از بست شيخ بهائی است به«باب الانبياء» نامگذاری شده است. در مركز صحن قدس، سقاخانه بسيار زيبايی با نمای بيت المقدس ساخته شده و ابعا د آن يك هشتم ابعاد اصلی قدس است، اين سقاخانه كه از نظر بنا مشابه ساختمان قدس می باشد، پيوسته ياد و نام قبله نخستين و اشغال شده مسلمانان را در اذهال زنده می كند. گنبد سقاخانه مطلا و منبع آب آن به گنجايش شصت هزار ليتر آب، درون آن جاسازی شده است.
صحن جامع رضوی
صحن جامع رضوی با 117584 مترمربع زيربنا و 55 غرفه در جنوب اماكن متبركه واقع شده كه از طريق دو بست به خيابانهای امام رضا(ع) و خسروی نو(شهيد اندرزگو) ارتباط دارد و از دو سوی شرقی و غربی به بست های شرقی و غربی راه دارد، علاوه بر اين، وروديهای فرعی نيز صحن جامع را به رواق امام خمينی(ره)، (صحن قدس) و(بست شيخ بهائی) مرتبط می كند.
در اضلاع صحن جامع سه ايوان و سر در بزرگ به نامهای: «ايوان ولی عصر» در ضلع جنوبی«باب الكوثر» در ضلع شرقی و«باب الغدير» در ضلع غربی آن ساخته شده و در طرفين هر ايوان دو گلدسته مرتفع وجود دارد.
ابعاد صحن جامع عبارت از 363 متر طول و 167 متر عرض می باشد.
به دليل اهميت ضلع قبله ايوان و گلدسته های آن از نظر ابعاد بزرگتر از دو ايوان ديگر ساخته شده ا ند. سر در شرقی صحن سطح 4682 مترمربع و سر در غربی آن سطح 4373 مترمربع را در برگرفته است و عمليات اجرايی اسكلت صحن، در سال 1377 همزمان با احداث زيرگذر آغاز شد.
سنگ فرش صحن نيز مخلوطی از سنگهای الوان، گرانيت و خلج می باشد. زير صحن جامع پاركينگ حريم قرار دارد كه برای راه يافتن به آن، در كف صحن دو فضای ارتباطی به نام ويد پيش بينی شده است، ابعاد اين ويدها 35 × 35 با مساحت 1225 مترمربع است.
سردرهای شرقی و غربی صحن جامع رضوی: اين سردرها در اضلاع شرقی و غربی صحن جامع رضوی با ارتفاع 26 متر در 5 طبقه قرار گرفته اند. زير بنای سر در شرقی 22410 مترمربع می باشد و سطحی حدود 4682 مترمربع را در بر گرفته و سر در غربی دارای زير بنای 21865 مترمربع است كه سطحی حدود 4373 مترمربع را در برگرفته است. ورودی سر در شرقی صحن جامع«باب الكوثر» نامگذاری شده و ورودی سردر غربی به نام«باب الغدير» ناميده شده كه دهانه هر ايوان 3/17 متر است. هر سردر را دو گلدسته از جنس بتن مسلح فلزی با نمای سنگ كاشی، معرق كاشی و آجر معقلی، تزيين نموده است.
به دليل اهميت ضلع قبله، ابعاد گلدسته های آن بزرگتر است، گلدسته های ضلع قبله هر كدام 70 متر و گلدسته های ديگر هر كدام 57 متر ارتفاع دار
