میدانیم که قرآن کریم در طول 23 سال بهطور تدریجی نازل شده است، اما نزول دیگری هم درباره قرآن مطرح است و آن نزول یکجای قرآن بر قلب رسول اکرم(ص) است.
قرآن کریم به رسول اکرم(ص) اینچنین خطاب میکند: «وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَىٰ إِلَيْكَ وَحْيُهُ»؛ درباره قرآن بیش از آن که وحی آن به تو اعلام شود، شتاب مکن.(طه/114)
برخی مفسرین از آیه فوق دریافت کردهاند که رسول اکرم(ص)، قرآن را قبل از نزول تدریجی، میدانسته و این در صورتی ممکن است که نزولی دفعی بر آن حضرت شده باشد. گویا این نزول دفعی است که قرآن کریم درباره آن میفرماید: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ؛ ماه رمضان، همان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است.(بقره/185). همچنین میفرماید: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ ۚ»؛ ما آن (قرآن) را در یک شب مبارک نازل کردیم(دخان/3) و فرموده است: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ»؛ ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.(قدر/1)، با این بیان، قرآن کریم در ماه رمضان، در شبی مبارک از این ماه که شب قدر نامیده شده، نزول یافته است.
«شب قدر» شبی است که در عظمت، فوق تصور و از هزار ماه برتر است. از آن جهت وصف قدر درباره آن آمده که تمام مقدرات سال در این شب رقم میخورد. در سوره «دخان» به وصف این شب پرداخته شده است: «قسم به کتاب روشنگر، ما این (قرآن) را در شبی مبارک نازل کردیم، زیرا ما هشدار دهندهایم در این شب همه امور حکیمانه، جدا جدا بررسی و تقدیر و تصویب میشوند امری که از ناحیه ما بوده باشد، ما ارسالکننده هستیم. این رحمتی از ناحیه پروردگار تو است، البته که او شنوای دعا و درخواست بندگان و دانای به همه امور آنها است.» و در این آیه چند نکته مورد توجه قرار گرفته است:
مسأله تفریق امور: فرق عبارتست از جدائی چیزی از چیزی دیگر به گونهای که متمایز شود. در مورد شب قدر گویا منظور این است که هر امری، جدا از امور دیگر، مورد ارزیابی قرار میگیرد و برای هر کس و هر کار و مسألهاش، حکم و تقدیر جداگانهای معین میشود.
کل امر: این تفریق و تقدیر مربوط به همه امور است. یعنی در این شب، همه چیز رقم میخورد، چنان که گفته شده ارزاق، آجال و حوادث خیر و شر برای افراد و جوامع بشری، همگی در این شب شکل میپذیرد.
حکیم: قید حکیم برای امور نشان میدهد هر امری که در شب قدر معین میشود، متقن است و حکیمانه. از اینرو یک سلسله از افعال انسانی را که وصف حکیم در آنها صدق نمیکند، نمیتوان از مقدرات شبهای قدر دانست. در عبارت بعد به این نکته با عنایت دیگری پرداخته شده است.
امرا من عندنا: در المیزان آمده است: «امر»در این عبارت حال است از «امر» در عبارت قبل، در نتیجه معنای عبارت چنین میشود: آن امری در این شب قدر میشود که از ناحیه خداوند باشد. دو قید «حکیمانه بودن مقدرات شب قدر» و «از ناحیه خداوند بودن آنها»، روشنگر حقایقی است، هر امری که در این شب از طرف خداوند مقدر شود، حکیم است. این امور دو گونهاند: دستهای، اموری هستند که موردپسند و خوشایند انسان هستند، مانند تقدیراتی که شامل وسعت رزق، امکانات رفاهی، خوشنامی، موقعیت اجتماعی، پیروزی بر خصم و امثال آن هستند. اینها همه از طرف خدای رحمان و حکیماند و دسته دیگر، اموری که هرگز برای انسان خوشایند نیستند، مانند بیماری، کاستی در رزق و روزی، از دست دادن موقعیت و شکست از دشمن و...
خداوند در قرآن کریم میفرماید: که این امور هم از ناحیه خدای رحمان تقدیر میشوند و اینها نیز حکیماند. بالاتر این که در عبارت بعد فرموده که امور مربوط به شب قدر اعم از نزول قرآن و تعیین مقدرات رحمتی است از ناحیه پروردگار حکیم. پس این امور، چه خیر و چه شر جنبه رحمت و لطف دارند.
