راهپیمایی اربعین؛ کنش جمعی مبتنی بر همبستگی

رضا اسماعیلی، عضو هیئت علمی گروه مدیریت و برنامه‌ریزی فرهنگی دانشگاه آزاد اصفهان، در گفت‌و‌گو با ایکنا از اصفهان، با بیان اینکه پیاده‌روی اربعین را از چند جنبه می‌توان مورد بررسی قرار داد، اظهار کرد: در هر دینی، نقش مناسک در احیا و تداوم آن دین بسیار حائز اهمیت است و بخشی از ساختار اشاعه دین از طریق مناسک شکل می‌گیرد. در جریان تربیت دینی نیز افراد از طریق مشارکت در مناسک، دین‌پذیری را در خود به وجود می‌آورده و تقویت می‌کنند تا نهادینه شود.

وی افزود: در حوزه فرهنگ دینی و فرهنگ شیعی، جایگاه امام حسین(ع) بسیار مهم است و آیین‌هایی که در خصوص شهادت ایشان و یاران‌شان در ماه محرم برگزار می‌شود، بخشی از مناسک مربوط به این ماه است. پیاده‌روی اربعین نیز در همین چارچوب قرار می‌گیرد و پیروان مذهب شیعه، آن را به عنوان یکی از مهمترین مناسک‌ تلقی کرده و از این طریق، علایق و پیوندهای خود با امام حسین(ع) را تحکیم می‌کنند.

عضو هیئت علمی گروه مدیریت و برنامه‌ریزی فرهنگی دانشگاه آزاد اصفهان با بیان اینکه تفکر شیعی بر دو محور حسینی و مهدوی بنا شده است، ادامه داد: این دو محور جایگاه بسیار مهمی در تفکر شیعی دارد و در چند سال اخیر، علاوه بر اینکه تحقق مناسک و شرکت در آن اهمیت پیدا کرده، به عنوان یک نماد نیز قابل تأمل است. از نظر فرهنگ‌شناسی، شرکت در مناسک عاشورایی به ویژه در شهرها و روستاها بعد محلی، منطقه‌ای و حداکثر ملی دارد، ولی راهپیمایی اربعین بعد جهانی دارد و نماد اجتماع شیعی تلقی می‌شود.

وی ادامه داد: از این لحاظ، با توجه به جمعیتی که از کشورهای دیگر و خرده‌فرهنگ‌های متعلق به عراق در راهپیمایی اربعین شرکت می‌کنند، این مناسک به عنوان نماد اجتماع شیعی در میان مسلمانان و آیینی معنوی در میان جهانیان شناخته شده است و به دلیل کثرت جمعیت شرکت‌کننده، علاوه بر ابعاد نمادین فرهنگی، دارای نماد قدرت اجتماعی و بعضا وحدت سیاسی شیعیان نیز شناخته می‌شود؛ به همین دلیل به عنوان قلمرو ویژه‌ای در عرصه اجتماعات دینی شناخته شده است.

راهپیمایی اربعین؛ کنش جمعی مبتنی بر همبستگی
اسماعیلی در خصوص دستاوردهای مناسک راهپیمایی اربعین، گفت: از منظر جامعه‌شناسی، اینکه فرهنگ‌پذیری و جامعه‌پذیری دینی در چارچوب یک نماد شکل بگیرد، حائز اهمیت است. در طرف دیگر ماجرا، ارتباطات میان فرهنگی، آشنایی با اقوام و سبک زندگی جوامع مختلف قرار دارد.

این استاد دانشگاه افزود: ما علاوه بر فرهنگ اسلامی و شیعی در جامعه خودمان، از فرهنگ‌های قومی، محلی و منطقه‌ای نیز برخورداریم و در ارتباط با فرهنگ‌هایی هستیم که در برش‌های فرهنگی دینی و شیعی دیگر قرار دارند و با برش‌های فرهنگی قومی متفاوتند. عمل راهپیمایی که به صورت جمعی انجام می‌شود، یک کنش مشترک جمعی به حساب می‌آید. در واقع کنش‌های جمعی موجب می‌شود که همبستگی احساسی و هم‌کنشی بیشتری میان افراد به وجود آید و وحدت و انسجام اجتماعی شکل بگیرد.

وی اضافه کرد: در بعد فردی، کسانی که به صورت جمعی دست به یک کنش می‌زنند، همبستگی و پیوندهای احساسی محکم‌تری میانشان ایجاد می‌شود و وقتی کنشی واحد را در یک زمان انجام می‌دهند، از منظر هم‌کنشی و کنشگری اجتماعی، انسجام اجتماعی بیشتری پیدا می‌کنند.

این پژوهشگر فرهنگی و اجتماعی بیان کرد: یکی از پیامدهای منفی حرکت‌های مبتنی بر آیین‌ها و مناسک این است که اهداف کمرنگ‌تر شده و مناسک و شیوه‌ها تقویت شود، چون مناسک ابزاری برای رسیدن به اهداف بوده و آن اهداف مهم‌تر است. هدف نهضت عاشورا، گسترش مبارزه با ظلم و ستم و حاکمیت اخلاق و عدالت بود که توجه کمتر به این اهداف و جایگزین ساختن مناسک، یک از پیامدهای منفی خواهد بود، چنانکه ممکن است برای زائران آیین‌های بین راه مطرح باشد و هدف از زیارت و طی مسیر راهپیمایی نقش و سهم کمتری داشته باشد.

وی افزود: مناسک راهپیمایی اربعین از نظر زمانی دارای سابقه طولانی نیست و اگر قرار باشد به مدت ده تا پانزده روز ادامه داشته باشد، با توجه به حجم قابل توجهی از جمعیت ایران که برای زیارت به عتبات عالیات می‌روند، خلل‌هایی در درون جامعه ایران اتفاق می‌افتد، به این صورت که دستگاه‌هایی که موظف به ارائه خدمات به مردم هستند، اگر بخش قابل توجهی از نیروهایشان در این مناسک حضور پیدا کنند، یک‌سری اختلال‌های کارکردی در نظام اقتصادی و ارائه خدمات به وجود می‌آید و جامعه دچار نوعی کژکارکردی به لحاظ عملکرد و وظیفه می‌شود، به همین دلیل این ساماندهی باید اتفاق بیفتد. از طرف دیگر این حرکت‌ها و مناسک باید  به صورت دقیق مورد ارزیابی قرار گیرد، تا پیامدهای منفی برای کشور میزبان نداشته باشد.