وجوه روح ملی در شاهنامه موجب ترویج آن میان مردم شده است

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، محمد جعفری قنواتی، پژوهشگر و استاد ادبیات فارسی عامه، شامگاه 26 اردیبهشت‌ماه در همایش ملی شاهنامه و زبان فارسی به مناسبت بزرگداشت روز ملی فردوسی و پاسداشت زبان فارسی با موضوع «جایگاه شاهنامه در فرهنگ مردم ایران» که به صورت وبینار برگزار شد، اظهار کرد: شاهنامه در قیاس با سایر کتب ادبیات فارسی بیشترین تأثیر را در فولکلور ایران داشته است و سایر کتب در فاصله بسیار زیادی در این تأثیرگذاری قرار دارند که این امر دلایل خاص خود را دارد.

وی بیان کرد: در یکی از حکایت‌های فولکلوریک شاهنامه آمده است که حکیم ابوالقاسم فردوسی، امام علی(ع) را به خواب می‌بیند و ایشان به حکیم فردوسی می‌گویند که تو موظف هستی تاریخ گذشته‌ ایرانیان را به صورت شعر درآوری و از این خواب است که فردوسی موهبت شاعری را کسب و پس از آن اقدام به سرایش شاهنامه ‌کرد.

این استاد ادبیات فارسی در ادامه با اشاره به دلایل تأثیرگذاری شاهنامه بر فولکلور ایران تصریح کرد: یکی از موارد جالبی که بایستی به آن توجه داشت مسئله نسخه‌های شاهنامه است. علاوه بر نویسندگانی که وجود داشتند و به افرادی سفارش می‌دادند که شاهنامه را برایشان نسخه‌برداری کنند، در بسیاری از روستاها شاهنامه‌خوان‌هایی نیز بودند که شاهنامه را نسخه‌پردازی می‌کردند و امروزه وجود بیش از چندین هزار نسخه از این نسخه‌ها نشان‌دهنده این است که شاهنامه در گذشته تا چه اندازه بین مردم رواج و اهمیت داشته است.

جعفری قنواتی بیان کرد: بنابراین اگر شاهنامه را با سایر کتب ادبیات فارسی مانند بوستان، گلستان و دیوان حافظ که چند هزار بیت را دارا هستند مقایسه کنیم متوجه این امر خواهیم شد که شاهنامه بیش از 50 هزار بیت است و در نسخه‌هایی که عامه مردم تهیه و تدوین کرده‌اند نیز حتی به بیش از 70 هزار بیت هم رسیده است.

قداست پهلوانان شاهنامه در فولکلور ایران

وی تأکید کرد: همواره این حجم از نسخه‌پردازی و رونویسی کردن از اشعار این کتاب ارزشمند ادبیات فارسی، خود نشان‌دهنده عشق و علاقه‌ای است که مردم به این کتاب داشته‌اند و اینگونه می‌توان گفت که در گذشته شاهنامه در بین مردم یک قدیسیتی داشته و به نوعی شاهنامه و برخی از پهلوانان شاهنامه در فولکلور ایران یک حالت مقدسی پیدا کرده است.

این پژوهشگر ادبیات فارسی ادامه داد: در بسیاری از مناطق ایران این اعتقاد وجود داشت که پهلوانانی همچون کیخسرو، زال، سام و رستم جزو یاران امام زمان(عج) هستند و در هنگام ظهور آن حضرت پشت سر ایشان علیه دشمنان شمشیر خواهند زد.

جعفری قنواتی با بیان اینکه پهلوانان شاهنامه به اندازه‌ای برای مردم اهمیت داشتند که امروزه قدمگاه‌هایی وجود دارد که منسوب به پهلوانان شاهنامه است، اظهار کرد: همواره قدمگاه‌ها و به نوعی مکان‌های بسیاری وجود دارد که منسوب به پهلوانان شاهنامه است. به عنوان مثال در یکی از توابع شهر ابهر، گودالی وجود دارد که به گودال رخش معروف است و مردم در گذشته بر این باور بودند که این گودال جای سم رخش است و از این‌رو مردم برای حاجت‌خواهی به این گودال مراجعه می‌کردند.

