رواج آیین‌ها و هنرهای وابسته به ‌چوب در دوران اسلامی

رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: در شرایطی که انسان برای برآورد نیازهایش، جهت تداوم زندگی که احتمالاً از دیگر جانوران نیز ناتوان‌تر و بی‌دفاع‌تر و تنها معین و پناهگاهش آغوش طبیعت و بهره‌برداری غریزی از موهباتی بوده که خداوند متعال در طبیعت به ودیعت گذاشته است، خوراک او، موادغذایی حیوانی و گیاهی، پناهگاهش غارها و شکاف‌ها و ابزار دفاعیش قطعات سنگ و چوب بوده که به گونه کاملاً طبیعی و اولیه مورد استفاده قرار می‌گرفته است، اما در مقابل امکانات فراوانی که گونه‌های دیگر جانوری در اختیار داشتند، ناچیز و ناکارآمد بود تا اینکه حدود یک میلیون سال پیش جرقه‌ای از شعور در نهاد انسان تابیدن گرفت و با ساخت «ابزار» تا حدود زیادی نقصان‌های بدنی خود را جبران کرد.

وی ادامه داد: به دلیل ماندگاری سنگ، دانشمندان نخستین ابزارها را سنگی دانسته‌اند، اما می‌توان تصور کرد که چوب هم اگر به دلیل ساختارش در ابزارسازی بر سنگ اولویت نداشته، احتمالاً با آن عنصر همگام بوده و دفاع از او را در مقابل درندگان و در شکار حیوانات برعهده داشته است، علاوه بر جنبه دفاعی، از وقتی که انسان آتش را مهار کرد و به زیستگاه خود آورد، چوب بود که آتش را شعله‌ور می‌کرد و موجب نور و گرما می‌شد.

لباف تصریح کرد: از حدود ۲۰ هزار سال پیش در دوره «میان‌سنگی» انسان با شناخت مالکیت و اقدام به ذخیره‌سازی مواد غذایی علاوه بر گوشت، گیاه را نیز به سبد غذایی خود افزود و چوب در حالیکه در دفاع و شکار به عنوان نیزه‌های نوک‌تیز و نیزه با سرنیزه‌های سنگی ایفای نقش می‌کرد، در چیدن میوه‌ها، کندن زمین جهت دسترسی به ریشه‌های خوراکی گیاهان و دسترسی به کرم‌های خاکی و در مراحل بعدی کاربردی، به عنوان جایگاه استقرار تیغه‌های سنگ چخماق در داس برای درو گیاهان دانه‌دار و غلات مورد استفاده بود.

این پژوهشگر و باستان‌شناس گفت: حدود ۱۲ هزار سال پیش یا همان دوران «نوسنگی» انسان مقدمات یکجانشینی را با کاشت نخستین دانه‌ها آغاز کرد و پای به دوران «انقلاب کشاورزی» گذاشت، در این برهه زمانی هم چوب یاور انسان شد، زیرا انسان نخستین دانه‌ها را به کمک قطعه چوب‌های نوک‌تیز در دل زمین جای داد و در گذر زمان چوب به عنوان دسته کج بیل ایفای نقش کرد و با گسترش زمین‌های زراعتی در قامت خویش ظاهر شد.

وی ادامه داد: رواج کشاورزی انسان را به یکجانشینی و اقدام به معماری و ساخت سرپناه مجبور کرد که در این مرحله نیز انسان از چوب به عنوان پوشش فضاهای اولیه معماری بهره برد. یکجانشینی منجر به دامداری و رویکرد به صنعت و نوآوری و همچنین هنر شد و چوب که در همه امور روزمره زندگی حضور پررنگ داشت، در عرصه هنر نیز ایفاگر نقش شد؛ از جمله نخستین ظرف‌های سفالی به تقلید از لانه پرندگان با استفاده از سبدهای چوبی ساخته شد و نخستین آذین ظرف‌های اولیه «نقش سبدی» بود.

وی اظهار کرد: فناوری در این مرحله به جایی رسیده بود که انسان بتواند به کمک تیغه‌های سنگ چخماق چوب‌ها را بتراشد و شکل دهد، بنابراین در این دوره نخستین اقدامات جهت تراشکاری و منبت‌کاری چوب آغاز شد و پیکره‌ها و آدمک‌هایی که گاه جنبه اعتقادی داشت، شکل گرفت و چوب وارد قلمرو هنر و اندیشه شد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس گفت: حدود ۶۰۰۰ سال پیش «عصر برنز» آغاز شد. در این عصر تحولات شگرفی در جوامع رخ داد. علاوه بر کشف فلز برنز، چرخ سفالگری نیز ابداع شد که اگر چوب نبود، چنان اتفاقی رخ نمی‌داد، زیرا در درون یک سکوی گلی، بر دو بخش فوقانی و تحتانی یک مفتول چوبی دو صفحه گرد چوبی وصل می‌شد و با چرخش صفحه پائینی به کمک صفحه بالایی به حرکت درمی‌آمد و سفالگر با دست‌های آزاد به سرعت به ظرف سفالی فرم می‌داد.

لباف ادامه داد: اتفاق دیگری که افتاد ایجاد شهرها بود و راه‌ها، آن شهرها را به هم ارتباط می‌داد و کاروان‌ها در آن راه‌ها به قصد تجارت یا زیارت یا جنگ یا مهاجرت به حرکت در می‌آمدند و از همان زمان به بعد، گاری‌ها، ارابه‌ها و کجاوه‌ها که چوبی بود، در راه‌ها به حرکت در آمد و در شهرها، عمارت‌ها، کاخ‌ها، معبدها و قلعه‌ها ساخته شد که پوشش و آذین‌چوبی داشتند و حتی پیکرک‌های چوبی و سنگی قابل ستایش برای معابد و بتکده‌ها تراشیده می‌شد. در عصر برنز و بعد از آن سازه‌های چوبی در همه ارکان زندگی حضوری پر رنگ داشت و معمولا مانند دیگر عناصر با تزیین همراه بود یا مفهومی ساخته می‌شد و منظوری را عینیت می‌بخشید و بعد از ابداع خط، در مواردی صفحه نگارش شد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس گفت: زمان هرچه به حال نزدیک می‌شد، بر کاربرد و تنوع ابزارهای چوبی افزوده می‌شد و انواع ادوات جنگی، تجاری، تجملی، زینتی، اعتقادی و ساختمانی ساخته می‌شد، به گونه‌ای که در کاخ‌ها و معابد انواع سازه‌های چوبی به وفور مشاهده می‌شد.

لباف تصریح کرد: در دوران اسلامی نیز از چوب به فراوانی در آیین‌ها، صنایع، هنرها و بقاع متبرکه استفاده می‌شد و یکی از مکان‌های مقدس حرم مطهر امام رضا(ع) بود که از گذشته‌های دور هنرهای وابسته به چوب به طور گسترده و در همه شقوق رواج داشته و در این مسیر تا آنجا پیش رفته‌اند که گویی از چوب جواهر پرداخته‌اند.

ادامه دارد...