دارالحفاظ؛ قدیمی‌ترین رواق حرم رضوی/ اینجا جان‎ها جلا می‌یابند

به گزارش خبرگزاری بین المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، رواق‌های حرم حضرت رضا(ع) بناهای سرپوشیده با ارتفاع‌های متفاوت‌اند که در طول سال‌ها در اطراف روضه‌ منوره ـ روضه منوره‌ حضرت رضا(ع) به محدوده‌ زیر گنبد گفته می‌شود که ضریح مطهر در آن‌جا قرار داردـ ساخته شده‌اند.

زائران در این فضاهای بهشتی که معطر به عطر اهل بیت(ع) بوده، به دور از علاقه‌های مادی و دنیوی، با پناه‌بردن به قرآن، مفاتیح و زیارت‌نامه و یا سجاده‌نشینی در برابر پروردگار، روح زنگار گرفته را به آب زلال عبادت جلا می‌دهند.

در حرم مطهر امام‌رضا(ع) ۲۸ رواق‌ وجود دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها رواق دارالحفاظ، بزرگ‌ترین آن‌ها رواق امام‌خمینی(ره) و کوچک‌ترین آن‌ها رواق دارالعزه بوده که در ادامه این گزارش نگاهی به این رواق ها و معرفی آن ها خواهیم داشت.

رواق شیخ بهایی

این رواق در جنوب شرقی حرم مطهر واقع شده و محل دفن شیخ محمد بهاء الدین عاملی معروف به شیخ بهائی( وفات 1031 ه. ق) است، به روایت تاریخ، این رواق همان منزل و مدرس جناب شیخ بوده که در سال های 1364 ه.ق با مساحت حدود 102 متر مربع به طرز باشکوهی تجدید شد. 

رواق دارالعباده

تاریخ بنای این رواق به سال 1353 ه.ش بر می گردد، این بنا همچون رواق شیخ بهائی و دارالزهد دو طبقه بوده و طبقه فوقانی آن تالار اماکن متبرکه آستان قدس رضوی است، مساحت آن 158 متر مربع بوده، از شمال به صحن آزادی، از مشرق و جنوب به رواق امام خمینی(ره) و از مغرب به رواق شیخ بهائی متصل است.

رواق دارالهدایه

دارالهدایه در جنوب غربی روضه منوره بین مدرسه دو در و صحن جمهوری اسلامی قرار گرفته است، این بنا پس از انقلاب اسلامی در سال 1371 شمسی ساخته شد و مساحت آن به 536 متر مربع می رسد.

 تزیینات داخلی این رواق به صورت تذهیب همراه با کار گره و نقوش اسلامی است، در تزئین کتیبه ها از اسماء الله و آیات و احادیث به صورت گچ، با زمینه های طرح سنتی استفاده شده است، ازاره رواق با سنگ مرمر پوشش یافته و بالای ازاره با ترکیب آینه کاری و گچ بری بسیار زیبا مزین شده است. رواق دارالهدایه ، دارای کاربری فرهنگی است که اجرای برنامه های فرهنگی، سخنرانی و مداحی برای اردوهای زیارتی جزو برنامه های ثابت در این رواق به شمار می‌رود.

رواق دارالرحمه

این رواق در جنوب غربی اماکن متبرکه و در امتداد رواق دارالهدایه، بین بست شیخ بهایی و صحن جمهوری اسلامی واقع شده است و یکی از زیباترین رواق‌های حرم مطهر محسوب می‌شود. 

دارالرحمه با 831 مترمربع زیر بنا با تقلید از معماری شبستانهای مسجد گوهرشاد احداث و در سال 1371 شمسی افتتاح شد، سقف دارالرحمه به صورت رسمی بندی و نمای رواق و ستون های آن دارای تزییناتی بسیار زیبا است.

در دهنه وسط رواق بر سطح اسپر ضلع شرقی آن، صحنه عصر عاشورا و اسامی پنج تن با گچ بری و نقاشی بسیار زیبایی مجسم و با رنگ های مختلف تزیین یافته است؛ این رواق در حال حاضر زیر نظر اداره امور بین‌الملل بوده و محل ارائه خدمات فرهنگی به زائران خارجی به شمار می‌رود. 