این نکته درسی برای زندگی اهل ایمان است که هرگز نباید به تقدیرات الهی با دیده منفی بنگرند. چه آنها که ظاهری دلربا دارند و چه آنها که به ظاهر موجب دلنگرانیاند، همه از رحمت پروردگار نشأت میگیرند و اصولا این شب، شب رحمت است و نه غیر آن.
قید «من عندنا» قابل توجه است. توجه به آن این پرسش را به ذهن میآورد که «آیا اموری هست که از ناحیه خداوند رقم نخورده باشد؟» ظاهر کلام، پاسخ مثبت به این پرسش را نشان میدهد. آیات دیگر قرآن کریم نیز بر همین مطلب دلالت دارند؛ چنانکه درباره پرونده اعمال میفرماید:«وَكُلَّ إِنْسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِي عُنُقِهِ ۖ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنْشُورًا»؛ ما پرنده هر انسانی را بر گردنش الصاق نمودهایم و در روز قیامت، کتابی را برای او خارج میسازیم که آن را با همه مندرجاتش، به صورت باز و منتشر شده میبیندو(اسراء/13)
واژه «طائر» در لغت به معنای پرنده است و از این واژه «تطیّر» به معنای فال بد زدن آمده است. میگویند اعراب با پرندگان فال میزدند، اگر از چپ به سمت راست آنها میگذشت، فال نیک میزدند و عکس آن را به فال بد میگرفتند(قاموس قرآن ذیل واژه طیر) این واژه در قرآن کریم، نوعا درباره مقدرات انسان مطرح شده است، چنانکه درباره قوم فرعون میفرماید: «آنها مقدرات خیر را از حسن تقدیر و خوششانسی خویش میدانستند، اما مقدرات سوء و بلاهای الهی را از شومی قدم حضرت موسی(ع) و اطرافیان او میپنداشتند» و به اصطلاح به حضرت موسی(ع) تطیّر میزدند، «فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُوا لَنَا هَٰذِهِ ۖ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسَىٰ وَمَنْ مَعَهُ».(اعراف/131)
قرآن در برابر این اندیشه آنان میفرماید:«أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ»؛ آگاه باشید که طائر آنها نزد خداوند است، اما بیشتر آنها نمیدانند.(اعراف/ 131)، پس قرآن کریم تلویحا وجود «طائر» را در رابطه با مقدرات سوء میپذیرد، اما آن را از ناحیه خدا میداند. درباره همین مسأله، در سوره «یس» آمده است که انبیای الهی در پاسخ قوم خود میگفتند: «قَالُوا طَائِرُكُمْ مَعَكُمْ ۚ أَئِنْ ذُكِّرْتُمْ».(یس/ 19)
و نیز سخن قوم ثمود را به حضرت صالح بیان میفرماید: «قالُوا اطَّيَّرْنا بِكَ وَ بِمَنْ مَعَكَ قالَ طائِرُكُمْ عِنْدَ اللَّهِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ»؛ گفتند ما به تو و همراهان تو فال بد میزنیم.حضرت صالح گفت: طائر شما نزد خداست. واقعیت این است که شما در معرض آزمون الهی هستید.(نمل/47)
در آیه مورد بحث (اسراء/13)از دو مطلب سخن گفته شده است: طائر که با توضیح فوق میباید در مورد مکتوبات مربوط به سرنوشت انسان باشد، همچنین کتابی که در روز قیامت منشور و باز میشود و صاحبش آن را میخواند. این کتاب باید به امور تکلیفی انسان مربوط باشد، زیرا به او گفته میشود کتابت را بخوان تو خود برای محاسبه اعمال خویش کافی هستی. پس این کتاب درباره اعمالی است که باید در مورد آنها محاسبه و قضاوت صورت گیرد.
ملاحظه میشود که در آیه 13 سوره مبارکه «اسراء» هم از سرنوشت انسان سخن رفته و هم از ثبت تکالیف او. با این وصف، باید دو کتاب را مورد توجه قرار داد. از این دو کتاب بدینگونه تعبیر میکنیم: کتاب دفتر سرنوشت انسان، کتاب پرونده اعمال انسان که اصطلاحا بدان «نامه عمل»میگویند. توضیح مطلب این است که همزمان دو کتاب با انسان همراه است؛ کتاب اول دفتر سرنوشت و مقدرات اوست و کتاب دوم نامه اعمال که در حال شکل گرفتن است و اعمال انسان آن را صورت میبخشد. این کتاب دوم در روز قیامت دفتر سرنوشت انسان خواهد بود که وضعیت او را مشخص میکند و طائر آخرت اوست.
