مروری بر زندگی‌نامه و فعاليت‌های علمی استاد «محمدتقی شريعتی»
امروز 31 فروردين‌ماه مصادف است با رحلت معلم قرآن، استاد «محمدتقی شريعتی» كه در سال 1286 ش. در روستای مزينان سبزوار به دنيا آمد و در 31 فروردين‌ماه 1366 درگذشت.
«محمدتقی شريعتی» عالم دينى، استاد، محقق، مفسر و نويسنده در سال ۱۲۸۶ در مزينان متولد شد و تا هفده سالگى در زادگاهش و در مدرسه مزينان، نزد پدر و عمويش به تحصيل پرداخت، سپس براى ادامه تحصيل به مشهد رفت و در مدرسه فاضل خان سكنى گزيد.
نخستين استادش در اين مدرسه اديب نيشابورى اول بود كه دنباله مقدماتى را كه نزد پدر و عمويش آموخته بود، در محضر ايشان فراگرفت. بعد از فوت ايشان در خدمت اديب ثانى رسيد و در محضر اين دو استاد توانست مقدمات و ادبيات را به پايان برساند.
فقه، اصول و فلسفه را نيز نزد اساتيد معروف مشهد مانند آقا‌شيخ هاشم قزوينى ارتضا، ميرزا ابوالقاسم الهى، شيخ محمود حلبى فراگرفت. شريعتى قوانين را نزد شيخ كاظم دامغانى و «شرح لمعه» را نزد ارتضا و ميرزا‌احمد مدرس‌يزدى معروف به ميرزا احمد نهنگ فراگرفت. از ديگر استادان وى آيتالله ميرزا‌مهدى اصفهانى بود كه فضلاى مشهد همه به محضر درس وى مىرفتند.
از حدود 1310 ش فعاليت خود را در دبيرستان در سمت‌هاى مختلف آغاز كرد و تا آخرين دم از تدريس و ارشاد دانشآموز و دانشجو باز نايستاد. شريعتی از سال 1311 به تدريس در مدارس جديد مشهد پرداخت. معلمى را از مدرسه ملى شرافت آغاز كرد و تا سال 1313 ادامه داشت. بر طبق مقررات ادارى، صلاحيت علمى و شايستگى تدريس ايشان از سوى اداره فرهنگ تأييد مىشود و از اين پس (1314) در دبيرستان ابن‌يمين، به تعليم مىپردازد. چون فعاليتهاى ثمر‌بخش داشت، نظامت دبيرستان نيز به عهده‌اش محول می‌شود و كلاس‌هاى جديد دبيرستان را تأسيس مىكند.
طبيعى است در آن زمان يك دبير يا مسئول دبيرستان كه پاىبند موازين شرعى بود، نمىتوانست بعضى برنامههاى خاص دولتى را اجرا كند و با دشواری‌هایى مواجه مىشد. در همين زمان شروع به ترجمه كتاب از عربى به فارسى كرد. پس از شهريور سال 1320 كه فعاليتهاى سياسى آزاد شده بود و حزب توده تبليغاتى را در ترويج كمونيسم بين جوانان آغاز كرده بود، وى نيز مبارزه با آن‌ها را از كلاس درس (در دبيرستان شاهرضا و سپس فردوسى) شروع كرد و حتى ساعاتى بدون دريافت اضافه كار به تدريس ادبيات فارسى و عربى و شرعيات مىپرداخت.
در همان سالها بود كه به تدريس در دانشسرا كه مركز فعاليت آن حزب شده بود نيز مشغول شد. از ديگر مراكز آموزشى دولتى كه استاد شريعتى در آن‌جا به تدريس پرداخت، دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد است كه از سال 1327 تأسيس شد و بنا به دعوتى كه از وى به عمل آمد، تفسير سوره قرآن و نهجالبلاغه را تدريس مى‌كرد و تا سه سال ادامه داشت. سرانجام بنابر حكم اداره آموزش‌و‌پرورش خراسان، استاد محمدتقى شريعتى مزينانى در تاريخ بيست و دوم آبان 1341 پس از سى سال تدريس در دبيرستانهاى مشهد بازنشسته شد.