رواق دارالحکمه

این بنا در ضلع جنوب شرقی صحن انقلاب و ضلع شمال غربی صحن آزادی واقع شده است، دارالحکمه دارای 12 راه ورودی بوده که کار احداث آن در دو طبقه با زیربنای 1468 متر مربع در سال 1377 شمسی شروع شد و در سال 1381 شمسی پایان پذیرفت. 

دارالحکمه با 12 ستون بتونی استحکام یافته و سیستم کانال کشی تهویه، درون ستون ها جاسازی شده، کف رواق با سنگ مرمر اعلا پوشش یافته، ازاره رواق بالغ بر دو متر از سنگ مرمر ساده و حدود 4/1 متر آن با کار معقلی تزیین می یابد، سقف بنا نیز با معرق و مقرنس و رسمی بندی اصلی آراسته شده است.

رواق دارالکرامه

این رواق در ضلع شمال شرقی صحن انقلاب اسلامی واقع شده و 488 متر مربع مساحت و 1830 متر مربع زیربنا دارد که در سه و نیم طبقه احداث شده است. 

رواق دارالکرامه آذر ماه سال 1385 شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت، زیرزمین، نیم طبقه اول و طبقه دوم به عنوان آسایشگاه خدام و طبقه همکف به عنوان رواق در نظر گرفته شده است؛ بدنه های رواق مزین به ازاره سنگی با طرح گره و قاب بندی گچی است، سقف هم با هنر گچ و آیینه تزیین شده و جذابیت و زیبایی خاصی دارد.

رواق دارالحجه

این رواق زیبا و با شکوه در زیرصحن انقلاب واقع شده و زیربنای آن 6799 متر مربع بوده، ساخت آن در اواخر سال 1378 شمسی آغاز شده و در نیمه شعبان سال 1429 قمری (1387 شمسی) با حضور شخصیت های برجسته افتتاح شد.

سقف این بنای عظیم، همان کف صحن انقلاب اسلامی است، به منظور دسترسی به این رواق دو ورودی اصلی از طریق بست های شیخ طوسی و شیخ حر عاملی طراحی شده است، همچنین این رواق از طریق چهار ورودی فرعی از صحن انقلاب، رواق های الله وردیخان، دارالولایه و دارالاجابه در دسترس زائران قرار دارد.

رواق دارالحجه دارای 182 ستون به ارتفاع هفت متر و فاصله میان ستونها هشت متر بوده، جداره این رواق به صورت ازاره سنگ و با تزییناتی چون گچبری، آیینه کاری، طلا ونقره کاری،  نقاشی و رنگ آمیزی آراسته شده است.

با ساخت رواق دارالحجه در میانه رواق شیخ حرعاملی و شیخ طوسی که در شرقی‌ترین و غربی‌ترین محدوده قدسی حرم رضوی واقع شده‌اند، قطری در محدوده قدسی ایجاد می‌شود که شرقی‌ترین و غربی‌ترین نقطه را به یکدیگر متصل می‌کند.این رواق در سطح اماکن متبرکه رضوی تنها رواقی است که در آن، قبله با سوی زیارت هم‌راستا می‌شود.

رواق دارالمرحمه

رواق دارالمرحمه که همزمان با میلاد نبی مکرم اسلام(ع) و امام صادق(ع) افتتاح شد 7900 متر زیر بنا دارد، دارای چهار ورودی(دو ورودی از طرف صحن جامع رضوی، یک ورودی از طرف صحن آزادی و یک ورودی هم از طرف رواق امام خمینی قدس سره) است.

پس از ساخت رواق دارالحجه که یکی از شاهکارهای هنر آینه‌کاری محسوب می‌شود، این بار رواق دارالمرحمه، زیبایی‌های این هنر اصیل ایرانی را به نمایش گذاشته است در رواق دارالمرحمه نزدیک به 10 هزارمترمربع آینه‌کاری انجام شده که جنس آینه‌های این رواق، سفید، لاجوردی و طلایی است.

90 درصد از آینه‌کاری این رواق با آینه‌های سفید با قطر2/1 میلی‌متر انجام شده است، آینه‌های لاجوردی نیز به صورت ستاره‌های چهار کنگره، با ظرافت تمام به صورت قرینه، سقف رواق را تزیین کرده‌اند. از آینه‌های طلایی نیز به صورت خطی در سقف سازه استفاده شده است.

