تأثير شعائر دینی بر سلامت روان جوانان
از ديدگاه اسلام، معيار سلامت رواني تحت عنوان رشد به‌كار رفته است. اصطلاح رشد به معنای قائم به خود بودن، هدايت، نجات، صلاح و كمال آمده است.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، با پیشرفت فناوری و صنعتی‌شدن جامعه انسانی و تغییرات تمدن، بر میزان اضطراب و دیگر اختلالات روانی و جسمی افزوده شده است. همگام با پیشرفت‌های جهان معاصر در تشخیص و درمان اختلالات جسمی و روانی، ابزارها و فنون مختلفی گسترش یافته‌اند كه در كاهش مشكلات مختلف مؤثر بوده‌اند. در كنار همه این ابزارها و فنون تشخیصی و درمانی، از دیرباز، شعائر مذهبی و دینی، از جمله دعا، نیایش و نماز، جایگاه خود را در آرامش و اطمینان قلبی و بهداشت روانی، حفظ کرده است.
راه‌های تأمین بهداشت روانی از دیدگاه اسلام، عبادت، توكل به خداوند، زیارت، روزه گرفتن و ... هستند كه می‌توانند با ایجاد امید و تشویق افراد به نگرش مثبت به موقعیت‌های فشارزای روانی، باعث آرامش درونی افراد شوند. تأثیر این‌گونه شعائر دینی بر جسم و روان، از دیدگاه فیزیولوژی ثابت شده است و هم پیامدهای روان‌شناختی و اجتماعی آنها در جوامع مختلف كاملاً روشن است.
جدا از اینكه در كنار آمدن با مشكلات تا چه‌اندازه توانا باشیم، باز هم در زندگی مواقعی پیش می‌آید كه ناچار احساس فشار روانی می‌كنیم. انگیزه‌های ما همواره به‌آسانی ارضا نمی‌شوند و باید موانعی را از سر راه برداشت، دست به انتخاب زد و در برابر دیریابی‌ها شكیبایی نشان داد. بر اثر برخورد آدمیان با موانعی كه راه كامیابی‌های آنان را می‌بندد، در هریك از آنان، شیوه‌های پاسخدهی ویژه‌ای رشد می‌كند. شیوه پاسخدهی هر فرد به موقعیت‌های ناكام‌كننده تا حدود زیادی نشان می‌دهد كه سازگاری وی با زندگی، كارآمد است یا خیر.
پیشرفت زیاد علم پزشكی، همراه با تجهیزات پیچیده، به كمك پزشكان آمده است؛ به عبارتی، آخرین روش‌های تشخیص جراحی و طبی ازیك‌سو و شیوه‌های دقیق روان‌درمانی مبتنی بر تازه‌ترین یافته‌های روان‌شناختی از سوی دیگر، برای درمان و كاهش جسمانی و روانی انسان به‌كار گرفته می‌شوند، با این‌حال، انسان دردمند، در چنگال بسیاری از بیماری‌ها اسیر مانده و این پیشرفت‌ها، راه‌گشای بسیاری از مشكلات نشده است.
در دنیای امروز، پرفروش‌ترین داروها، آن‌هایی‌اند كه برای بیماریهای اعصاب و روان، فشارخون، بیماریهای قلب و عروق و زخم معده استفاده می‌شوند. همچنین، شایع‌ترین علت‌های معلولیت انسان، بیماریهای روانی، آرتریت روماتوئید و دیابت و شایع‌ترین علت‌های مرگ و میر انسان‌ها، بیماریهای قلبی و سرطان‌اند.
در شناخت علت تمام بیماریهای یادشده، فشار روانی نقش برجسته‌ای دارد. بنا بر گفته تعدادی از دانشمندان، تمام بیماریهای موجود در انسان، از جهاتی با فشار روانی ارتباط دارند. این بیماری‌ها تنها شامل بیماریهای روانی یا بیماریهای روان ـ تنی نمی‌شوند، بلكه دربرگیرنده تمام بیماریهای جسمانی، مانند سرطان و سل نیز هستند.
