توسل برگرفته از فطرت انسان است

توسل به دستاويزها برای رسيدن به اهداف معنوی، در عرف مطلوب قلمداد می‌شود؛ اما آیا این به معنای آن است که افراد معمولی می‌توانند انسان‌های والاتر و شایسته‌تر در پیشگاه خداوند را واسطه قرار داده و از طریق آنان حاجات خود را طلب کنند؟

‌انسان نه‌ تنها یک موجود اجتماعی، سیاسی بلکه یک موجود مذهبی است؛ این واقعیت زندگی است، اگر بگوییم انسان موجودی مذهبی است، سخنی به گزافه نگفته‌ایم. دین، همان‌طور که می‌دانیم، ارتباط بین انسان و الوهیت است. دین نوعی اعتقاد به یک واقعیت الهی است که توسط مؤمن پرستش می‌شود. واضح است که هر مذهبی، صرف‌نظر از خاستگاه خود، به یک واقعیت الهی اشاره می‌کند، واقعیتی مافوق تمام موجودات. اما برای این واقعیت که دین یک رابطه یا تعامل است این سؤال مطرح است که انسان چگونه عمل می‌کند؟

آیا انسان می‌تواند با یک واقعیت ملکوتی تعامل داشته باشد؟

اکثر ادیان جهان به‌راحتی فرصت‌هایی برای تعامل با حق‌تعالی برای پیروان خود تأمین می‌کنند. این همان چیزی است که ایده واسطه‌ها و وسیله‌ها را به‌وجود می‌آورد. در بیشتر ادیان جهان صحبت از واسطه‌ها به طرق مختلف آمده است؛ بنابراین می‌توانیم جسورانه بگوییم که مفهوم واسطه یک واقعیت وجودی در بیشتر نظام‌های فکری دینی است.

کلمه «واسطه» یا همان intermedius در لاتین به معنای بین چیزی رفتن است. مفهوم این ریشه‌شناسی آن است که واسطه، شخصی است که کمک می‌کند تا شکاف بین دو یا چند نفر از بین برود. در دیکشنری Encarta، واسطه شخصی است که پیام را بین افراد حمل می‌کند یا سعی می‌کند به آن‌ها کمک کند تا به توافق برسند. چنین شخصی واسطه‌‌ای طرف‌های درگیر را به‌خوبی درک می‌کند و همچنین می‌تواند با هر یک از آن‌ها صحبت کند تا با سهولت، نتیجه مثبت را برای آنان به ارمغان بیاورد. در واقع واسطه یک تسهیل‌کننده است. او میان مردم واسطه است و به آنان کمک می‌کند.

وجود واسطه برای روابط انسانی در حوزه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی یا مذهبی ضروری است. مواردی در زندگی اجتماعی وجود دارد؛ هنگامی‌که شخصی نیاز به ملاقات با یک صاحب‌منصب عمومی دارد، اما نمی‌تواند این کار را به‌طور مستقیم انجام دهد. در این صورت، وی به یک مددکار و یک واسطه نیاز دارد. این واقعیتی در زندگی است که نه‌تنها در حوزه اجتماعی بلکه در حوزه مذهبی نیز صادق است.

واسطه‌ها در حوزه مذهب هم ممکن است انسان باشند و هم اشیایی نمادین که به مؤمن کمک می‌کنند تا اهداف تعیین‌شده خود را محقق کند. واسطه‌ها به معنای دینی با افراد یا اشیای مقدس ارتباط دارند که به پر کردن شکاف بین جهان مادی و معنوی کمک می‌کنند.

در جهان، هر آیینی عملاً از واسطه‌ها استفاده می‌کند. چه آیین‌های توحیدی محکم مانند اسلام و یهودیت، چه آیین‌های توحیدی مانند مسیحیت و دین سنتی آفریقا، هر کدام نوعی از واسطه‌ها را به‌کار می‌گیرند. نکته مهم که باید به آن توجه کرد این است که معمولاً واسطه‌ها دارای دو بعد مادی و معنوی هستند؛ یعنی دارای کیفیت هر دو جهان هستند.