رواق دارالولایه

رواق بزرگ و مجلل دارالولایه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی سال 1368 شمسی در غرب روضه منوره بنا شده و دارای 1965 متر مربع زیربناست و از طرق زیادی به اماکن و بیوتات متبرکه آستان قدس ارتباط دارد.

این رواق وسیع از طرق زیادی به اماکن و بیوتات متبرکه آستان قدس ارتباط دارد، از شمال به صحن انقلاب و قسمتی از بست شیخ طوسی و از شرق به رواق های دارالشرف، دارالاخلاص و دارالسیاده، از جنوب به مدرسه دو در و پریزاد و از غرب به صحن جمهوری اسلامی محدود است و کفشداریهای متعددی هم در آن برای زائران در نظر گرفته شده است.

رواق دارالعزه

دارالعزه رواق کوچکی بوده که در جنوب شرقی روضه منوره بین دارالسلام و دارالذکر واقع شده است، این رواق در سطحی به ارتفاع 95 سانتی متر از کف دارالسلام قرار دارد و قبلا کشیک خانه خدام بوده که با تعمیرات و تزییناتی در سال 1343 ه.ش با 73 متر مربع به اهتمام امیرعزیزی نیابت تولیت وقت به صورت رواق درآمد.

کف رواق با سنگ مرمر مفروش است، ازاره از همه طرف به ارتفاع 48/1 متر سنگ مرمر و از روی ازاره تا زیر سقف و تمام سقف آئینه کاری بوده، رواق دارالعزه دارای 12/3 متر عرض، 6/11 متر طول و 35/4 متر ارتفاع است که از طرف غرب به دارالسلام، از جنوب به رواق دارالذکر و از شرق به دارالسرور ارتباط دارد و جنوب آن هم مسجد گوهرشاد قرار دارد. 

رواق دارالاجابه

کار احداث این رواق مجلل در عصر انقلاب شکوهمند اسلامی در سال 1376 شمسی آغاز و در شب عید غدیر سال 1379 شمسی افتتاح شد، فضای دارالاجابه با وسعت 1965 متر مربع، طبقه زیرین رواق دارالولایه به شمار می رود و در غرب سرداب مطهر و بالاسر مبارک امام(ع) واقع شده است.

در زاویه شرقی رواق یک هشتی با پنجره نقره و سقفی به صورت نیم گنبدی وجود دارد که راه ورود به سرداب مطهر امام(ع) است و بعد از روضه منوره و ضریح مطهر، نزدیک ترین مکان به مرقد شریف امام رضا(ع) محسوب می شود. 

رواق گنبد حاتم خانی

این رواق در شرق روضة منوره و پایین پای مبارک واقع شده و یکی از رواق‌‌های تاریخی کنار حرم مطهر است که توسط حاتم بیگ اردوبادی از وزرای عصر صفویه در سال 1010 ه. ق بنا شد، ازاره رواق به ارتفاع 67/1 متر از کف سنگ مرمر است، بالای ازاره کتیبه ای سنگی و منبت کاری به چشم می خورد.

این رواق به عرض 30 سانتی متر بوده و حاوی قصیده بابا فغانی شیرازی به خط نستعلیق است، از بالای این کتیبه تمام دیوار بنا و سقف آن با کاشی معرق الوان زینت یافته است.

 رواق دارالضیافه

این رواق که هم اکنون محل تشرف خانم ها به حرم مطهر است، از طرف شرق به صحن نو، از جنوب به دارالسیاده و از غرب به رواق الله وردیخان می رسد، در سابق از این رواق به عنوان میهمانی و ضیافت استفاده می شد و تا سالهای 1330 در این جا از مهمانان پذیرائی می‌شد.

با محاسبه فضاهای جانبی، مساحت آن 166 متر مربع است؛ بنای این رواق مربوط به سال 1031 ق است که مرحوم میرزا شفیع قزوینی با هزینه یک تاجر قزوینی این بنا را احداث کرد. 

