امر به معروف و نهی از منکر از ضرورت تا روش

گروه حوزه‌های علمیه ــ استادیار پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در یادداشتی به ابعاد مختلف فریضه امر به معروف و نهی از منکر پرداخت و تأکید کرد: در قرآن کریم و سیره عملی بزرگان دین و سخنان آنان نکته‌های بسیار مهم و ارزشمندی وجود دارد که می‌توان از آن‌ها برای انتخاب روش‌های صحیح امر به معروف و نهی از منکر مدد گرفت.

به گزارش ایکنا، متن یادداشت حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، استادیار پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن به شرح زیر است:

یکی از اساسی‌ترین راهکارهای اجرایی شدن آموزه‌های اسلامی در جامعه، تقویت روحیه نظارت همگانی و احساس مسئولیت اجتماعی در جامعه است، زیرا هرگونه بی‌تفاوتی و پرهیز از انجام مسئولیت اجتماعی، زمینه تسلط منکرات و فرهنگ ضداسلامی را فراهم می‌کند. به دلیل اهمیت و جایگاه این مسئله در اجرایی شدن و اقامه ارزش‌های دینی است که امام حسین(ع) اقامه امر به معروف ونهی از منکر را به‌عنوان هدف قیام خویش مطرح کرده است: «انّی لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما، انّما خرجت لطلب الاصلاح فی اُمّة جدی، ارید ان آمُرَ بالمعروف و اَنهی عن المنکر و اسیر بسیرة جدّی و ابی علیّ بن ابی طالب (ع)»؛ امام باقر(ع) نیز در این باره فرمودند:«امربه‌معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و شیوه صالحان است. واجب بزرگی است که با آن فریضه‌های دیگر برپا می‌شود و راه‌ها امن و کسب‌وکارها حلال می‌گردد. آنچه به ستم ستانده شده به صاحبانشان باز می‌گردد، زمین‌ها آباد، از دشمنان انتقام گرفته و امور پابرجا می‌شود.»

همچنین از رسول اکرم(ص) در مقام و ارزش این فریضه الهی نقل شده است که فرموده است: «آیا با شما سخن نگویم از کسانی که از پیامبران و شهدا نیستند، ولی پیامبران و شهیدان از مشاهده مقام آنان مسرور می‌شوند که چه جایگاه والایی نزد خدا دارند و در چه جایگاه‌هایی نورانی تکیه زده‌اند. یکی از اصحاب عرض کرد: ای رسول خدا اینان کیان‌اند؟ فرمود: کسانی‌اند که بندگان خدا را نزد خدا و رسولش محبوب می‌سازند. بندگان خدا را به معروف و آنچه خدا دوست دارد فرمان می‌دهند و از آنچه خدا نهی کرده باز می‌دارند و چون بندگان خدا به فرمان‌ها و سنت‌های آنان عمل کنند خداوند آن‌ها را دوست خواهد داشت».

آری، وقتی اعضای جامعه مراقب هم باشند و یکدیگر را به ارزش‌های نیک سفارش کنند و از بدی و زشتی‌ها بازدارند، به‌تدریج زمینه نهادینه‌شدن سبک اسلامی در زندگی فراهم می‌شود. به دلیل همین اهمیت است که امام علی(ع)در این باره فرموده است:«تمام کارهای نیک و جهاد در راه خدا در مقایسه با امربه‌معروف و نهی از منکر همچون قطره‌ای است در برابر دریایی پهناور.»