وی افزود: البته علاوه بر این مکان‌ها که به نوعی یک حالت تقدسی دارند، در سراسر نقاط ایران صدها مناطق وجود دارد که منسوب به پهلوانان و یا منسوب به برخی از اتفاقاتی که در شاهنامه شرح داده شده هستند. به عنوان مثال شهر سمیرم در گذشته سامارام بوده و جایی بوده که سام در آنجا استراحت می‌کرده است که البته از این دست منسوبات در اغلب مناطق ایران فراوان است.

تأثیر شاهنامه بر هنرهای زبانی

این استاد ادبیات فارسی بیان کرد: از جمله تأثیرات دیگری که شاهنامه بر فولکلور ایران داشته، هنرهای زبانی مانند نقالی است. همه ما می‌دانیم که نقالی یک هنر زبانی است که در گذشته و پیش از دوره قاجار و در دوره‌های صفویه‌ها وجود داشته است، اما از آن به عنوان قصه‌خوانی استفاده می‌کردند و از دوره قاجاره به تدریج اصطلاح نقالی‌خوانی به کار گرفته شد و در حقیقت هر نوع قصه‌ای را که قصه‌خوان با آداب و آیین خاصی اجرا می‌کرد را نقالی و یا قصه‌خوانی می‌گفتند.

جعفری قنواتی افزود: اما به تدریج نقالی صرفا به نقل داستان‌های شاهنامه اختصاص پیدا کرد. یعنی نقالی در ابتدا به نقل هرگونه قصه‌ای می‌گفتند و نقال فردی بود که داستان‌های شاهنامه، حسین کرد شبستری و... را نقل می‌کرد، اما به تدریج و طی 70 سال اخیر نقال به فردی گفته شد که داستان‌های شاهنامه را نقل می‌کند.

وی تصریح کرد: البته شاهنامه‌خوانی بر خلاف نقالی که عمدتا یک هنر ویژه شهری بوده و در شهرهای بزرگ اجرا می‌شد، شاهنامه‌خوانی عمدتا ویژه عشایر و روستاها بوده است و بسیاری از کدخداهای روستاها و عشایر شاهنامه خوان داشتند، به گونه‎ای که معمولا مراسماتی را برگزار می‌کردند که در این مراسمات به شاهنامه‌خوانی می‌پرداختند.

این پژوهشگر ادبیات فارسی بیان کرد: بر اساس شاهنامه‌خوانی که یک هنر خاص در برخی از مناطق ایران و به ویژه مناطق مرکزی و جنوبی بود و در مراسم شادی و حتی سوگ از آن استفاده می‌کردند، جنگ‌نامه سرایی رواج پیدا کرد و بر اساس این هنر نیز هنر جنگ‌نامه‌خوانی شکل گرفت. در حقیقت جنگ‌‌نامه‌‌سرایی آن دسته از داستان‌هایی است که عمدتا در وزن شاهنامه سروده می‌شود و موضوع جنگ‌های محلی را در بر دارد و صور خیال و تشبیهاتی که در این جنگ‌نامه‌ها استفاده می‌شود نیز بر اساس شاهنامه است.

جعفری قنواتی اضافه کرد: در واقع اهمیت و ارزش این کتاب ارزشمند ادبیات فارسی در بین مردم به گونه‌ای بود که تا حدود 40 سال گذشته خواندن شاهنامه مانند سایر کتاب‌ها در شب‌های زمستان تا حدود رایج بود. همچنین در مکتب‌خانه‌ها نیز از این کتاب ارزشمند استفاده می‌کردند، اما این در حالی است که متأسفانه امروزه در مدارس ما داستان‌های شاهنامه غریب هستند. همچنین علاوه بر مکتب‌خانه‌ها می‌توان به زورخانه‌ها هم اشاره کرد. زورخانه‌ها نیز از جمله مکان‌هایی بودند که شاهنامه در آن‌ها بازتاب فراوانی داشته، زیرا هم اخلاق پهلوانی شاهنامه و هم اینکه مرشدها نیز اشعاری را می‌خواندند همگی برگرفته از اشعار شاهنامه بود.

