عزاداری محرم در لرستان/ از «چمرونه» تا «طوق اشگس»

با آغاز ماه محرم‌الحرام، مراسم‌ سوگواری حسینی با شوری وصف‌ناشدنی در تمام نقاط استان لرستان آغاز می‌شود. این مراسم‌ كه عمدتاً با محوریت بقاع متبركه، مساجد، تکایا و حسینیه‌ها اجرا می‌شوند، معمولاً بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء برپا می‌شوند.

چند روز قبل‌ از عاشورا یعنی در همان روزهای اول ماه محرم، اهالی خرم‎آباد و سایر مناطق لرستان، خودشان را برای عزاداری شهدای کربلا آماده می‎کنند. اغلب مردم پیراهن سیاه می‎پوشند و یا بازوبندهای سیاه را با نوشته‌های «یاحسین»، «یا حسین مظلوم» و ... به بازو می‎بندند. برای به‌جا آوردن نذرهای خویش که غالباً خوراکی هستند، مواد مورد نیاز مثل برنج، روغن، آرد، شکر، گلاب، زعفران و ... را تهیه می‎کنند.

هر محله‌ای از جمله درب‌دلاکان و پشت‌بازار عَلَم‌های خود را سرگذرها و خیابان‌های اصلی برپا می‎کنند. صدای ساز و دهل که آهنگ غم‌انگیز «چمرونه» می‎نوازد در محله و کوچه‌های اطراف به گوش می‎رسد. سینه‌زن‌ها که عزاداران اصلی هستند دسته دسته گرد می‎آیند. وقتی دسته‌های سینه‌زن جمع شدند به‌سوی حسینیه‌ها و مساجد شهر حرکت می‎کنند، سینه‌زن‌ها که کاملاً در محل مورد نظر استقرار یافتند، قبل‌ از هر کاری نوحه‌خوان مرثیه جان‌سوزی می‎خواند و سینه‌زنی شروع می‎شود.

روش سینه‌زنی در خرم‌آباد به این‌صورت است اول نشسته و با یک دست سینه می‎زنند بعد وقتی نوحه‌خوان فریاد می‎زند «ای وای شهیدا به دشت کربلا» همگی سر پا می‎ایستند و ضمن جواب دادن به نوحه‌خوان در مقابل هم با دو دست به‌شدت به سینه می‎زنند و بعد از مسجد یا حسینیه به عزاخانه دیگری می‎روند.

«تراش‌عباس»؛ آیین روز هفتم محرم

روز هفتم را اهالی «تراش‌عباس» می‎دانند، در این روز همگی به حمام می‎روند و پس‌از اصلاح سر و صورت و نظافت کامل، لباس‎های تمیز می‎پوشند. از روز هفتم به بعد عده‌ای برای افروختن آتش در صبح عاشورا به جمع کردن و گردآوری هیزم می‎پردازند؛ زیرا اگر در روز عاشورا برف و باران ببارد و یخبندان هم باشد عزادارانی که نذر دارند حتماً باید در گِل بیافتند، به همین خاطر عده‌ای دور خانه‌ها می‎گردند و با خواندن جملاتی تقاضای هیزم می‎کنند مردم نیز با کمال میل به آنان هیزم می‎دهند.

برای روز عاشورا خاک نرم و مخصوص به نام گل یاغچاله(گِل رس) آماده می‌کنند و در میدان‌های بزرگ و کوچک شهر می‌ریزند. شب‌ها در جلو دسته‌های سینه‌زنی چهل‌چراغ حرکت می‎کند که در حدود سی تا چهل چراغ توری را به طرز جالب، دیدنی و با مهارت خاصی بر پایه‌ای صلیب مانند و چوبی سوار می‎کنند و به‌وسیله یک نفر زورمند و کارآزموده که همه ساله نذر دارد، حمل می‌شود.

شب عاشورا دسته‌های سینه‌زنی اغلب از این قبیل اشعار «شب عاشوراست یا عید قربان است/ کرب‌وبلا یکسر از خون گلستان است» را که مناسبت هم دارند می‎خوانند.

صبح عاشورا و مراسم گِل افتادن

صبح خیلی زود، قبل از طلوع آفتاب صدای آشنا و دلگیرانه ساز و دهل که نوای چمرونه می‎نوازد، همه را به‌سوی میدان شهر و خَرِه (گِل) عاشورا می‎خواند. دسته دسته افراد سینه‌زنی که از سر تا به پا در گِل غلت خورده‌اند در میدان می‎چرخند و یا در اطراف آتش‌های جای جای میدان محله بر سر می‎زنند و «هی‎روو، هی‌روو» می‎کنند و در میانه میدان دسته‌ای به‌دنبال ذوالجناح هستند و فریاد می‎زنند «ای ذوالجناح باوفا پس کو حسین من/ ای مرکب شیرخدا پس کو حسین من».