اما در مورد پیامد خطرناک ترک این فریضه الهی در جامعه اسلامی، مقام معظم رهبری(دام توفیقاته) فرمایشات مهمی به این شرح بیان کردند:«یکی از موجبات ناکامی تلاش امیر مؤمنان علی(ع) با آن قدرت و عظمت در ادامه این راه، که بالاخره هم به شهادت آن بزرگوار منجر شد همین بود (بی‌توجهی به مسئولیت اجتماعی و ترک امربه‌معروف و نهی از منکر)، این روایت، تکان‌دهنده و عجیبی است، می‌فرماید: باید امربه‌معروف و نهی از منکر را میان خودتان اقامه کنید، رواج دهید و نسبت به آن پای بند باشید، اگر این کار را نکردید، خدا اشرار و فاسدها و وابسته‌ها را بر شما مسلط می‌کند، یعنی زمام امور سیاست کشور به مرور به دست امثال حجاج بن یوسف خواهد افتاد، همان کوفه‌ای که امیرمؤمنان(ع) در رأس آن قرار داشت و در آن‌جا امربه‌معروف و نهی از منکر می‌کرد و در مسجدش خطبه می‌خواند، به خاطر ترک امربه‌معروف و نهی از منکر، به‌مرور به جایی رسید که حجاج بن یوسف ثقفی آمد در همان مسجد ایستاد و خطبه خواند و به خیال خود مردم را موعظه کرد. حجاج چه کسی بود؟ حجاج کسی بود که خون یک انسان، در نظر او با خون یک گنجشک هیچ تفاوتی نداشت، به همان راحتی که یک حیوان و یک حشره را بکشد، حجاج یک انسان را می‌کشت. یک‌بار حجاج دستور داد و گفت همه مردم کوفه باید بیایند و شهادت بدهند که کافر هستند و از کفر خودشان توبه کنند. هر کس بگوید نه، گردنش زده می‌شود. با ترک امربه‌معروف و نهی از منکر، مردم این‌گونه دچار ظلم‌های عجیب‌وغریب استثنایی و غیرقابل توصیف و تشریح شدند وقتی که امربه‌معروف و نهی از منکر نشود و در جامعه خلاف‌کاری، دزدی، تقلب و خیانت رایج گردد به‌تدریج جزو فرهنگ جامعه بشود زمینه برای روی کار آمدن آدم‌های ناباب فراهم خواهد شد.»

بنابراین یکی از عوامل بسیار مهم نجات جامعه از مشکلات و گمراهی‌ها و سوق دادنِ شیوه زندگی به سوی آموزه‌های اسلامی، احساس مسئولیت اجتماعی و اقامه امربه‌معروف و نهی از منکر است. به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب، مهم‌ترین حوزه امربه‌معروف و نهی از منکر حوزه مسئولان حکومت است؛ یعنی امربه‌معروف آنان از سوی مردم، زیرا اگر مسئولی بداند که در صوت اشتباه در انجام مسئولیت مورد بازخواست مردم قرار می‌گیرد و تمام فعالیت‌های او زیر ذره‌بین و نظارت عمومی قرار دارد به‌هیچ‌وجه به خود اجازه سهل‌انگاری در انجام‌وظیفه را نخواهد داد. وقتی چنین شد، جامعه از انحراف نجات پیدا می‌کند، زیرا حاکم و مدیری که در مدیریت اشتباه نکند، جامعه تحت مدیریتش نیز سالم می‌ماند.

شیوه‌های امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر به طور مستقیم با دین و دنیا و آبروی افراد در ارتباط است و لذا حساسیت ویژه‌ای دارد؛ همان‌گونه که رها کردن این واجب الهی، هلاکت‌بار و خطرآفرین است، اجرای آن نیز بدون رعایت حدود و توجه به شرایط ومراتب و روحیات و ظرفیت افراد، زیان بار خواهد بود.

در قرآن کریم و سیره عملی بزرگان دین و سخنان آنان نکته‌های بسیار مهم و ارزشمندی وجود دارد که می‌توان از آن‌ها برای انتخاب روش‌های صحیح امر به معروف و نهی از منکر مدد گرفت. در این قسمت به برخی از این شیوه‌ها اشاره می‌شود.