برای مقابله با فشار روانی، دارودرمانی چندان مؤثر نیست. بررسی‌های بین فرهنگی كه مردم‌شناسان، روان‌شناسان و روان‌پزشكان انجام داده‌اند، نشان می‌دهند كه نرمش و تمرین‌های خودآرامی همراه با تمركز فكری، فشار روانی را كاهش داده و برای بیماریهای روان ـ تنی مؤثر هستند. این روش‌های خودآرامی، در فرهنگ‌های مختلف، نام‌های گوناگونی دارند؛ برای نمونه در آمریكا به T.M، در آلمان به A.T، در ژاپن به Zen، در چین به یوگا و در هند و پاكستان به سیدا معروف‌اند.
علاوه بر این فنون، ایمان و اعتقادات مذهبی كه هدیه ادیان الهی برای یاری انسان در كاهش دردهای جسمی و روانی‌اند، همواره به‌عنوان روشی مناسب معرفی شده‌اند. آنچه در آرام‌سازی دینی موجود است، بسیار ژرف‌تر و عمیق‌تر از دیگر شیوه‌های آرام‌سازی است. دین كه مربوط به ژرفاست، شدیداً آرام‌ساز است. البته شكل عادی آن، این است كه نخستین مفهوم متبلور در واژه آرام، لطافت آن است و این، نوعی ملایمت و نرمی است كه با لطافت و نرمی روح و روان آشناست.
انسان با داشتن این ویژگی، آرام و مطمئن است و ایمان دارد. ایمان، یعنی توكل و اعتماد كامل به خداوندِ كارساز و این، مقامی است از كمال و معرفت انسانی. زیرا انسان هر اندازه خدا را بشناسد و از قدرت، رحمت و حكمت او بیشتر آگاه شود، وابستگی او به ذات بی‌همتا بیشتر میشود. كسی كه به درجاتی از توكل می‌رسد هرگز نومید و زبون نشده، و مقاوم میشود. همین ایمان و توكل، چنان قدرت روانی به انسان می‌دهد كه می‌تواند بر سخت‌ترین مشكلات پیروز شود.
از آنجا كه شناخت و اعتقاد انسان به مذهب و ایمان به اصول الهی، در سیر بیماری، كاهش درد و رنج و افزایش تحمل عوارض بیماری نقش تعیین‌كننده‌ای دارد، در پژوهش‌های زیادی بر تأثیر این بینش و شناخت در پیشگیری از مشكلاتی همچون خودكشی، پرهیز از اعتیاد به مواد مخدر، بزه‌كاری، طلاق و افسردگی تأكید شده است.
امروز نشانه‌های بی‌پناهی، احساس بی‌كسی و پوچی ناشی از ایدئولوژی اصالت فرد، در بیشتر نابهنجاری‌ها و اختلالات روانی به چشم می‌خورد. بزرگان ادب، فرهنگ و سیاست در جهان معاصر اشعاری در این زمینه داشته‌اند. برای نمونه، مهاتما گاندی گفته است: «اگر دعا و نماز نبود، از مدت‌ها قبل دیوانه و مجنون شده بودم».
الكسیس كارل می‌گوید: «دعا و نماز قوی‌ترین نیرویی است كه همچون قوه جاذبه، وجود حقیقی دارد. از راه دعا، بشر می‌كوشد نیروی محدود خود را با متوسل شدن به منبع نامحدود تمام نیروها، افزایش دهد». امام محمد غزالی می‌گوید: «از طریق ذكر، همه مخاوف و ترس و بیماری از میان برمی‌خیزد و همه ناراحتی‌ها از آدمی سترده میشود».
بهداشت روانی، زمینه‌ای تخصصی در محدوده روان‌پزشكی و روان‌شناسی است و هدف آن، ایجاد سلامت روان به‌وسیله پیشگیری از ابتلا به بیماریهای روانی، كنترل عوامل مؤثر در بروز بیماریهای روانی، تشخیص زودرس بیماریی‌های روانی، پیشگیری از عوارض ناشی از برگشت بیماریهای روانی و ایجاد محیط سالم برای برقراری روابط صحیح انسانی است. پس، بهداشت روانی عملی است برای بهزیستی، رفاه اجتماعی و سازش منطقی با پیشامدهای زندگی.
بهداشت روانی از دیدگاه اسلام
حفظ سلامت روانی و جسمانی، یكی از مهم‌ترین وظایف زندگی به‌شمار می‌آید. در حدیث نبوی، تندرستی و امنیت، دو نعمتی شمرده شده‌اند كه انسان تا هنگامی كه آنها را از دست ندهد، به ارزش آنها پی‌نخواهد برد. دین انسان‌ساز اسلام، تأكید بسیار بر ساختن انسان‌هایی دارد كه از سلامت روانی برخوردارند تا بتوانند اهداف خویش را پیگیری كنند.