رواق دارالسعاده

این رواق در شرق حرم مطهر قرار دارد، از طرف جنوب به رواق دارالسرور، از شرق به ایوان طلای صحن نو، از شمال به رواق دارالضیافه و از غرب به رواق حاتم خانی ارتباط دارد. دارالسعاده از بناهای عصر قاجاریه بوده که در سال 1251 قمری ساخته شده و بانی آن اللهیار خان آصف الدوله بوده است.

ابعاد دارالسعاده بدین قرار است طول 90/4 متر، عرض 80/12 متر و ارتفاع 80/14 متر؛ کف این رواق با سنگ مرمر فرش شده و ازاره ها نیز سنگ مرمر بوده و از بالای ازاره یک کتیبه و بعد از آن دیوارها و سقف آئینه کاری شده است.

رواق دارالشرف

دار الشرف در شمال غربی روضه منوره واقع شده و یکی از مکان‌های قدیمی آستان قدس رضوی است. این بنا که در شمال دارالسیاده و شرق دارالولایه جای دارد، در گذشته به صورت رواق نبوده، اما پس از تغییراتی که در این محل انجام گرفت،‌ در سال 1343 ه.ش به صورت رواقی مستقل درآمد و دارالشرف نامیده شد.

این بنا از شمال به ایوان طلای صحن انقلاب، از جنوب به رواق دارالسیاده، از شرق به رواق دارالشکرو از غرب به رواق دارالولایه مرتبط است.ازاره رواق تا ارتفاع 1/67 متر سنگ مرمر است و دور تا دور رواق از بالای ازاره را کمربندی از کاشی به صورت کتیبه‌ای ممتاز تزیین کرده و سوره مبارکه « مدثر» برآن به خط ثلث نوشته شده است. دیوار و سقف رواق هم با سبکی بسیار زیبا از آیینه‌کاری تزیین شده است.

رواق دارالسیاده

این رواق به مساحت 373 مترمربع در جنوب غربی حرم مطهر در زمان بانوگوهرشاد بنا شد، نامگذاری آن به «دارالسیاده» از آن جهت بوده که از قدیم محل تجمع و تدریس علماء، سادات و منسوبین به خاندان امیرالمومنین(ع) بوده است.

این رواق از طرف شرق به رواق دارالشرف و مسجد بالاسر، از جنوب به دارالحفاظ، از طرف غرب به مسجد گوهرشاد و از طرف شمال به رواق دارالولایه ارتباط دارد.

رواق دارالسلام

این رواق با مساحت 227 متر مربع در جنوب شرقی روضه منوره قراردارد و از جمله بناهایی است که اساس آن در زمان بانوگوهرشاد و به دستور او پی ریزی شده و در سال های 1334 تا 1338 ه.ش پس از تعمیر و تزیین به صورت کنونی در آمده است.

این رواق در قسمت جنوبی حرم مطهر امام رضا(ع) قرار دارد، از غرب به رواق دارالحفاظ، از شرق به گنبد حاتم خانی و از جنوب به رواق دارالعزه ارتباط دارد.

رواق دارالحفاظ

رواق دارالحفاظ با مساحت 217 متر مربع در جنوب حرم مطهر و شمال مسجد گوهرشاد قرار دارد و به دستور بانو گوهرشاد در اوایل قرن نهم هجری بنا شده است.

رواق دارالحفاظ با مساحت 217 متر مربع در جنوب حرم مطهر و شمال مسجد گوهرشاد قرار دارد و به دستور بانو گوهرشاد در اوایل قرن نهم هجری بنا شده است، این بانوی بزرگ در مشهد مقدس یادگارهای متعددی از خود برجای گذاشته که یکی از آن ها رواق دارالحفاظ بوده، این رواق در قرن نهم ساخته شده است.

رواق دارالسرور

این رواق در جنوب شرقی حرم مطهر بین رواق های دار السعاده و دارالذکر واقع شده و یکی از ورودیهای اصلی تشرف به روضة منوره از صحن آزادی محسوب می شود، این رواق از طرف جنوب به دارالعزه و دارالذکر، از شرق به طرف صحن نو، از شمال به دارالسعاده و از غرب به دارالسلام ارتباط دارد.

