جلوه‌های هدایت در سیره و سخن امام حسن عسکری(ع)
گروه معارف ــ قرآن كریم برای هدایت بشر بارها از شیوه انذار و هشدار صریح استفاده كرده است؛ شیوهای كه به مانند زنگ هشدار و بیدارباش مخاطب را هدف مستقیم محتوای خویش قرار می‌دهد.
امام حسن عسكری (ع) در مواردی متعدد چنین روشی را پیش می‌گرفت از جمله، در نامه خود به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری، او و دیگران را هشدار می‌دهد و با صراحت آنان را نسبت به عواقب سخت كارشان بیدار مینماید و مینویسد: «پس از درگذشت امام پیشین علیه السلام و بعد از فرستاده دوم من و آنچه از شما به او رسید، خداوند به سبب آمدنش پیش شما، وی را كرامت و عزت عطا كرد و پس از آنكه ابراهیم بن عبده را بر شما گماردم و نامه‌ای هم به وسیله محمد بن موسی نیشابوری برای شما نوشتم، راه غفلت را پیمودید».
احیای روحیه تولاّ و تبرّا
تولاّ، مؤمنان را به سوی نیكی‌ها و نیكان جذب میکند و به مانند نیروی جاذبهای قوی، خواه ناخواه آنان را در مسیر حق نگاه میدارد. از این روی، مؤمنان با تولاّ هم حرمت نیكان ر انگاه میدارند و هم خود را در مسیر آنان قرار میدهند و به سوی حق میروند و تبرّا آنان را از بدی‌ها و بدها دور میسازد و به مانند نیروی دفع كنندهای خواسته و ناخواسته آنان را از مسیر باطل كه علامتش ناپاكان امت هستند، دور میسازد و به این ترتیب، مؤمنان با تبرّا هم ناپاكان را از حرمت و كرامت در جامعه دینی ساقط میكنند و هم خود را از مسیر آنان به دور نگاه میدارند.
امام حسن عسكری(ع) با علم به چنین كاركردی، شیعیان را به احیای این فریضه، به طور عملی میكشاند و با دعوت به لعن و نفرین آلودگان و دوری جویی از آنان و نیز عشق به پاكان امت و اولیای الهی، بقای شیعیان در صراط مستقیم را تضمین میكرد. از جمله سخنان آن حضرت است: «حُبُّ الأَبرارِ للأبرارِ ثوابٌ لِلأَبرارِ وحُبُّ الفُجّارِ للأبرارِ فضیلةٌ لِلأبرارِ وبُغضُ الفُجّارِ للأبرارِ زَيْنٌ لِلأَبرارِ وبُغضُ الابرارِ للفُجارِ خِزىٌ علی الفُجّارِ؛ دوست داشتن نیكان، همدیگر را، ثواب برای نیكان است. و دوستی اهل فجور نسبت به نیكان فضیلتی برای نیكان است و بغض فاجرها برای نیكان، زینت نیكان است و بغض نیكان برای اهل فجور، خواری برای اهل فجور است.»
بیان آثار طاعت و عصیان
از شورانگیزترین مراحل تبلیغ و هدایت، لحظات بیان پاداش‌ها و آثار اطاعت خداوند متعال است. موضوعی كه مخاطب را با شوری مضاعف در پی راهبران توحیدی میكشاند. قرآن كریم آكنده از آیاتی است كه آثار طاعت و بندگی را بیان میدارد و آثار خطرناك عصیان و سركشی را گوشزد میكند. از این روی، بیان و تصویر آثار طاعت و عصیان راهبردی قرآنی است و در سیره و سخن امام حسن عسكری (ع) هم بارها می‌توان آن را لمس كرد. آثار نیکوکاری، آثار فروتنی و گناه و کوتاهی عمر از جمله نمونه‌هایی است که می‌توان به آن اشاره کرد.
الف) آثار نیكوكاری: علامه مجلسی از مناقب و خرایج نقل میكند: ابوهاشم رحمه الله گفت: از امام حسن عسكری (ع) شنیدم كه فرمود: «بهشت دری به نام المعروف (نیكوكاری) دارد كه تنها نیكوكاران از آن در وارد میشوند.» من در دل خدا را سپاس گفتم و شاد شدم كه برخی نیازهای مردم را برآورده میكنم. حضرت نگاهی به من انداخت و فرمود: «آری! به همین شیوه باقی بمان، زیرا آنان كه در دنیا نیكی كرده باشند، در آخرت نیز اهل نیكی خواهند بود. ای ابوهاشم! خداوند تو را در زمره آنان قرار دهد و مشمول رحمت خود گرداند.»