از ديگر فعاليتهاى ايشان مبارزه با انديشههاى سيد‌احمد كسروى بود. استاد مجالسى را برگزار مى‌كرد. (سخنرانىها، جلسات تفسير قرآن) ولى با افزايش برنامهها، به پيشنهاد او و با توجه به نياز موجود از سال 1323 منزلى در كوچه چهارباغ مشهد براى تشكيل جلسات اجاره كردند. با نصب تابلوى «كانون نشر حقايق اسلامى» بر سر در آن، اين مركز تبليغى رسميت و تمركز يافت و برنامه آن منتشر شد. (كارنامه كانون در اسفند 1326)
در سال 1327 سخنرانىهاى فرهنگى در راديو مشهد داشت كه درباره «فايده و لزوم دين» بود كه بعدها با همين نام منتشر شد. در سال 1330 با «جمعيتهاى مؤتلفه اسلامى مشهد» همكارى داشت و در اين مسير در انتخاب وكلایى براى دوره هفدهم مجلس شوراى ملى تلاش خود را كرد. در سال 1336 به اتهام همكارى با نهضت مقاومت ملى به مدت يك‌ماه و اندى دستگير و بازداشت شد.
به اين ترتيب جلسات كانون تشكيل شد. پس از آزادى جلسات تفسير و سخنرانى وى در منزل آيتالله العظمى سيد‌محمدهادى ميلانى (1337 الى 1339) تشكيل مىشد. از سال 1337 الى 1340 در دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد و نيز در مؤسسه وعظى و تبليغ به تدريس تفسير قرآن و نهجالبلاغه مىپرداخت. در سال 1339 كانون نشر حقايق اسلامى دوباره شروع به فعاليت كرد.
در عاشوراى 1381/ سوم تير 1340 براى عدهاى از عزاداران، استاد سخنرانى كرد و اهداف قيام حسين (ع) را شرح داد، ولى سال بعد پس از رسيدن دسته راهپيمايان به صحن عتيق از سخنرانى استاد ممانعت به عمل آمد و در سال 1342 قبل از محرم 1383 از شهربانى به وى تلفن زدند كه سازمان امنيت با اين برنامه موافق نيست. به اين ترتيب كانون تعطيل شد.
در سال 1342 نامهاى از طرف هيئت مديره حسينيه ارشاد و مكتوب به خط استاد مرتضى مطهرى فرستاده شد (و با واسطه قرار دادن آيتالله ميلانى) كه وى براى سخنرانى به تهران روند. اين دعوت چنان بود كه چند شب سخنرانى تبديل به چهار سال و اندى شد. علاوه بر حسينيه ارشاد، دو سه سال، هنگام حبس آيتالله سيد‌محمود طالقانى در ماه رمضان اداره مجلس وعظ و تفسير مسجد هدايت به عهده وى بود و به اصرار جمعيتى به نام احباب‌الحسين(ع) به گفتن تفسير قرآن و ارشاد آنان پرداخت.
كتاب خلافت و ولايت از نظر قرآن و سنت كه شامل بحثهاى تحقيقى است، ثمره سخنرانىهاى هفتگى ايشان است كه طى بيست و سه جلد در حسينيه ارشاد ايراد كرده است. تجديد طبع تفسير نوين، وحى و نبوت در قرآن و آثار قلمى ديگر نيز از ثمرات دوران اقامت در تهران است. استاد محمدتقى شريعتى در ادبيات عرب و فارسى تبحر داشت و در گفتارش نكات فراوانى وجود داشت.
آخرين سخنرانى استاد شريعتى در حسينيه ارشاد در هفده آبان 1351 (عيد فطر 1392) بود كه پس از آن حسينيه توسط سازمان امنيت تعطيل شد. استاد در سال 1352 دستگير شد و يك سال و اندى در حبس بود. فرزند وى دكتر على شريعتى در بيست‌و‌نه خرداد 1356 در لندن درگذشت. پس از پيروزى انقلاب اسلامى براى اولين‌بار در شانزده فروردين‌ماه 1358 در حسينيه ارشاد سخنرانى كرد. بين سالهاى 1358 الى 1360 به مناسبتهاى خاص سخنرانىهاى وى از راديو پخش مىشد.