تأكید عمده این دین در حفظ سلامت روانی و جسمانی انسان، بر محور پیشگیری استوار است. اسلام می‌كوشد تا سلامتی انسان‌ها را پیش از نیاز به درمان تأمین كند؛ یعنی تلاش اسلام بر محور حفظ بهداشت روانی و جسمانی است و به‌‌طور خلاصه، از دیدگاه اسلامی، پیشگیری مهم‌تر و بهتر از درمان است.
معیار سلامت روانی در مكتب اسلام
معیار سلامت روانی در مكتب اسلام، تحت عنوان رشد به‌كار رفته است. اصطلاح رشد به معنای قائم به خود بودن، هدایت، نجات، صلاح و كمال آمده است. دست‌یابی به بیشترین حد رشد كه مترادف با تكامل به‌كار می‌رود، درحقیقت، فلسفه زندگی از دیدگاه اسلام است. یقیناً هیچ فرد عاقلی نمی‌تواند ادعا كند كه به بالاترین حد رشد دست‌یافته و امكان دست‌یابی به مراحل پیشرفته‌تر برای او وجود ندارد. حركت در مسیر رشد، نشانه سلامت فكر است.
طرح رشد به‌عنوان فلسفه زندگی از دیدگاه اسلام را می‌توان از آیه زیر استنباط كرد:
«وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یرْشُدُونَ»(بقره: 186) «چون بندگانم درباره من از تو بپرسند، بگو من به آنها نزدیكم، دعوت خواننده‌ای كه مرا بخواند اجابت می‌كنم؛ پس آنها نیز باید دعوت مرا اجابت كنند و به من ایمان آورند تا رشد یابند».
راه‌های تأمین بهداشت روانی از دیدگاه اسلام
رفتارها و آیین‌های مذهبی را می‌توان در پیروی انسان از ارزش‌ها و هنجارهای دینی، مورد توجه قرار داد. هنگامی كه از رفتارهای مذهبی سخن می‌گوییم، منظورمان مجموعه باورها، عادت‌ها، عملكردها و واكنش‌هایی است كه نسبتاً پایدار بوده، قابل مشاهده، ارزیابی، اندازه‌گیری و پیش‌بینی باشد. رفتارها و آیین‌های مذهبی، ارزش مثبتی در پرداختن به نكات معنادار زندگی دارند. رفتارهایی همچون عبادت، توكل به خداوند، زیارت و روزه گرفتن می‌توانند با ایجاد امید در افراد و تشویق آنها به نگرش مثبت به موقعیت‌های فشارزای روانی، باعث آرامش درونی آنها شوند.
مطالعه رفتارهای مذهبی، در شاخه‌ای از روان‌شناسی با عنوان روان‌شناسی دینی انجام میشود. روان‌شناسی دینی شاخه‌ای از روان‌شناسی است كه رسالت آن، بررسی نقش مذهب در هستی و بهداشت روان انسان است. پیچیدگی عصر حاضر، باعث شده است انسان همیشه در برابر ناملایمات، از خود سازگاری نشان دهد و اضطراب، یكی از شایع‌ترین اختلالاتی است كه در برابر ناسازگاری‌ها بروز می‌كند.
از نظر روان‌شناسان، یكی از ویژگی‌های اساسی در افراد سالم و به‌هنجار، آرامش روانی و احساس رضایت از زندگی است. بررسی حالات و روحیات فرد با ایمان نیز حاكی از آرامش خاطر و صفای درونی‌شان است و درون فرد مؤمن، روشن از نور حقیقت و سرشار از لذت‌های معنوی است.
دعا، ذكر و عبادت
بنا به گفته انتونی گیدنز (1998) ادیان، شعائری دارند و این شعائر، بسیار گوناگون هستند. اعمال شعائری، ممكن است شامل دعا، سرود، آواز، خوردن انواع معینی از غذاها یا خودداری از خوردن بعضی از غذاها، روزه گرفتن در روزهای معین و مانند آن باشد.