واسطه‌ها در اندیشه آفریقا

واقعیت واسطه‌ها در تفکر آفریقایی توسط دانشمندان غربی که دین سنتی آفریقا را با اندیشه‌های مسیحیت مقایسه می‌کنند، اشتباه گرفته‌ شده است. دانشمندان غربی هرگونه عملی در دین سنتی آفریقا را محکوم می‌کنند؛ از نظر آنان احترام آفریقایی‌ها به خدایان یا اجدادشان خرافه است. درحالی‌که این تصور غلطی از واقعیت است! واقعیت این است که آفریقایی‌ها خدایان یا اجدادشان را نمی‌پرستند. این واقعیت‌های وجودی که آفریقایی‌ها به آن‌ها احترام می‌گذارند را به‌ سادگی می‌توان واسطه نامید، به این دلیل که آن‌ها میان آفریقایی‌ها و حق‌تعالی واسطه هستند. آفریقایی‌ها اعتقاد جدی به واسطه‌ها دارند.

الهه به‌عنوان واسطه در اندیشه آفریقایی

الهه همان نیروهای معنوی هستند که به‌عنوان پیام‌آوران حق جل و اعلی مورد توجه قرار می‌گیرند. این واسطه‌ها مانند وزیران در حکومت دینی خدا هستند. الهه‌ها موجودات معنوی هستند که تابع خدا هستند و همچنین به‌عنوان بندگان خدا عمل می‌کنند. این الهه‌ها همیشه با خدا ارتباط دارند آن‌ها میان حق‌تعالی و انسان واسطه هستند و از طریق آن‌ها نماز، فداکاری و قربانی به‌حق تعالی ارائه می‌شود.

در تفکر دینی بومی آفریقا، خدا مستقیماً پرستیده نمی‌شود و فقط به‌طور غیرمستقیم از طریق نمایندگان او یعنی الهه‌ها پرستیده می‌شود. به‌طور کلی، هیچ عبادتگاهی برای پرستش مستقیم خدا وجود ندارد. لازم به ذکر است که در ذهن آفریقایی‌ها رقابت بین خدا و رؤسای او (خدایان) که همیشه هستند وجود ندارد و آفریقایی‌ها خود را در مواجهه با پرستش خدا یا الهه‌ها نمی‌بینند زیرا در واقع این خداست که به‌واسطه الهه‌ها پرستش می‌شود.

توسل به دستاويزها برای رسيدن به اهداف مادّی يا معنوی، امری مطلوب و حتی ضروری از ديدگاه فطری و عقلايی به‌شمار می‌رود كه در اصل مشروعيت و جواز آن، ترديدی وجود نداشته است.

شکی نیست که شرط مؤثر بودن توسلات این است، افرادی که برای وساطت مورد توسل قرار می‌گیرند، افرادی شایسته و برگزیدگانی وارسته باشند که درخواستشان در پیشگاه الهی مقبول افتد و به ‌اصطلاح «مستجاب‌الدعوه» باشند. اینان کسانی هستند که اراده و مشیت آنان فانی در اراده الهی و مطابق نظم الهی است. هر موجودی که در مقایسه با شخص متوسل، قرب بیشتری نسبت به خداوند داشته باشد، می‌تواند مورد توسل قرار گیرد.

مراسم شفاعت قدیسین آموزه‌ای است که توسط کلیساهای ارتودکس شرقی و کاتولیک روم برگزار می‌شود. عمل دعا کردن از طریق قدیسین را می‌توان از قرن سوم به بعد در نوشته‌های مسیحی یافت.

شفاعت مردگان برای زنده‌ها

بر اساس اعتقاد شفاعت مؤمنان توسط مسیح که در دست راست خدا حضور دارد، با استدلال بحث می‌شود که افراد دیگری که مرده‌اند نیز ممکن است قادر به شفاعت زندگان باشند.

در آموزه کلیسای کاتولیک روم از دعا و توسل به مقدسات پشتیبانی می‌شود. برخی از مبانی اولیه این اعتقاد این باور است که شهدا بلافاصله به محضر خدا منتقل می‌شوند و می‌توانند برای دیگران نعمت و برکت کسب کنند.

در برخی از شواهد، اعتقاد یهودیان به شفاعت وجود دارد. در یهودیت باستان، دعا برای شفاعت طلبیدن از میکائیل، با وجود منع ربانی از درخواست فرشتگان به‌عنوان واسطه بین خدا و قومش، نیز رایج بود. کسانی که مخالف این عمل هستند، احساس می‌کنند که فقط برای خدا ممکن است دعا خوانده شود.

