حرم مطهر رضوی؛ جلوه‌گاه نمادهای الفبایی خلقت

رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، در خصوص نمادشناسی در حرم مطهر رضوی اظهار کرد: یکی از نقش‌های بسیار زیاد و جالب توجه نقش اژدها در حرم مطهر است. اولین نقش اژدها در حرم مطهر در جایی است که وقتی از بست بالای خیابان، وارد صحن انقلاب می‌شویم و  وقتی وارد دو رواق دو طرف طاق اصلی ایوان می‌شویم، در انتهای رواق یا ایوانچه‌ها بر هر طرف نقش دو اژدها را خواهیم دید، حال این اژدها چیست و چرا دو اژدها؟.

لباف‌خانیکی ادامه داد: اول اینکه نقش اژدها در ایران یک نقش دوگانه است، یعنی هم جزء جانوران و نمادهای شوم است و هم جزء جانوران و نمادهای اهورایی است. شوم، از این جهت است که برخی اعتقاد دارند، وقتی ستاره تیشتر یا ایزد تیشتر که مسئول و موکل باران است، بعد از آفرینش جهان می‌خواست باران بر روی زمین ببارد، اژدها با این امر مخالفت کرده، ابرها را بلعیده و اجازه نداده است نیت خوب تیشتر تحقق یابد و از این جهت حرکتش منفی بوده است. در مجموع اژدها و مار در فرهنگ ایران کهن، تا قرن پنجم هجری که اقوام ترکستان چین مثل سلجوقیان، مغول‌ها، ازبک‌ها و... به‌تدریج به سرزمین ایران آمدند، نفوذ پیدا کرده و اقامت پیدا کردند و حتی حکومت تشکیل دادند نمادهای منفی بودند.

وی تصریح کرد: چون آن اقوام، تحت‌تاثیر افکار و اندیشه‌های چینی بودند و چون در چین نقش اژدها در واقع همه چیز است و اژدها را مادر سرزمینشان و همه‌چیز را وابسته به اژدها و مخلوق اژدها می‌دانند، در نتیجه نقش اژدها در ایران تغییر پیدا کرد و نمادی مورد پسند و مقبول واقع شد، تا جایی که ما می‌بینیم که در دوران ایلخانان، مغول در نزدیک سلطانیه زنجان، معبدی به نام معبد اژدها می‌سازند و نقش اژدها به تدریج در مکان‌های به‌خصوص مذهبی جا خوش می‌کند و از قرن 6 و 7 هجری به بعد به بناهای مختلف مذهبی مانند حرم مطهر راه می‌یابد و در واقع به‌عنوان نماد نگهبانی از گنج‌های ارزشمند تلقی می‌شود. بنابراین نقش اژدهایی که در حرم مطهر رضوی چه در صحن انقلاب و چه در صحن آزادی، به فراوانی کشیده شده است، نمادهایی هستند که از گنجینه ارزشمند امام رضا(ع) حمایت کرده و نگهبانی می‌دهند.

لباف‌خانیکی افزود: حال چرا در صحن انقلاب دو اژدها مقابل هم قرار گرفته‌اند؟، باید گفت که این بار تجسم همان ثنویت ایرانی است؛ یعنی هر چیزی عکس خودش را دارد، به عنوان مثال در مقابل تاریکی، روشنایی وجود دارد و ما حتی در باورهای ایرانی اختر و اواختر داریم، یعنی ستاره بد و ستاره خوب. حال در اینجا هم اژدهای خوب و هم اژدهای بد داریم و چون این دو را در مقابل یکدیگر گذاشته‌اند یعنی یکی می‌تواند خوب و دیگری می‌تواند بد باشد.

اما از نقش‌های نمادین دیگر، نقش خورشید است. تاثیر حضور خورشید در جهان آفرینش را شاهد هستیم و مسلما اولین پدیده‌ای که توجه انسان را به خود جلب کرده خورشید بوده است، چرا که جهان تاریک را روشنی می‌بخشیده و گذشته از آن خورشید نماد نور است و خداوند متعال را هم به نوعی به نور تعبیر کرده‌اند، «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» و بنابراین ما در حرم مطهر، بر فراز گنبدها، محراب‌ها و ایوان‌ها نماد نور را داریم.