دارالسرور که در سال 1334-1338 زمان نیابت تولیت دکتر سید فخر الدین شادمان ساخته شده، بر اساس اسناد و مدارک آستان قدس دارای چند اطاق بوده که مدتی آبدارخانه و چندی دفتر امور داخلی حرم مطهر بوده است.  بزرگانی چون آیت الله فلسفی، آیت الله مروارید، آیت الله فهری زنجانی و سید ابوالحسن حافظیان در این رواق مدفون هستند.

رواق دارالذکر

رواق دارالذکر با مساحت 216 متر مربع در جنوب شرقی روضة منوره واقع شده و یکی از بناهای نسبتا جدید است، قبلا مدرسه علمیه علی نقی میرزا بوده که در سال 1343 ه.ش بازسازی شده و تغییر کاربری یافت و با پوشش جدید سقف به صورت رواقی جدید در آمد، حجره های فوقانی و تحتانی مدرسه در اطراف آن فعلا محل استقرار دفاترمختلف است.

در گذشته برف های پشت بام رواق ها به آن جا ریخته می شد. این رواق از طرف غرب به دارالعزه و از شرق به حجره های صحن نو و از شمال به دارالسرور و از جنوب به دارالزهد ارتباط دارد.

رواق دارالزهد

رواق مجلل دارالزهد در جنوب شرقی روضة منوره واقع شده است وبه رواق باشکوه امام خمینی(ره) راه دارد، ازاره رواق با سنگ مرمر سبز روشن پوشش یافته و سطح تمام دیوارها با آینه کاری زیبایی آراسته شده، آینه کاری سقف به صورت آویز و دارای 64 چشمه است، تزیینات آینه در سقف رواق نمایانگر هنر طراحان و هنرمندان آستان قدس رضوی بوده؛ رواق دارالزهد با 289 متر مربع مساحت در سال 1350 تا 1352 شمسی ساخته شد.

 قبر مرحوم علامه محمد تقی جعفری، سید ابوالحسن شیرازی، آیت الله میرزا مهدی نوقانی، سید جلال الدین آشتیانی و بزرگانی دیگر در این رواق قرار دارد.

رواق امام خمینی(ره)

این رواق همان صحن سابق امام خمینی(ره) است که در مجاورت مسجد گوهرشاد قرار داشت، ساخت اولیه این صحن در آبان ماه سال 1316ه.ش آغاز و در آذرماه 1324 به پایان رسید؛  ازآنجا که ساختمان موزه حرم در این صحن بنا شد، «صحن موزه» نام گرفت، درپی افزایش روزافزون زائران ونیاز مبرم به ایجاد فضاهای سرپوشیده، طرح تغییر کاربری  و تبدیل فضای باز صحن به رواق در اواخر سال 1381ه.ش تصویب شد، این رواق با 9840 متر مساحت و 22000 متر مربع زیر بنا در دو طبقه باسازه بتنی- فلزی احداث شد.

رواق امام خمینی، با کاشی معرق و سقف آن با گچبری و آینه و شبستان آن با آمیز گچ و سنگ تزیین می شود، دسترسی به این رواق از طریق مسجد گوهرشاد، صحن جامع رضوی و صحن آزادی میسر است.

رواق شیخ طوسی

این رواق در ضلع غربی رواق دارالحجه واقع شده است و 3520 متر مربع مساحت دارد. این رواق از شمال به ساختمان کتابخانه مرکزی و از جنوب به رواق دارالاجابه متصل می شود.

ورودی این رواق که دست یابی به رواق دارالحجه را نیز تسهیل می کند، در وسط بست شیخ طوسی قرار گرفته است و به وسیله درهای خروج اضطراری به زیرگذر اماکن متبرکه نیز ارتباط دارد.

رواق شیخ حرعاملی

در ضلع شرقی رواق دارالحجه قرار گرفته است و 3450 متر مربع مساحت دارد، این رواق از شمال به ساختمان دانشگاه علوم اسلامی رضوی و میهمانسرای حضرت و از جنوب به صحن آزادی متصل است.

ورودی این رواق که دست یابی به رواق دارالحجه را از مسیر غرب تسهیل می کند در وسط بست شیخ حر عاملی قرار گرفته و به وسیله درهای خروج اضطراری به زیرگذر اماکن متبرکه نیز ارتباط دارد.