توجه به ظرفیت‌ها

خداوند منان برای ترک شراب‌خواری در صدر اسلام، با توجه به ظرفیت مردم آن عصر، احکام آن را به صورت تدریجی به پیامبر9 ابلاغ کرد تا اثربخش باشد، در دعوت به خوبی‌ها باید علاوه بر درجه ایمان، به روحیات، قدرت تحمل، میزان شوق و ذوق و حوصله افراد توجه کرد.

بهره‌گیری از روش‌های غیرمستقیم

بعضی از افراد، تحمل شنیدن اندرزها و یا انتقادهای مستقیم را ندارند، از این رو باید برای اصلاح رفتار آنان از روش غیرمستقیم استفاده کرد. استاد شهید مرتضی مطهری(ره) در این باره می‌فرماید: «برای روش غیرمستقیم، حدیث معروفی را برای شما ذکر می‌کنم، ببینید این روش چقدر مؤثر است. امام حسن(ع) و امام حسین(ع) درحالیکه هر دو طفل بودند، به پیرمردی که در حال وضو گرفتن بود، برخورد می‌کنند، متوجه می‌شوند که وضوی او باطل است. این دو آقازاده که به رسم اسلام و رسوم روان‌شناسی آگاه بودند، فوراً متوجه شدند که از یک طرف باید پیرمرد را آگاه کنند که وضویش باطل است و از طرف دیگر اگر مستقیماً به او بگویند آقا، وضوی تو باطل است، شخصیتش جریحه‌دار می‌شود، بنابراین جلو رفتند و گفتند: ما هر دو وضو بگیریم، ببینید کدام یک از ما بهتر وضو می‌گیرد ... امام حسن7 یک وضوی کامل گرفت، بعد امام حسین(ع)، تازه پیرمرد متوجه شد که وضوی خودش نادرست بوده است. بعد گفت: وضوی هر دوی شما درست است، وضوی من خراب بود. این طور از طرف اعتراف می‌گیرند. حالا اگر در این جا فوراً و به طور مستقیم می‌گفتند: پیرمرد خجالت نمی‌‌کشی با این ریش سفیدت هنوز وضو گرفتن را بلد نیستی؟ مرده شور ترکیبت را ببرد. او از نماز خواندن هم بیزار می‌شد.

ایشان در چگونگی بهره‌گیری از این روش می‌فرماید:«اگر می‌خواهید به شکل غیر مستقیم امر به معروف کنید، یکی از راه‌هایش این است که خودتان صالح و با تقوا باشید، خودتان اهل عمل و تقوا باشید» و در ادامه نیز فرمودند: «این یک غفلت عظیم و اشتباه بزرگی است امروز در اجتماع ما که برای گفتن، نوشتن، خطابه، مقاله و خلاصه برای زبان و مظاهر زبان، بیش از اندازه انتظار داریم ... و می‌خواهیم تنها با زبان و گوش همه کارها را انجام دهیم و انجام نمی‌‌شود، ناراحت می‌شویم، ناله و فغان می‌کنیم و می‌گوییم: گوش اگر گوش تو و ناله اگر ناله من، آنچه البته به جایی نرسد فریاد است. این شعر در همه زمان‌ها صادق بوده و هست: فکر نمی‌‌کنیم که ما اشتباه می‌کنیم، ما بیش از اندازه از این گوش و زبان بیچاره انتظار داریم ... ما با دست خود و عمل خود خوب رفتار کنیم تا آن‌ها با چشم خودشان ببینند، یک مقداری هم به این گوش و زبان بیچاره استراحت بدهیم».

‌ریشه‌یابی و درمان

هر خطا و اشتباهی که از دیگران سر می‌زند، ریشه و عاملی دارد؛‌ مثلاً گاهی عامل گناه، ریشه روانی دارد، مانند: کمبود محبت و گاهی عامل گناه به مسائل اجتماعی بر می‌گردد، مانند بیکاری، در این صورت، مبارزه اساسی با انحرافات ناشی از این گونه عوامل، در گرو مبارزه با ریشه‌هاست؛ یعنی تأمین محبت و نیاز عاطفی برای عامل روانی، یا ایجاد اشتغال برای عامل اجتماعی.