«طوق اشگس»؛ اعلام پایان عزاداری در ظهر عاشورا

پس‌از چند ساعت عزاداری بی‎ریا، بدون تکبر، صادقانه و جانسوز، گِلی‌ها و سینه‌زن‌ها و عزاداران به‌سوی مرکز شهر حرکت می‌کنند و این مراسم تا ظهر عاشورا ادامه دارد، پایان عزاداری و مراسم روز عاشورا با ضرب‌المثل «طوق اشگس» اعلام می‎شود.

«طوق» بر وزن «سوق» علامت ویژه و عمودی عزاداران ماه محرم در خرم‎آباد است، محور اصلی چوب نسبتاً بلندی است به طول هشت تا 10 متر که از یک متر به بالا از چندین حلقه که مرکز آن‌ها چوب اصلی است تشکیل می‎شود. یک پارچه از جنس مخمل دور حلقه‌ها می‎بندند و در بالا و انتهای آن یک قندیل نقره قرار می‎دهند و اطراف آن‌را با نوارهای رنگی ریشه‌دار و آینه‌های کوچک زینت می‎دهند؛ قدیمی‎ترین این عَلَم مخصوص روستای ماسور بوده است که به‌وسیله یکی‌از محترمان و معتمدان روستا ساخته و حمل می‎شده است، این علم را از چترهای متعدد و وسیع می‎ساختند که با کََت و گُلونی و پارچه‌های رنگارنگ دیگر تزئین می‎دادند و روی شالی که به کمر می‎بستند حمل می‎شده است، دو نفر نیز از دو طرف با رسن آن‌ را مهار می‎کردند.

عزاداران روستای ماسور پس‌ از وارد شدن به شهر و انجام مراسم و گرداندن طوق در شهر و سینه‌زنی ظهر عاشورا طوق را می‎شکستند (قسمت‌های مختلف آن‌را از هم جدا می‎کردند) و در واقع عزاداری پایان می‌پذیرفت. اصطلاح «طوق اِشگس» از آن زمان باقی مانده است که به‌صورت یک ضرب‌المثل بین مردم جا افتاده است و هر وقت جریانی پیچیده و یا جلسه‌ و یا مجلسی پایان می‎پذیرد می‎گویند: طوق اشگس به این معنی که موضوع خاتمه یافت. به‌ویژه در ظهر عاشورا که مراسم سوگواری پایان می‎پذیرد و عزاداران متفرق می‎شوند این مثل کاربرد بیشتری دارد.

تعزیه‌خوانی و دختران چهل منبری در لرستان

تعزیه‌خوانی از روزگاران بسیار دور در خرم‎آباد و سایر مناطق لرستان مرسوم بوده و در حال حاضر نیز انجام می‎گیرد؛ به‌ویژه تعزیه‌خوانی در شهرستان بروجرد و بخش‌های تابعه آن به‌نحو شایسته و باشکوهی خاطره جان‌سوز کربلا را یادآور می‎شود، از اول صبح عاشورا، دخترانی سیاه‌پوش و نقابدار با پای بدون کفش به‌صورت گروهی، مجالس عزا و حسینیه‌های شهر را می‎گردند و با نیت و خواسته‌های مختلف در هر جلسه و مراسم عزاداری یک شمع روشن می‎کنند تا چهل منبر را سر بزنند و چهل شمع روشن کنند.

مراسم شام غریبان امام حسین(ع)

از عصر عاشورا به مدت سه شب با انجام مراسم شام غریبان عزاداری می‎کنند، هر نفر از عزاداران یک دستار سیاه مخصوص به نام «کَت» را به سر و گردن و شانه‌های خود می‎پیچاند و در عزا شرکت می‎کند.

پیشاپیش دسته گهواره‌ای سیاه‌پوش را بر دوش می‌کنند، نفر بعدی یک «تک» روی سر دارد که مقداری نان و حلوا و شمع روشن را درون آن حمل می‎کند، کسی دیگر نیز گاه‌گاهی مشتی کاه روی سر عزادارن می‎پاشد و با ورود آنان به مجالس عزا چراغ‌ها را خاموش می‌کنند. در طول راه و در مساجد و عزاخانه‌ها با کمک نوحه‌خوان خود، نظیر این اشعار را همراه با نوای غم‌انگیز فلوت می‌خوانند. «حسین گمشدم ای رودم ای رود/ نهال خم شدم ای رودم ای رود»، «شام غریبان حسین امشی است امشب است/ غلغله در ارض و سماء امشب است امشب است»

انتهای پیام