امروزه یکی از بزرگ‌ترین تقسیمات در الهیات یهودی بر سر این مسئله است که آیا می‌توان از یک واسطه صدیق، یک فرد فوق‌العاده صالح تقاضا کرد؟ درگیری اصلی بر سر درخواست از صدیقین به‌عنوان واسطه است که برای شفاعت در برابر خداوند متعال از آن‌ها درخواست می‌شود. این عقیده در شاخه‌ای از یهودیان ارتدوکس وجود دارد. البته در شاخه‌های دیگر دین یهود نیز به درجات مختلف یافت می‌شود. مخالفان این عقیده بر این باورند که این عمل همان بت‌پرستی ادیان غیرتوحیدی است و معتقدند قوانین یهود استفاده از واسطه یا عامل بین خود و خداوند متعال را کاملاً منع کرده است. البته دیدگاه گروه‌های مختلف یهودی مخالف استفاده از شفیع و واسطه برای التماس به‌حق تعالی در مورد شفاعت صدیقین به دلیل لیاقت آن‌ها در پیشگاه خداوند، منعطف است.

این دسته از یهودیان که از توسل به شفیعان حمایت می‌کنند، معتقدند که توسل آن‌ها به صدیقین، نماز یا عبادت نیست. درگیری بین این گروه‌ها اساساً بر سر آنچه نماز، عبادت، واسطه و عامل را تشکیل می‌دهد، است.

از دیدگاه مسیحیت، حضرت مسیح و روح‌القدس نیز از قدرت شفاعت برخوردارند و پیروان این دین به آن‌ها توسل می‌جویند. به اعتقاد مسیحیت، روح‌القدس مؤمنانی را که در دل خود خدا را جست‌وجو می‌کنند، کمک و راهنمایی می‌کند.

شفاعت مریم مقدس نیز به‌عنوان یک جشن در کلیساهای کاتولیک ارتودکس شرقی مانند روسیه، بلاروس، اوکراین و کلیساهای بیزانس جشن گرفته می‌شود. در این جشن محافظت از مؤمنان با توسل به مریم مقدس جشن گرفته می‌شود.

به گفته علامه طباطبایی به نص کتب ادیان و مذاهب و شهادت بت‌پرستانی که به تعداد صدها میلیون در چین، هند و ژاپن زندگی می‌کنند، کیش بت‌پرستی بر این اساس است که می‌گویند آفرینش عالم و حتی خدایانی که می‌پرستند از آن خدای تعالی است، ولی چون قابل‌درک ما نیست ناگزیریم برخی از بندگان مقرب او را پرستش کنیم مانند ملائکه، جن و پاکان، تا آنان ما را به خداوند نزدیک کرده و پیش او برای ما شفاعت کنند، اما در قرآن کریم توسل به انبیاء به نحو واسطه نه به‌طور استقلال، شرک معرفی نشده است و نکوهش مشرکین نه از جهت شفاعت بلکه از جهت عبادت غیر خداست.

امروزه متأسفانه تعصب‌های جاهلانه و دست‌های استعمار سبب شده است که اختلاف بر سر توسل که بیشتر میان خود وهابیون بود به اختلاف بین شیعه و سنی تبدیل شود و شیعه را به اتهام اینکه حاجات خدا را از غیر خدا می‌خواهند مشرک و کافر بخوانند درصورتی‌که به گفته مرحوم آیت‌الله واعظ زاده خراسانی کسانی که توسل و تبرک را جایز نمی‌دانند در برابر جمع علمای اسلام بسیار اندک‌اند و آنان طی هفت قرن نتوانستند مخالفان خود را قانع کنند.

نه من چاره خویش دانم نه کس تو دانی چنان کن که دانی و بس

طلبکار تو هر کسی برامید یکی در سیاه و یکی در سپید

بدان تا ز باغ تو یابد بری تضرع‌کنان هرکس بر دری

(اقبال‌نامه، نظامی)

منابع

hawzah.net

ensani.ir

springer.com

wiki.ahlolbait.com

igwebuikejournals.com

IGWEBUIKE: An African Journal of Arts and Humanities. Vol. 2 No 1, March 2016.

INTERMEDIARIES IN AFRICAN AND WESTERN THOUGHTS: A COMPARATIVE ANALYSIS