رواق دارالاخلاص

این بنا در گذشته مسجد کوچک و زیبایی بود به نام مسجد زنانه بالاسر و محراب آن موجود است، در توسعه سال 1373 شمسی به صورت رواقی به نام دارالاخلاص درآمد و اینک به صورت یک رواق مستقل در اماکن متبرکه است.

رواق دارالاخلاص با مساحت 36 متر مربع کوچکترین رواق در حرم مطهر است که در ضلع غربی روضه منوره و بین سه رواق دارالسیاده، دارالشرف و دارالولایه جای دارد، در حال حاضر در ضلع غربی رواق پنجره ای نقره ای رو به ضریح مطهر نصب شده است.

کف این رواق با سنگ مرمر فرش شده و ازاره های آن هم سنگ مرمر است، مرحوم ملاهاشم طول آن مسجد را چهار زرع و عرض آنرا سه زرع نوشته است.

رواق گنبد الله وردیخان

رواق الله وردی خان از طرف شمال به صحن کهنه، از شرق به دارالضیافه، از جنوب به رواق دارالسعاده و از غرب به رواق حاتم خانی مربوط می شود؛ گنبد الله وردی خان گنبد مسی بوده که در مجاورت گنبد طلایی و بر فراز رواق الله وردیخان واقع شده است.

این رواق به گنبد الله وردی خان معروف است و یکی از با شکوه ترین و زیباترین ابنیه آستان قدس رضوی محسوب می شود؛ بانی این گنبد و رواق الله وردی خان، یکی از رجال بزرگ عصر صفوی است که این گنبد را بنا کرد و بعد از فوت جنازه اش را در اینجا به خاک سپردند. 

رواق دارالشکر

به منظور تسهیل در رفت و آمد زائران و آسایش مشرف شوندگان به حرم مطهر در سال های 1342-1344 هجری شمسی رواقی تازه بوجود آمد، بدین ترتیب که قرائت خانه سابق- مربوط به عهد تیموریان - را که ممر آن در زاویه جنوب شرقی ایوان طلای صحن عتیق قرار داشت و یک در نقره بر آن نصب ولی غالبا مسدود بود، بانضمام قسمتی از راهروی مسجد بالاسر و قسمتی از راهرویی که از مسجد مزبور به توحید خانه می رفت تبدیل به یک رواق شد.

این رواق از بناهایی است که تقریباً به روضه منوره متصل است. دارالشکر در شمال‌غربی حرم و شمال مسجد بالاسر واقع شده و به‌وسیله گذرگاه کوچکی که جزء دارالفیض است، به روضه منوره، پشت سر مبارک، راه دارد.

رواق توحیدخانه

این بنا از رواق های شمالی حرم مطهر و بین دارالفیض وصحن انقلاب جای دارد، معروف است که این رواق را ملا محسن فیض کاشانی در سال 1072 ه.ق، بنا کرده و در این مکان، آیات توحیدی تدریس و تفسیر می کرده است. در ضلع شمالی توحید خانه، پنجره فولاد معروف نصب شده است و ضریح مطهر از پشت این پنجره نمایان است.

این رواق از شرق به گنبد الله وردی خان، از شمال به صحن کهنه، از غرب به ایوان امیر علی شیر و از جنوب به رواق دارالفیض ارتباط دارد، کف این رواق با سنگ مرمر فرش شده است. تنها در این رواق سنگ هایی که با دست تراشیده و نصب شده، باقی مانده است و بزرگانی مثل میرزا مهدی اصفهانی، سید جواد خامنه ای( پدر مقام معظم رهبری) و سیدعبدالله شیرازی در این رواق مدفون هستند. 

رواق دارالفیض

این رواق از شمال به حرم مطهر، از شرق به گنبد الله وردی خان و از غرب به رواق دارالشکر ارتباط دارد، این رواق در گذشته به مسجد ریاض – مسجد زنانه معروف بوده است. 

این رواق در شمال حرم مطهر قرار گرفته، طول مبنای آن 85/15 متر، عرض آن 90/5 متر و ارتفاع 54/9 متر است، کف رواق از سنگ مرمر ابری پوشیده شده و ازاره آن به ارتفاع 67/1 متر از سنگ مرمر سفید است.