وی اظهار کرد: نقش شیر نیز در صحن انقلاب و مکان‌های دیگر حرم مطهر وجود دارد، می‌توان گفت نقش شیر، خورشید و نور را در حرم مطهر داریم که در نهایت به تجسم الهی و خدایی می‌رسند. اما بعضی از نقش‌های نمادین نیز از ایران کهن الهام گرفته‌اند، مانند نقش جدال شیر و گاو در ورود به صحن انقلاب و در پشت سر قسمت لچکی ایوانچه‌ها. ما در اسطوره‌ها، نقش شیر را تجلی نور، حرارت، گرما و روشنایی و گاو را نماد شب، تاریکی، سردی و سیاهی می‌دانیم. در نقش جدال شیر و گاو مشاهده می‌کنیم که شیر بر گاو غلبه پیدا می‌کند و معنی‌اش آن است که خورشید بر ابرها، سرما و... غلبه پیدا می‌کند، همچنین می‌توان گفت لحظه حلول سال متجلی می‌شود، یعنی فصل گرما بر فصل سرما غلبه پیدا می‌کند و نوروز ایجاد می‌شود.

لباف‌خانیکی افزود: همچنین ما همین نقش را بارها در تخت جمشید داریم که به همین خاطر اسطوره‌شناسان و باستان‌شناس‌ها اعتقاد دارند که تخت‎جمشید یک کاخ سلطنتی نبوده، بلکه احتمالا مکانی برای برگزاری مراسم عبادی مانند مراسم حلول سال نو بوده است، به هر حال مشاهده می‌کنیم که آن نقش هم در حرم مطهر جلوه‌گری می‌کند. نباید تصور کنیم که زمستان از تابستان بدتر است، یا نور بر تاریکی ارجحیت دارد و یا سفیدی بر سیاهی، چرا که اصلا اینطور نیست، بلکه این‌ها مکمل هم هستند، چرا که اگر خوبی نباشد، بدی معنا نمی‌دهد و یا اگر زمستان نباشد، تابستان معنا نمی‌دهد و یا همچنین اگر سیاهی نباشد، سفیدی معنایی ندارد و در واقع اینها مکمل هم و در عین حال ضد هم هستند، یعنی هرکدام قائم به ذات دیگری هستند. بنابراین در آنجایی که مشاهده می‌کنیم، شیر بر گاو غلبه پیدا می‌کند، معنی‌اش آن نیست که شیر از گاو بهتر و یا گاو حیوانی اهریمنی است، بلکه گاو حیوانی اهورایی است و نیک، اما به هر حال لازمه‌اش این است که نماد ابر، زمستان، شب و... باشد و شیر هم که نماد روشنایی و نور است، بر گاو غلبه یابد که حاصل آن حلول یک سال جدید از اول فروردین باشد.

وی اظهار کرد: علاوه بر این‌، ما نقش‌های بسیار زیاد دیگری نیز مانند نقش مار، پرندگان، درخت‌ها، گل‌ها، گیاهان و انواع و اقسام پرندگان مانند سیمرغ، لک‌لک، طاووس و... داریم که هرکدام نقش نمادین خود را دارند و حتی خطوط نیز نقش نمادین دارند تا محتوایی، یعنی تجسم کلام خدا هستند که بر دیوارها نشسته‌اند. در مجموع، حرم مطهر جلوه‌گاه نمادهایی است که می‌توانند الفبای خلقت باشند و نماینده تمام پدیده‌های پیرامون ما باشند و به ما بگویند که اگر به زیارت می‌رویم هنرمندان و معماران به چشم‌های ما هم احترام گذاشته و نمادهای فرهنگی، اعتقادی، الهی و ربانی ما را بر دیوارها نشانده‌اند تا به قدرت خداوند پی ببریم.