وی یکی دیگر از وجوه تأثیر شاهنامه بر فولکلور ایران را تأثیر بر روی ادبیات عامه دانست و افزود: همواره تأثیرات شاهنامه به گونه‌ای است که حتی برخی داستان‌های ادبیات عامه نیز از داستان‌های این کتاب ارزشمند تأثیر پذیرفته‌اند؛ مانند داستان هفت‌خوانی که در شاهنامه آمده است هفت‌خوان‌های مشابهی نیز ساخته شده است. به عنوان مثال می‌توان گفت که هفت‌خوان سیرویه نامدار بر اساس داستان هفت‌خوان شاهنامه ساخته شده است.

شکل‌گیری یک نوع ادبی خاص و دیوارنگاره‌ها از جمله تأثیرات شاهنامه است

این استاد ادبیات فارسی بیان کرد: یکی دیگر از تأثیرات شاهنامه بر فولکلور ایران، شکل گیری یک نوع ادبی خاص تحت عنوان «طومارهای نقالی» است که این طومارها شکل معینی یا نوع معین ادبی هستند و تقریبا می‌توان گفت که در وجوه کلی مانند داستان‌های بلند ادب عامه مانند سمک عیار، داراب‌نامه‌، ابومسلم و... بوده، اما تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارند. از جمله تأثیرات دیگری که شاهنامه می‌تواند بر فولکلور ایران داشته باشد هدیه دادن به عروس و داماد است.

جعفری قنواتی اظهار کرد: همچنین تأثیر شاهنامه را می‌توان بر نقاشی‌های دیواری که بر اساس داستان‌های شاهنامه هستند دانست. در حقیقت این دیوارنگاره‌ها بر اساس داستان‌های ملی ایران از دوره پیش از اسلام رواج داشته، اما پس از اسلام بر اساس شاهنامه این دیوارنگاره‌ها انجام می‌شده است. حتی در اماکن مذهبی اشعاری از شاهنامه وجود دارد که در این میان می‌توان به قدمگاه حضرت خضر(ع) در شهر شوشتر اشاره کرد که در این مکان مذهبی اشعاری از شاهنامه آورده شده است.

وی اضافه کرد: علاوه بر این موضوعات، در هنرهای تزئینی مانند قالیچه‌ها، فلزکاری‌ها و حتی بر خانواده‌ها نیز تأثیرات شاهنامه را شاهد هستیم. همواره بسیاری از خانواده‌ها در تمامی مناطق ایران رسمشان بر این بوده که نام فرزندان خود را بر اساس نام پهلوانان شاهنامه انتخاب کنند و حتی برخی از طوایف نیز اعتقاد دارند که جد آن‌ها به یکی از قهرمانان شاهنامه باز می‌گردد.

چرا شاهنامه تا این اندازه در بین مردم رواج دارد؟

این پژوهشگر ادبیات فارسی تأکید کرد: اما این سوال ایجاد می‌شود که چرا شاهنامه تا این اندازه در بین مردم رایج است؟ زمانی‌که که بازتاب سایر کتب ادبیات فارسی را بر فولکلور ایران بررسی می‌کنیم، متوجه می‌شویم که تأثیرات این کتب با یک فاصله بسیار زیادی در قیاس با شاهنامه قرار می‌گیرند. 

وی در ادامه تأکید کرد: برای پاسخ به این سوال می‌توان دلایل متعددی را بیان کرد، اما به نظر من دلیل اصلی این موضوع؛ وجود روح ملی در سراسر شاهنامه است، به گونه‌ای که در این کتاب ارزشمند بیش از 730 بار از کلمه ایران استفاده شده است. بر همین اساس باید گفت که هیچ کتاب دیگری در ادبیات فارسی حتی منظومه‌های پهلوانی پیرو شاهنامه هم به پای شاهنامه نمی‌رسند.

جعفری قنواتی اضافه کرد: همواره یکی از مصادیق روح ملی، جان فشانی و فداکاری در راه ایران است که مصداق این امر در شاهنامه خاندان سیستان هستند. به گفته گودرز که می‌گوید رستم و زال از پدر برای ایران مهربان‌تر هستند. در حقیقت روح امیدواری که در شاهنامه است همگی تأثیرگذار هستند.