از آثار اوست: آغاز وحى با تفسير سوره علق (تاريخ مقدمه 1340)؛ اصول عقايد و اخلاق شريعتى (چاپ اول 1321، چاپ هفدهم 1333) امانت در نهجالبلاغه (1357)؛ تأثير هنرهاى مسلمين به‌ويژه ايرانيان در اروپا (زكى محمدحسين، ترجمه)، تعليمات دينى (قسمت اول، مخصوص كلاس اول دبيرستان، 1325)؛ تفسير نوين؛ جز سىام قرآن (1346)؛ چرا حسين قيام كرد؟ (نشريه كانون نشر حقايق اسلامى، 1341)؛ ز نيرو بود مرد را راستى (نشريه كميته دبيران تعلميات دينى مشهد، به مناسبت اولين سمينار دبيران تعلميات دينى در مشهد، مرداد 1349؛ استاد در نشريه مقالهاى دارند)؛ عباسه، خواهر هارون الرشيد يا خوارى برمكيان (تأليف جرجى زيدان ترجمه استاد، بى. تا)؛ فايده و لزوم دين (نشريه دوم كانون نشر حقايق اسلامى مشهد، آذر 1329)؛ مبانى اقتصادى در اسلام (عبدالحميد جودةالتجار؛ ترجمه استاد، ششمين نشريه كانون نشر حقايق اسلامى مشهد، 1325)؛ مقدمهى كتاب نيايش (دكتر آلكسيس كارل، ترجمه دكتر على شريعتى، 1339)؛ وحى و نبوت در پرتو قرآن (1349)؛ متن دو سخنرانى استاد به نامهاى «مهدى موعود امم» و «على شاهد رسالت» در دومين نشريه انجمن اسلامى دانشجويان مشهد در دى 1339 به چاپ رسيده است.
استاد محمدتقى شريعتى مزينانى عصر دوشنبه سى‌و‌يك فروردين‌ماه 1366 برابر با بيست‌و‌يك شعبان 1407 ق. درگذشت. پيكرش در جوار امن الهى در مشهد حرم امام رضا(ع) درون غرفهاى از صحن آزادى به خاك سپرده شد.*
*منبع: برگرفته از كتاب «اثرآفرينان» (جلد اول ـ ششم)؛ شريعتى در نگاه مطبوعات (75 -73)، كيهان فرهنگى (س 1، ش 11، ص 9 -5)، مؤلفين كتب چاپى (223/2).
نخستين استادش در اين مدرسه اديب نيشابورى اول بود كه دنباله مقدماتى را كه نزد پدر و عمويش آموخته بود، در محضر ايشان فراگرفت. بعد از فوت ايشان در خدمت اديب ثانى رسيد و در محضر اين دو استاد توانست مقدمات و ادبيات را به پايان برساند.
فقه، اصول و فلسفه را نيز نزد اساتيد معروف مشهد مانند آقا‌شيخ هاشم قزوينى ارتضا، ميرزا ابوالقاسم الهى، شيخ محمود حلبى فراگرفت. شريعتى قوانين را نزد شيخ كاظم دامغانى و «شرح لمعه» را نزد ارتضا و ميرزا‌احمد مدرس‌يزدى معروف به ميرزا احمد نهنگ فراگرفت. از ديگر استادان وى آيتالله ميرزا‌مهدى اصفهانى بود كه فضلاى مشهد همه به محضر درس وى مىرفتند.
از حدود 1310 ش فعاليت خود را در دبيرستان در سمت‌هاى مختلف آغاز كرد و تا آخرين دم از تدريس و ارشاد دانشآموز و دانشجو باز نايستاد. شريعتی از سال 1311 به تدريس در مدارس جديد مشهد پرداخت. معلمى را از مدرسه ملى شرافت آغاز كرد و تا سال 1313 ادامه داشت. بر طبق مقررات ادارى، صلاحيت علمى و شايستگى تدريس ايشان از سوى اداره فرهنگ تأييد مىشود و از اين پس (1314) در دبيرستان ابن‌يمين، به تعليم مىپردازد. چون فعاليتهاى ثمر‌بخش داشت، نظامت دبيرستان نيز به عهده‌اش محول می‌شود و كلاس‌هاى جديد دبيرستان را تأسيس مىكند.
