قرآن شاه محمود نیشابوری؛ صحیح‌ترین قرآن موجود از لحاظ کتابت
یک پیشکسوت خوشنویسی گفت: قرآن شاه محمود نیشابوری، نفیس‌ترین قرآن و به‌روایتی از لحاظ کتابت هم صحیح‌ترین قرآنی است که اکنون وجود دارد. در تمام قرآن‌هایی که امروز داریم، «بسم‌الله» را بالا نوشته‌اند و تنها در قرآن شاه‌محمود، «بسم‌الله» در ابتدای سطر آورده شده است.
سیدمحمد سادات شرفی، از خوشنویسان برجسته در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: خداوند در قرآن فرموده است: «ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ؛ و به نون، قلم و نوشته‌ها قسم یاد کرده است». شاه محمود نیشابوری، در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم و در عصر شاه‌طهماسب صفوی می‌زیسته است، او از ته دل به خداوند ارادت داشت و خداوند نیز تمام درهای ارادت را به روی ایشان باز کرده بود. خودش را به امام رضا(ع) وصل و عرض ارادتی به ساحت مقدس ایشان نمود. این ارتباط تنگاتنگ و بسیار صمیمی شد، به‌طوری‌که بعد از وفاتش هم از امام رضا(ع) جدا نشد و هم‌اکنون هم مدفن او در حرم رضوی است.
وی ادامه داد: ارادت شاه محمود نیشابوری به قرآن باعث شد، تمام درب‌ها به روی این مرد درویش خودساخته و پاک‌نهاد باز و ایشان کاتب وحی شود، کتابتی که تا هم‌اکنون هیچ خوشنویسی نتوانسته و شاید هم نخواهند توانست همانند آن کتابت کند.
این پیشکسوت برجسته خوشنویسی بیان کرد: اصل این اثر نفیس و گرانبها در موزه توپ قاپی استانبول ترکیه بوده و با اینکه سال‌هاست از تاریخ تحریر این قرآن می‌گذرد، اما هنوز هیچ خوشنویسی قادر نبوده است چند صفحه، همچون صفحات کتابت شاه محمود مشق کند و این دلیلی جز ارادت واقعی وی ندارد.
سادات‌شرفی بیان کرد: این اثر، گرانبهاترین اثر هنری تاریخ است که چندی قبل عده‌ای جهت خریداری اثر به ترکیه رفتند و مسئولان موزه توپ‌قاپی عنوان کرده‌اند، مگر شما آمده‌اید یکی از بزرگترین شهرهای ترکیه را خریداری کنید؟ در طول تاریخ کمتر از شاه محمود یاد شده است، در حالی‌که دکتر مهدی بیانی به عنوان یک نسخه‌شناس برجسته در تاریخ هنر معتقد است که خط ایشان از میرعلی هروی و سلطان علی مشهدی هم محکمتر، ارزشمندتر و باعیارتر است.
وی تصریح کرد: شاه محمود توانست ارادت و مهارت را در هنر خوشنویسی به هم پیوند بزند که پیوند مبارکی هم بود و این مبارکی جز با نظر ائمه‌معصومین(ع) به انسان به‌دست نمی‌آید. وی تصرفات بسیاری را در خط ایجاد کرد و چنان که پیدا و مشهود است و تاریخ‌نویسان خط آورده‌اند، تصرفاتی در تراش قلم را ایشان مبدع بودند و قبل از وی، افراد قلم نی خود را به صورت جزم می‌تراشیدند و محرف و متوسط نمی‌تراشیدند که ایشان قطع متوسط را به خوشنویسان هدیه دادند و از آن به بعد قطع قلم تغییر کرد و این در هنر خوشنویسی اتفاق کمی نیست، چرا که برای یک تار مو تصرف در خط باید سال‌ها زحمت کشید و بعد اینکه آیا این زحمت مورد قبول واقع شود یا خیر.
این پیشکسوت برجسته خوشنویسی تصریح کرد: برای شاه محمود این اتفاق افتاد که اتفاق کمی هم نبود و به همین دلیل تمام آثار ایشان یکنواخت، یکدست و با یک عیار نوشته شده است که البته حاصل شدن این مورد برای یک خوشنویس بسیار دشوار است، چرا که از آغاز تا انجام این کار، باید کاملا یک دست باشد و هیچ تغییری در آن صورت نگیرد که این تغییر به‌واسطه حسن خود خط است، چرا که اگر خوشنویس خود با اراده، طمانینه و با تسلط مشق کند، آهسته‌آهسته این مورد در نفس خود خوشنویس تاثیرگذار است و خوشنویس به هوای نفس خود غالب می‌شود و اینجاست که چون به هوای نفس خود غالب شده، می‌تواند اثر یکدست و ماندگاری خلق کند و این موضوع از حسن و مزایای خوشنویسی است.