ب) آثار فروتنی: امام حسن عسكری (ع) فرمود: كسی كه به حقوق مردم آشناتر از دیگران باشد و به ادای آن اهتمام ورزد، نزد خدا مقامی برتر از دیگران دارد و كسی كه در دنیا در برابر برادران مؤمن خویش تواضع و فروتنی كند، نزد خدا در زمره صدیقین و از شیعیان واقعی علی بن ابی طالب علیهماالسلام خواهد بود.
ج) گناه و كوتاهی عمر: در كنار بیان آثار عبادت، امام حسن عسكری(ع) از طریق تشریح و توضیح آثار گناه نیز، جلوه‌هایی از هدایتگری خود را به نمایش گذاشته است.
از ویژگی‌های هدایتگری امام عسكری (ع) پاسخ به سؤالات كتبی و شفاهی است؛ به گونه ای كه حجم زیادی از روایات آن حضرت كه به دست ما رسیده است، مربوط به پاسخ‌هایی است كه به پرسش‌ها داده است. در این میان، عنایت ویژهای به سؤالات قرآنی شده است.
اعلام موضع در برابر جریان های انحرافی
هدایتگران باید گروه‌های مختلف جامعه خویش را به خوبی بشناسند و از مواضع و افكار آنان به خوبی مطلع باشند تا بتوانند با هر یك متناسب با اندیشه و ایده‌هایشان برخورد مناسب را تدارك ببینند، زیرا همواره هدایتگران الهی مخالفان زیادی داشته و دارند: «وَكَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِىٍّ عَدُوّا مِنَ الْمُجْرِمینَ»؛ «و این چنین برای هر پیامبری دشمنی از گناهكاران قرار دادیم.»
از سوی دیگر مخالفان دین الهی نیز هیچ‌گاه یكسان نبودهاند، بلكه هر یك مرام و گرایش و افكار خاصی داشتهاند. امام حسن عسكری (ع) با آگاهی كامل از جریان‌های عصر، مواضع خود را اعلام میكرد و به این طریق گروه‌های زیادی از مردم را از سرگردانی نجات میداد.
امام حسن عسكری (ع) در خصوص گروه منحرف بارها اعلام موضع كرد و افراد زیادی را از ورطه انحراف آزاد كرد. احمد بن مطهر میگوید: یكی از یاران ما از مردم جبل (قهستان) به ابومحمد علیه السلام نامه‌ای نوشت و پرسید: كسانی را كه در مورد امامت موسی بن جعفر علیهماالسلام توقف كرده (و جانشین او را نپذیرفته اند) دوست داری یا از آنان بیزاری میجویی؟ حضرت پاسخ داد: آیا برای عمویت آمرزش میخواهی! خداوند عمویت را نیامرزد. از او بیزاری بجوی و من در پیشگاه خدا از آن‌ها بیزاری میجویم. با آن‌ها سر دوستی نداشته باش، از بیمارانشان عیادت نكن، در تشییع جنازههایشان حاضر نشو و هرگز بر جنازههای آن‌ها نماز مگزار. خواه امامی را از ناحیه خدا انكار كرده باشند، خواه امامی را كه امامتش از سوی خدا نیست، بر امامان افزوده باشند، یا قائل به تثلیث (سه خدایی) باشند. كسی كه امامتِ آخرین فرد ما را انكار كند، گویا امامت اولین ما را انكار كرده و كسی كه تعداد ما را اضافه بداند، مانند كسی است كه از تعداد ما كاسته است و امامت ما را انكار كرده است.» شخص سؤال‌كننده نمیدانست كه عمویش واقفی است و امام با این روش او را از این موضوع مطلع كرد.
1.تحف العقول، ص485.
2. همان، ص487.
3. بحارالانوار، ج50، ص258. (انّ فی الجنة بابا يُقال له المعروف. لایدخله الا اهل المعروف... وقال: نعم قدّم علی ما انت علیه، فان اهل المعروف فی الدنیا اهل المعروف فی الاخرة. جعلك اللّه منهم یا اباهاشم ورحمك)
4. فرقان/31.
5. بحارالانوار، ج50، ص274؛ كشف الغمه، ج3، ص219. آن حضرت در نامه‌ای به شخص دیگر پاسخ داد: آری، در نمازت آنان را لعنت كن. (بحارالانوار، ج50، ص267.)