بهره‌گیری از فرصت

ممکن است برخی افراد به‌راحتی زیر بار حرف حق نروند و به اصلاح رفتار خود نپردازند، برخورد مناسب با چنین افرادی، بهره‌گیری از فرصت‌های طلایی است. قرآن مجید داستان باغ پرمیوه و زیبایی را نقل می‌کند که در اختیار پیرمرد مؤمنی بود. او به قدر نیاز از آن بر می‌گرفت و بقیه را به نیازمندان می‌داد، هنگامی که از دنیا رفت، فرزندانش گفتند: ما خود به محصول این باغ سزاوارتریم و مستمندان را محروم ساختند. در بین آن‌ها برادر مؤمنی بود که برادران دیگر را از بخل ورزیدن و چنین کار زشتی باز می‌داشت، اما کسی به حرفش گوش نمی‌‌داد. پس از این تصمیم، شب هنگام که همه آن‌ها درخواب بودند، بلایی فراگیر از ناحیه پروردگار بر باغ فرود آمد و آتش سوزان، آن باغ خرم و سرسبز را به مشتی خاکستر تبدیل کرد. صبحگاهان به یکدیگر گفتند: اگر می‌خواهید میوه بچینید، به سوی باغ حرکت کنید، مبادا کسی سخنشان را بشنود و از تصمیمشان باخبر شود.هنگامی که به باغ رسیدند، چنان وضعی بود که گفتند: این باغ ما نیست، ما راه را گم کرده ایم. در این میان آن برادر مؤمن با قامتی سرفراز و زبانی گشوده و منطق قوی، آنان را زیر رگبار ملامت قرار داد و گفت: آیا به شما نگفتم خدا را به عظمت یاد کنید و از مخالفت او بپرهیزید، شکر نعمت او را به جای آورید و نیازمندان را از اموال خود بهره مند سازید .

اقدام همگانی

کار فردی در امر به معروف و نهی از منکر، چندان مفید نیست؛ همان طور که اگر آب تصفیه شده و پاک را بار دیگر در جویباران رها کنیم، آلوده می‌شود، محیط اجتماع نیز اگر نورانی نباشد و در برابر آلودگی‌ها عکس‌العمل نشان ندهد و یا افراد آلوده و فاسد مورد تشویق قرار گیرند، مبارزه با بی‌بند و باری‌ها بسیار مشکل خواهد بود.

اگر به آیاتی که در انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر نازل شده دقت شود، خطاب در اکثر آیات، جمعی است نه فردی . استاد شهید مطهری(ره) در این زمینه می‌فرماید:«باید به این نکته توجه کنیم که عمل فردی، چندان مفید نیست، آن هم دردنیای فعلی، مشکلی که امروز، در زندگی اجتماعی ما هست این است که افراد اهل عمل، توجهی به عمل اجتماعی ندارند و به اصطلاح ( تک رو) هستند؛ درحالی که از عمل فردی کاری ساخته نیست، از فکر فردی کاری ساخته نیست، از تصمیم فردی کاری ساخته نیست، همکاری و همفکری و مشارکت لازم است».

برخورد دور از تبعیض

نکته مهمی که باید در اجرای امر به معروف و نهی از منکر مورد توجه قرار گیرد، برخورد عادلانه و به دور از تبعیض، با فسادها و خلاف کاری‌هاست. در عرصة مبارزه با متخلف، زدوبندها، ملاحظات سیاسی، قومی و منطقه‌ای، این که فلانی دوست من است یا فلانی وابسته به فلان شخصیت است و نباید با او برخورد کرد و نظایر آن، عامل بی‌اعتمادی، جری شدن خلاف کاران و در نتیجه دور شدن از هدف‌های عالی امر به معروف و نهی از منکر است.

