تشریح مرزهای اعتدال رفتاری / دین با افراط مخالف است

حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود آذربایجانی، عضو هیئت علمی گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، در خصوص مرزهای اعتدال رفتاری اظهار کرد: در اعتدال رفتاری یا اخلاقی، که قاعده حد وسط است، هم جنبه عرفی و هم ملاک‌های مشخص رفتاری که منابع اخلاق برای آن ذکر کرده‌اند دخیل است. به ‌عنوان مثال موضوعی که در مورد شجاعت و ترس وجود دارد آن است که حالت حد وسط را شجاعت و حالت افراطی را بی‌باکی و حالت تفریط را ترس یا جُبن می‌نامند.

وی ادامه داد: از نشانه‌های انسانی که حد وسط را رعایت می‌کند آن است که قضاوت اطرافیان در مورد او اینطور است که زیاده‌روی و افراط نمی‌کند، بیش از حد کاری را انجام نمی‌دهد و اصرار بیش از اندازه بر انجام کاری ندارد و از طرفی نیز بی‌اعتنایی و بی‌تفاوتی به موضوعی ندارد که این‌ها را اعتدال یا حد وسط می‌نامند که در مصادیق مختلف با عناوین مختلفی ذکر می‌شود.

آذربایجانی افزود: ملاک‌های عمل معتدل آن است که مقدار رفتارها به‌گونه‌ای باشد که تعجب یا شگفتی دیگران را موجب نشود و به فعالیت‌ها و امور دیگرش لطمه نزند، به‌ عنوان مثال کسی که در شست‌وشو افراط می‌کند به امور دیگرش لطمه می‌زند، به طور مثال موجب ضایع شدن عمر، مصرف آب و آسیب رسیدن به امور دیگرش می‌شود. در واقع اینها شاخص‌ها و ملاک‌هایی است که می‌توان متوجه شد که این کار در حد افراط و زیاده‌روی و یا اعتدال است.

عضو هیئت علمی گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: موضوع اعتدال یک امر شخصیتی است؛ چرا که منشأ رفتار برای انسان است. البته شخصیت شامل عوامل وراثتی، تربیتی، اکتسابی و ارادی می‌شود که مجموعه اینها می‌توانند شخصیتی را معتدل سازند. افراط در اعمال افراد نیز زاییده شخصیت فرد و هم به دلیل برداشت نادرست از آموزه‌های دینی است. افراط تنها مختص مناسک دینی نیست؛ چرا که مثلا ممکن است فردی در نظم و انضباط، در شست‌وشوی معمولی در خانه، در لباس شستن و امور متعارف دیگر نیز زیاده‌روی کند که این موارد ربطی به آموزه‌های دینی ندارد. در واقع دلیل این رفتارها منشأ شخصیتی دارد و از تربیت ناشی می‌شود.

آذربایجانی اظهار کرد: البته بخشی از رفتار نیز می‌تواند ناشی از آموزه‌های دینی باشد که باعث وسواس در امور دینی می‌شود. گاهی جملاتی که در متن رساله‌ها وجود دارد وسواس را تشدید می‌کنند، برای مثال نوشته شده هنگام غسل و یا وضو گرفتن خود را به‌گونه‌ای بشوید که اندازه سر سوزنی بدنش خشک نماند که این دقت افراطی، وسواس را تشدید می‌کند، بجای آن، می‌توانیم بگوییم در هنگام وضو آب باید آن بخش از دست یا هنگام غسل آب بدن را فرابگیرد، اما اینکه گفته می‌شود به اندازه سر سوزنی بدن خشک نماند احراز آن مشکل است؛ چرا که در این صورت بخش‌های مختلف داخل گوش و بینی را نیز باید شست‌و‌شو دهد و مطمئن شود و طبیعی است که این دقت بیش از حد در غسل کردن و وضو، زمینه وسواس را فراهم می‌سازد.

وی افزود: خود آموزه‌های دینی واقعاً اینطور نیستند که افراط داشته باشند؛ چرا که همانطور که در حدیث آمده است: «‌بعثت على الشریعه السمحه السهله» که آسان بودن قواعد دینی را می‌نماید و یا در آیه 78 سوره حج، خداوند می‌فرماید: «وَ مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ؛ نمی‌خواهیم حرجی را در دین برای شما ایجاد کنیم». این مطالب نشان می‌دهد که اصل دین با این موضوع (افراط) مخالف است. در رساله هم آمده است افرادی که افراط دارند از نظر دین مورد تأیید نیستند، اما گاهی جملات رساله‌ها تشدیدکننده وسواس هستند.

آذربایجانی بیان کرد: گاهی ممکن است شرایط زمانی یا موقعیت کاری فرد، شرایط را تشدید کند، مثلاً اگر در شرایطی قرار بگیرد که نیاز به دقت عمل بیشتری داشته باشد ممکن است رفتارهای وسواسی‌اش تشدید شود، از طرف دیگر نیز ممکن است اگر در موقعیت مناسبی قرار بگیرد آن را تعدیل کند.

عضو هیئت علمی گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: وقتی خداوند در آیه 143 سوره بقره می‌فرماید: «جَعَلناكُم أُمَّةً وَسَطًا؛ ما شما را یک امت وسط (در حد اعتدال) قرار دادیم» و وقتی در روایات نیز بر این تأکید شده است، ما متوجه می‌شویم که خود انسان نیز اعتدال را بیشتر می‌پسندد و همانطور که دین انسان را به اعتدال دعوت می‌کند، طبیعت انسان نیز سنخیت و مناسبت با اعتدال دارد و به همین جهت به اعتدال به ‌عنوان یک فضیلت اخلاقی توصیه شده است. در واقع، هم طبیعت انسان در این امر دخیل است و هم اینکه با اراده محکم و تربیت صحیح، اعتدال و حد وسط را در وجودمان نهادینه کنیم. اگر افراط در کاری به دلیل ناپختگی، جهل و ... صورت گیرد، ممکن است گذشت زمان به‌صورت طبیعی انسان را معتدل‌تر کند، اما همیشه هم اینطور نیست و اگر در موقعیت‌هایی قرار بگیرد که نیازی به دقت عمل بیشتری داشته باشد ممکن است حتی تشدید نیز شود.