مسجد جامع گناباد از گذشته تا به امروز

رجبعلی لباف خانیکی، یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: شکوه و عظمت معماری ایران دوران سلجوقیان، در دوره خوارزمشاهیان، هم با تغییراتی ادامه یافت، از جمله آن تغییرات دگرگونی در تزئینات معماری بود، مانند گرایش به استفاده از تزئینات آجرتراش در دوره خوارزمشاهی به جای تزئینات آجری قالب‌زده و تلفیق آجر و کاشی در تزئینات معماری.

وی ادامه داد: مهم‌ترین تغییرات، در نقشه مساجد رخ داد و جالب این بود که خاستگاه آن تغییرات، خراسان بود و به همین دلیل، شیوه جدید ساخت مساجد خراسان را «سبک ـ خراسانی» نامیده‌اند. مساجد دو ایوانی سبک خراسانی که در ادامه مساجد چهار ایوانی رواج یافت، در سال ۶۰۹ ه.ق با ساخت «مسجد_جامع_گناباد» در میانه شهر جنابد قدیم آغاز شد و به دیگر شهرهای خراسان از جمله زوزن، سنگان، تون(فردوس)، فریومد و رقه تسری یافت. این نوع مساجد مشتمل بود بر یک میان‌سرا یا صحن، دو ایوان در جهت قبله و مقابل آن، دو شبستان بر دو سوی ایوان قبله و دو رواق بر دو جانب شرقی و غربی صحن.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: این مسجدها معمولاً درون‌گرا و آکنده از تزئینات آجری، کاشی و گچبری بودند. مسجد جامع گناباد که اکنون در «کوی_شرقی» (قصبه شهر قدیم) قرار گرفته، تغییر و تحولات فراوانی به خود دیده است.

وی گفت: وجود طاقی با کتیبه کوفی آجری واقع در شبستان شرقی ایوان قبله شاهد بر این است که در دوران سلجوقی نیز در این محل مسجد با عظمتی وجود داشته و با استناد به سنه ۶۰۹ ه.ق در پایان کتیبه اطراف ایوان قبله به نظر می‌رسد که عمده فضاهای مسجد در آن تاریخ ساخته شده باشد، اما در دوران ایلخانی هم مسجد تغییراتی به خود دیده و ایوان مقابل ایوان قبله با مختصر انحرافی نسبت به ایوان قبله تجدید بنا شده و در مشرق آن نیز شبستانی با یک محراب گچبری به شیوه محراب‌های دوران ایلخانی با کتیبه نسخ ساخته شده است.

لباف‌خانیکی اظهار کرد: احتمالاً در دوران صفویه هم رواق شرقی مسجد عریض‌تر و با اضافه کردن یک ردیف ستون به شبستان تبدیل شده و در شمال شبستان دالانی تعبیه شده و علاوه بر ورودی اولیه شرقی، یک ورودی هم از گوشه شمال‌شرقی به مسجد راه یافته است و محراب ایوان قبله با بلوک‌های گچ قالب‌ریزی شده منقوش به نقوش گیاهی و هندسی زینت یافته است، در دوران قاجار بر بالای ورودی شمال‌شرقی تزئینات گچی برجسته به صورت نقوش گیاهی و پرنده نقش بسته است.

وی گفت: در سال ۱۳۴۷هجری شمسی به دنبال وقوع زلزله‌ای مهیب، مسجد خسارات جدی دیده و آسیب بسیاری به ساختار و تزئینات آجری و گچی ایوان قبله وارد آمده که در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی مرمت و تثبیت شده است. بقایای کتیبه‌های کوفی آجری بر پاکار سقف چند بخشی و جناقی ایوان قبله حاکی از وجود احتمالی کتیبه‌ای سرتاسری در آن ناحیه است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: در گمانه‌زنی‌های کف مسجد علاوه بر بقایای معماری سده‌های اولیه هجری قمری، در مرکز صحن، حوضی مستطیل با دیوارها و کف که با ساروج اندود شده بود ظاهر شد که بعدها با خاک پر شده بود. بقایای معماری باقی‌مانده در میانه حوض این فرضیه را تقویت می‌کرد که گویا یک بنای چهارطاقی در آن جا وجود داشته که از میان رفته است، شواهد نشان می‌داد که آن حوض در زمان خوارزمشاهیان همزمان با تجدید بنای مسجد دوران سلجوقی ساخته شده است.

لباف خانیکی افزود: در حال حاضر مسجد جامع گناباد با صحنی به طول۶۶ و عرض۴۴ متر، ایوان قبله در سمت جنوب با دهانه ۹ متر و عمق ۱۸ متر، ایوان مقابل ایوان قبله در شمال مسجد با دهانه 6.5 و عمق ۱۱ و ارتفاع ۱۲متر، یک شبستان تخریب شده در سمت غربی ایوان قبله و یک شبستان مربع شکل با قاعده ۱۰ متر در سمت شرقی ایوان قبله و یک شبستان در شرق ایوان شمالی به شکل مستطیل به طول ۱۷ متر و عرض 11.5 متر است.

وی اظهار کرد: بر گرد ایوان قبله یکی از طولانی‌ترین و زیباترین کتیبه‌های کوفی نقش بسته و به موازات کتیبه، آجرهای مشبک در درون قابی سرتاسری تزئینات پایه‌ها و پیشانی ایوان را کامل کرده است. نبش پایه‌های ایوان نیز با ستون نماهای تریینی زینت یافته است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: بر نمای پایه‌های ایوان شمالی و لچکی‌ها آجرهای مشبکی نصب شده که هر یک با قبه‌ای از کاشی فیروزه‌ای ترصیع شده است. تزئینات آجری و تلفیق آجر و کاشی از ویژگی‌های مسجد جامع گناباد است. ویژگی دیگر مسجد جامع گناباد کتیبه آجری پنهانی بر دیوار شرقی ایوان مسجد است. به این معنی که چیدمان آجر از مقابل خفته راسته به نظر می‌آید، در حالی‌که از زاویه ۴۵ درجه کتیبه معقلی با مضمون «الله الله» ظاهر می‌شود و مسجد جامع گناباد از جمله مساجد معدودی است که هنوز کاربری عبادی خود را حفظ کرده است.