طبيعى است در آن زمان يك دبير يا مسئول دبيرستان كه پاىبند موازين شرعى بود، نمىتوانست بعضى برنامههاى خاص دولتى را اجرا كند و با دشواری‌هایى مواجه مىشد. در همين زمان شروع به ترجمه كتاب از عربى به فارسى كرد. پس از شهريور سال 1320 كه فعاليتهاى سياسى آزاد شده بود و حزب توده تبليغاتى را در ترويج كمونيسم بين جوانان آغاز كرده بود، وى نيز مبارزه با آن‌ها را از كلاس درس (در دبيرستان شاهرضا و سپس فردوسى) شروع كرد و حتى ساعاتى بدون دريافت اضافه كار به تدريس ادبيات فارسى و عربى و شرعيات مىپرداخت.
در همان سالها بود كه به تدريس در دانشسرا كه مركز فعاليت آن حزب شده بود نيز مشغول شد. از ديگر مراكز آموزشى دولتى كه استاد شريعتى در آن‌جا به تدريس پرداخت، دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد است كه از سال 1327 تأسيس شد و بنا به دعوتى كه از وى به عمل آمد، تفسير سوره قرآن و نهجالبلاغه را تدريس مى‌كرد و تا سه سال ادامه داشت. سرانجام بنابر حكم اداره آموزش‌و‌پرورش خراسان، استاد محمدتقى شريعتى مزينانى در تاريخ بيست و دوم آبان 1341 پس از سى سال تدريس در دبيرستانهاى مشهد بازنشسته شد.
از ديگر فعاليتهاى ايشان مبارزه با انديشههاى سيد‌احمد كسروى بود. استاد مجالسى را برگزار مى‌كرد. (سخنرانىها، جلسات تفسير قرآن) ولى با افزايش برنامهها، به پيشنهاد او و با توجه به نياز موجود از سال 1323 منزلى در كوچه چهارباغ مشهد براى تشكيل جلسات اجاره كردند. با نصب تابلوى «كانون نشر حقايق اسلامى» بر سر در آن، اين مركز تبليغى رسميت و تمركز يافت و برنامه آن منتشر شد. (كارنامه كانون در اسفند 1326)
در سال 1327 سخنرانىهاى فرهنگى در راديو مشهد داشت كه درباره «فايده و لزوم دين» بود كه بعدها با همين نام منتشر شد. در سال 1330 با «جمعيتهاى مؤتلفه اسلامى مشهد» همكارى داشت و در اين مسير در انتخاب وكلایى براى دوره هفدهم مجلس شوراى ملى تلاش خود را كرد. در سال 1336 به اتهام همكارى با نهضت مقاومت ملى به مدت يك‌ماه و اندى دستگير و بازداشت شد.
به اين ترتيب جلسات كانون تشكيل شد. پس از آزادى جلسات تفسير و سخنرانى وى در منزل آيتالله العظمى سيد‌محمدهادى ميلانى (1337 الى 1339) تشكيل مىشد. از سال 1337 الى 1340 در دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد و نيز در مؤسسه وعظى و تبليغ به تدريس تفسير قرآن و نهجالبلاغه مىپرداخت. در سال 1339 كانون نشر حقايق اسلامى دوباره شروع به فعاليت كرد.
در عاشوراى 1381/ سوم تير 1340 براى عدهاى از عزاداران، استاد سخنرانى كرد و اهداف قيام حسين (ع) را شرح داد، ولى سال بعد پس از رسيدن دسته راهپيمايان به صحن عتيق از سخنرانى استاد ممانعت به عمل آمد و در سال 1342 قبل از محرم 1383 از شهربانى به وى تلفن زدند كه سازمان امنيت با اين برنامه موافق نيست. به اين ترتيب كانون تعطيل شد.