نرم‌خویی و مهرورزی

امر به معروف و نهی از منکر، موضوعی بسیار حساس است و باید با مهر و عطوفت و انتخاب بهترین روش‌های اخلاقی همراه گردد. خدای بزرگ به حضرت موسی(ع) و‌هارون(ع) می‌گوید:«نزد فرعون ( که ادعای خدایی کرده است) بروید و با او به نرمی سخن بگویید، شاید پند گیرد یا بترسد.» هم‌چنین خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید:«ای پیامبر به خاطر برخورداری از رحمت خداوند، در برابر آنان نرم شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند». هیاهو و فریاد، بدزبانی، کتک زدن و تندخویی در برابر گناه‌کار با چنین وظیفه‌ای که از روی عشق به انسانیت و زندگی انجام می‌گیرد، سازگار نیست و جز نفرت و عکس‌العمل شدید طرف مقابل نتیجه‌ای نخواهد داشت.

امر به معروف ونهی از منکر با رعایت حقوق

امر به معروف و نهی از منکر، بسیار مهم است، اما نباید در مراحل مختلف آن، حقوق مسلمانان را نادیده گرفت و شخصیت و آبرویشان را مخدوش ساخت، لذا اجازه تجسس و پرده‌دری و پی‌جویی گناهان پنهان که در خلوت انجام می‌شود، به بهانه امر به معروف و نهی‌ازمنکر به کسی داده نشده است. البته در این‌جا باید به این نکته توجه شود، کارهای خلافی که باندهای خلاف کار در مخفی‌گاه‌ها و لانه‌های فساد برای انحراف جوانان و به دام انداختن افراد ساده و ضعیف و مبارزه با حکومت حق، انجام می‌دهند، جرمی است اجتماعی و نه شخصی، از این رو حق برخورد قانونی با رعایت مقررات برای دستگاه‌های قضایی محفوظ است.

مصادیق منکرات

منکر که مقابل معروف است به کاری گفته می‌شود که درنزد عقل و شرع، محکوم و در ردیف گناه و کارهای زشت قرار گرفته باشد و موجب بازخواست الهی در روز قیامت شود. منکرات انواع و اقسامی دارد که می‌توان آن‌ها را به منکرات فردی، خانوادگی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و اعتقادی تقسیم کرد.

در این بخش به بعضی از منکرات سیاسی اشاره می‌شود، که متأسفانه بسیاری از آن‌ها در جامعه از سوی افراد جاهل و یا مغرض رواج دارد و بعضاً قبح آن‌ها از بین رفته و حتی به معروف تبدیل و ملکه جان عده‌ای شده است.

۱.قانون‌گریزی و فرار از نظم اجتماعی.

۲.ایجاد اختلاف و دو دستگی بین مردم و نیروهای معتقد به نظام و انقلاب.

۳. نادیده‌گرفتن مصلحت انقلاب و آرمان‌های آن و مقدم داشتن منافع حزبی، جناحی بر مصالح اسلام و نظام.

۴. ولایت گریزی و فاصله گرفتن از خط رهبری.

۵. بد دفاع کردن از نظام، امام و ولایت.

۶. انتقاد سوزنده به جای انتقاد سازنده.

۷. سیاه نمایی و نادیده‌گرفتن خدمات انقلاب و نظام برای مردم.

۸. ایجاد بدبینی به نظام و خدمت‌گزاران صادق با گرفتن رشوه و هدیه همراه با توجیه آن.

۹. همسویی با دشمنان نظام و انقلاب و همدست شدن با بیگانگان برای رسیدن به اهداف سیاسی.

۱۰. بدبین کردن مردم به نظام از راه برخورد ناصحیح با ارباب رجوع در ادارات.

۱۱. شایعه‌پراکنی و غبارآلود کردن فضای فرهنگی، سیاسی جامعه و ایجاد تردید در عقاید مردم نسبت به نظام و انقلاب.

۱۲. مخالفت زبانی، قلمی و عملی با نظام اسلامی که حفظ آن به فرموده امام راحل از اوجب واجبات است.