میان شعائر دینی و مذهبی، دعا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. دعا در لغت به‌معنای صدا زد، یاری طلبیدن، گفت‌وگو با حق‌تعالی در طلب حاجت و درخواست حل مشكلات از درگاه اوست. دعا از یك نظر، عمل مستقل، عبادتی ذاتاً مطلوب و از گران‌بهاترین پرستش‌هاست كه از آن به «مخ‌العباده» (مغز پرستش) تعبیر میشود و از نظر دیگر، وسیله برآورده ساختن خواسته‌ها، سبب رسیدن به هدف‌ها و دارای آثار، فواید و اثرات فراوانی است.
مدیتیشن مانترا
مدیتیشن، مهارت ذهنی ساده‌ای است كه بر فرآیندهای روان‌شناختی و فیزیوپاتولوژی بدن تأثیر می‌گذارد و اثر بسیار عمیق بر ساختمان بدن انسان دارد. مدیتیشن مانترا، تمرین كلمه، عبارت یا جمله‌ای است كه به‌صورت ذكر، بارها و بارها خوانده میشود. در این روش، یك كار انجام میشود و تمركز بر روی یك مسئله در زمانی مشخص است. در این تمرین، ذكر به هر صورت كه باشد فرقی نمی‌كند، اما مدت یك‌سان است. مثلاً در مانترای صوفی گفته میشود: «ماركریشنا». در مانترای مسیحی گفته میشود: «خدای من كمكم كن». در مانترای صوفی گفته میشود: الله، هو و در مانترای اسلامی گفته میشود: «الله اكبر، لا اله الا الله».
روش انجام این نوع مراقبه به صورت ذیل است:
«یك جای آرام پیدا كنید و به حالت راحت قرار بگیرید. عبارت انتخاب شده را با صدای مختصر بلند به‌مدت 20 تا 30 دقیقه تكرار كنید. در انجام این تمرین، فقط سعی كنید ذكر را بخوانید «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ یاد خدا دل‌ها را آرام می‌كند» و ضمن خواندن ذكر، كار دیگری در ذهن انجام ندهید».
منابع:
ـ ابوالقاسمی، شهنام، «رابطه بین اضطراب و T.M»، مقاله ارائه شده در همایش داخلی بهداشت روانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنكابن، 1378، ص 12ـ18.
ـ احمدی بحری، سیدعلی، «نقش ایمان و اعتقاد مذهبی در درمان بیماری‌ها و معرفی 3 مورد»، اندیشه ورفتار، ش 4، آبان 1375، ص 23 ـ 27.
ـ آل‌یاسین، سیدعلی، «نقش مذهب در حفظ سلامت روان»، ماهنامه پیوند، ش 174، آذر، 1373، ص 242 و 284
ـ بلهری، جعفر، «نیروی شفا بخش ایمان»، روان‌شناسی، مركز روان‌پزشكی رازی، ش 13، اردیبهشت، 1365، ص 84ـ92.
ـ جیمز، ویلیام، دین وروان، ترجمة قائنی. تهران، آموزش انقلاب اسلامی، 1372.
ـ خسروی، زهره، «بررسی تأثیر نما زبر اختلالات روانی نوجوانان»، دانشگاه آزاد اسلامی، ش 8، شهریور، 1378، ص 19 ـ 26.
ـ شاكری‌نیا، ایرج، «تأثیر نماز بر بهداشت روانی»، مقاله ارائه شده در سومین همایش استانی نماز، دانشگاه علوم پزشكی گیلان، 1377.
ـ شاكری نیا، ایرج، «دین نیاز دیروز، امروز و فردای انسان»، مقاله ارایه شده در همایش دین ودنیا از منظر امام علی‌علیه‌السلام، دانشگاه علوم پزشكی اصفهان، 1379.
ـ شاكری‌نیا، عبدالله، «آرامش واطمینان قلبی، دست آورد ارزشمند شعایر دینی و تأثیر آن بر بهداشت روان» علوم تربیتی وروان‌شناسی، ج 3، ش 2، مهر، 1380، ص 31 ـ 36.
ـ غباری، باقر، «باورهای مذهبی و اثرات آنها بر بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، ش 4، آذر 1374، 17 ـ 22.
ـ گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمة صبوری، تهران نی، 1373.
ـ میلانی‌فر، بهروز، بهداشت روانی، تهران، قومس، 1372.
ـ مطهری، مرتضی، طهارت روح، تهران، ستاد اقامه نماز، 1375.
انتهای پیام