در سال 1342 نامهاى از طرف هيئت مديره حسينيه ارشاد و مكتوب به خط استاد مرتضى مطهرى فرستاده شد (و با واسطه قرار دادن آيتالله ميلانى) كه وى براى سخنرانى به تهران روند. اين دعوت چنان بود كه چند شب سخنرانى تبديل به چهار سال و اندى شد. علاوه بر حسينيه ارشاد، دو سه سال، هنگام حبس آيتالله سيد‌محمود طالقانى در ماه رمضان اداره مجلس وعظ و تفسير مسجد هدايت به عهده وى بود و به اصرار جمعيتى به نام احباب‌الحسين(ع) به گفتن تفسير قرآن و ارشاد آنان پرداخت.
كتاب خلافت و ولايت از نظر قرآن و سنت كه شامل بحثهاى تحقيقى است، ثمره سخنرانىهاى هفتگى ايشان است كه طى بيست و سه جلد در حسينيه ارشاد ايراد كرده است. تجديد طبع تفسير نوين، وحى و نبوت در قرآن و آثار قلمى ديگر نيز از ثمرات دوران اقامت در تهران است. استاد محمدتقى شريعتى در ادبيات عرب و فارسى تبحر داشت و در گفتارش نكات فراوانى وجود داشت.
آخرين سخنرانى استاد شريعتى در حسينيه ارشاد در هفده آبان 1351 (عيد فطر 1392) بود كه پس از آن حسينيه توسط سازمان امنيت تعطيل شد. استاد در سال 1352 دستگير شد و يك سال و اندى در حبس بود. فرزند وى دكتر على شريعتى در بيست‌و‌نه خرداد 1356 در لندن درگذشت. پس از پيروزى انقلاب اسلامى براى اولين‌بار در شانزده فروردين‌ماه 1358 در حسينيه ارشاد سخنرانى كرد. بين سالهاى 1358 الى 1360 به مناسبتهاى خاص سخنرانىهاى وى از راديو پخش مىشد.
از آثار اوست: آغاز وحى با تفسير سوره علق (تاريخ مقدمه 1340)؛ اصول عقايد و اخلاق شريعتى (چاپ اول 1321، چاپ هفدهم 1333) امانت در نهجالبلاغه (1357)؛ تأثير هنرهاى مسلمين به‌ويژه ايرانيان در اروپا (زكى محمدحسين، ترجمه)، تعليمات دينى (قسمت اول، مخصوص كلاس اول دبيرستان، 1325)؛ تفسير نوين؛ جز سىام قرآن (1346)؛ چرا حسين قيام كرد؟ (نشريه كانون نشر حقايق اسلامى، 1341)؛ ز نيرو بود مرد را راستى (نشريه كميته دبيران تعلميات دينى مشهد، به مناسبت اولين سمينار دبيران تعلميات دينى در مشهد، مرداد 1349؛ استاد در نشريه مقالهاى دارند)؛ عباسه، خواهر هارون الرشيد يا خوارى برمكيان (تأليف جرجى زيدان ترجمه استاد، بى. تا)؛ فايده و لزوم دين (نشريه دوم كانون نشر حقايق اسلامى مشهد، آذر 1329)؛ مبانى اقتصادى در اسلام (عبدالحميد جودةالتجار؛ ترجمه استاد، ششمين نشريه كانون نشر حقايق اسلامى مشهد، 1325)؛ مقدمهى كتاب نيايش (دكتر آلكسيس كارل، ترجمه دكتر على شريعتى، 1339)؛ وحى و نبوت در پرتو قرآن (1349)؛ متن دو سخنرانى استاد به نامهاى «مهدى موعود امم» و «على شاهد رسالت» در دومين نشريه انجمن اسلامى دانشجويان مشهد در دى 1339 به چاپ رسيده است.
استاد محمدتقى شريعتى مزينانى عصر دوشنبه سى‌و‌يك فروردين‌ماه 1366 برابر با بيست‌و‌يك شعبان 1407 ق. درگذشت. پيكرش در جوار امن الهى در مشهد حرم امام رضا(ع) درون غرفهاى از صحن آزادى به خاك سپرده شد.*
*منبع: برگرفته از كتاب «اثرآفرينان» (جلد اول ـ ششم)؛ شريعتى در نگاه مطبوعات (75 -73)، كيهان فرهنگى (س 1، ش 11، ص 9 -5)، مؤلفين كتب چاپى (223/2).