درباره محتویات و مکتوبات این دو کتاب تفاوتهای زیر وجود دارند، در کتاب دفتر سرنوشت، حوادث و مقدرات مربوط به انسان را ثبت کردهاند. این ثبت عمدتا در شب قدر صورت میگیرد. «فيها يُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکيمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنا»؛ هرچند که ممکن است برخی از مقدرات کلی، مانند تعیین عمر طبیعی، در آغاز عمر محقق شود. چنانکه از امیرالمؤمنین(ع) نقل شده است که «فرشتگان الهی در جنین، مقدرات طفل را بین دو چشم او حک مینمایند.» در برابر کتاب سرنوشت، پرونده اعمال قرار دارد. در پرونده اعمال آنچه ما انجام میدهیم، ثبت میشود.
بنابراین، در دفتر سرنوشت، اعمال ما منعکس نمیشود و در پرونده اعمال شیوه برخورد ما با مقدرات و خیر و شر زندگی ثبت خواهد شد، زیرا برخورد با مقدرات و صبر در برابر ناملایمات و شکر نعمتها و یا برعکس برخورد نامناسب جزء اعمالی است که مورد محاسبه واقع میشود.
در کتاب دفتر سرنوشت، ثبت حوادث قبل از وقوع آنهاست، همچنانکه در شب قدر، آنچه مربوط به یک سال آینده است، مشخص میشود و به موقع توسط فرشتگان الهی به اجرا گزارده میشود. چنانکه در حدیثی از امام صادق علیه السلام چنین آمده است: «و قال تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر ای من عند ربهم علی محمد و آل محمد بکل امر سلام»؛ یعنی ملائکه و روح القدس در شب قدر از نزد پروردگارشان بر محمد و آل محمد در ارتباط با همه امور با سلام نازل میشوند.
در حالی که ثبت اعمال این تفاوت زمانی در ثبت اعمال و ثبت مقدرات در آیات قرآن کاملا روشن است، چنانکه چنین نیست. ثبت اعمال در حین انجام عمل خواهد بود. درباره ثبت حوادث، قرآن کریم، میفرماید: هیچ حادثه و مصیبتی در زمین و به جان شما نمیرسد، مگر آن که در کتابی ثبت شده باشد. این ثبت پیش از آن است که آن را پدیدار کنیم. این کار بر خدا آسان است. این نکته را بدان جهت برای شما بیان کردیم تا بدانچه از دست شما میرود، اندوهگین نشوید و به آنچه به دست شما میرسد مغرور و دلشاد نشوید، زیرا خدا دوستدار هیچ متکبر خودستایی نیست. در این آیه به صراحت میفرماید حوادثی که به شما روی میآورد از پیش در کتابی ثبت شده است، اما درباره ثبت اعمال بر خلاف آن است، فرشتگان الهی عمل انجام شده را درج میکنند.
قرآن کریم، فرشتگان مأمور الهی را که کاتبان اعمال انسان هستند، دانای بر افعال انجام شده توسط آنها معرفی میکند و در آیات 10 تا 12 سوره انفطار میفرماید: «...با آن که بر شما مراقبان و نگهبانانی گماشته شدهاند، گرانمایه فرشتگانی که اعمال شما را ثبت میکنند. آنها آنچه را که شما انجام دهید، میشناسند و میدانند.»
از آیات فوق این نکته به روشنی فهمیده میشود که فرشتگان مأمور در کنار انسان حضور دارند و منتظرند تا اعمال او را دریافت و ثبت کنند. پس ثبت اعمال هنگام انجام آنهاست. بر عکس مقدرات که پیشتر ثبت شده و در زمان معین به اجرا درمیآیند. البته درباره گناهان مؤمن گفته شده که آنها دیرتر ثبت میشوند تا شاید توبه کند و یا جبران نماید.
در توضیح مطلب میتوان گفت که حوادث ماههای بعد برای هرکس اعم از خیر و شر، کاملا مکتوب است و آنچه تا شب قدر آینده قرار است رخ دهد، همه در کتاب سرنوشت مشخص شده است، اما اعمال تکلیفی فردای کسی در جایی ثبت نشده و در دفتر سرنوشت نیامده است، چون خداوند تعیین نمیکند، بلکه تصمیم آن را بر عهده ما گزارده است. در پرونده اعمال نیز نیامده، چون هنوز به انجام نرسیده است. نماز فردا و یا معصیتی که فردا از کسی سرزند، امروز ثبت نشده است.
منابع:
ensani.ir و کتب المیزان، بحار الانوار و تفسیر برهان
انتهای پیام