حمایت از هنرمند در عصر صفویه به نحواحسن انجام شده است
سادات‌شرفی گفت: حمایت از هنرمند در عصر صفویه به نحواحسن انجام شده است. شاه اسماعیل صفوی اول در جنگ چالدران، شاه محمود نیشابوری و کمال‌الدین بهزاد را توسط لشکریان خود به کوه پناه داد تا از این دو هنرمند محافظت کند و بعد از پایان جنگ هم اولین کاری که انجام داد، این بود که به سراغ آن دو هنرمند رفت، بنابراین اندیشه حمایت از هنرمند بود که اساتید معزز را به این جایگاه رساند و آنها توانستند با فراغ بال فعالیت کنند و باید دانست که این حمایت تا چه اندازه می‌تواند تاثیرگذار باشد.
وی اظهار کرد: چون شاه‌اسماعیل در تبریز حکومت می‌کرد، ایشان را به کتابخانه دولتی آن عصر منصب دادند که در آنجا خوشنویسی انجام دهند. ایشان، شاهنامه را نیز در تبریز کتابت کرد، تمام کتب شاه محمود به خط نستعلیق و بیشتر این کتب با قلم غبار کتابت شده، همچنین وی تبحر و دانگ قلمش غبار بوده، در خوشنویسی انواع قلم مانند جادو، مشقی، کتیبه‌نویسی، غبار و... داریم.
این پیشکسوت برجسته خوشنویسی ادامه داد: درآن تاریخ مانند کاغذ مرغوب، موزه‌پسند و دست‌ساز به ندرت یافت می‌شده و کاغذی که برای تاریخ بماند، کم بوده است، خوشنویسان به‌دلیل استفاده بهینه از کاغذ در اقلام ریزتر مشق انجام می‌دادند که این موضوع نیز سبب شده که شاه محمود با قلم غبا که ریزتر است، کتابت کند. قلمی که بتوان با آن کتاب نوشت، قلم کتابت است که اندازه مشخصی نیز دارد. شاهکار شاه‌محمود، کتابت قرآن است و اثر دیگر وی شاهنامه نیز در موزه بریتانیاست که در همان عصر فروخته شده است.
سادات‌شرفی در خصوص لقب شاه و سلطان اظهار کرد: این لقب به مرتبه خوشنویسی مربوط است، بهکسانی که به مراتب و مدارج عالیه خط می‌رسیدند، لقب سلطان یا شاه می‌دادند. این منصب حکومتی نبوده و یک منصب هنری بوده است و چون در خط به پادشاهی می‌رسیدند و کسی بالادستشان نبود، این لقب را به آنها می‌داده‌اند.
وی افزود: در مورد قرآن شاه‌محمود باید گفت که نفیس‌ترین قرآن و به‌روایتی هم صحیح‌ترین قرآنی است که اکنون وجود دارد. در تمام قرآن‌هایی که امروز داریم، «بسم‌الله» را بالا نوشته‌اند و تنها قرآن شاه‌محمود است که «بسم‌الله» در ابتدای سطر آورده شده و این یکی از ویژگی‌هایی است که در قرآن شاه‌محمود رعایت شده است. این قرآن با خط نستعلیق نوشته شده و بسیار فاخر و باعیار بوده و با قلم غبار نوشته شده است و وی حداقل 5 تا 6 سال مشغول کتابت این قرآن بوده است.
این پیشکسوت برجسته خوشنویسی تصریح کرد: ایشان کتب بسیاری از جمله قرآن، شاهنامه و خمسه نظامی را نوشته است. در خصوص خمسه نظامی باید گفت به‌دلیل ابیات بسیاری که دارد از توان یک خوشنویس خارج است و این کتاب را معمولا چند نفره می‌نویسند، اما وی این کتاب را به‌تنهایی نوشته و جالب است بدانید که از ابتدا تا انتهای این کتاب هیچ تغییری مشاهده نمی‌شود و با خطی یکدست نوشته شده است. وی حافظ را نیز با نوعی قلم غبار، ریزترین اندازه قلمی که می‌توان با آن نوشت کتابت کرده که در موزه ملک تهران نگهداری می‌شود و بسیار نفیس است.
سادات‌شرفی تصریح کرد: وی زاده نیشابور بوده و سال‌ها در آنجا اقامت داشته است، اما شاه‌اسماعیل او را به‌واسطه هنرش به تبریز فرامی‌خواند که وی دو دهه در آنجا زندگی و آثار بسیاری را در آن دو دهه خلق می‌کند، از جمله قرآن، شاهنامه و خمسه نظامی که سپس به‌دلیل ارادتی که به ساحت مقدس امام‌رضا(ع) داشته است، از شاه اسماعیل صفوی رخصت می‌خواهند که باقیمانده عمر را در جوار امام رضا(ع) سکنی گزیند، که این رخصت داده می‌شود و ایشان به مشهد آمده و تا پایان عمر در مشهد می‌زیسته است.
قدر و منزلت شاه محمود آنچنان که باید دیده نشده است
وی بیان کرد: ایشان شاگرد استاد عبدی نیشابوری بودند که در آن عصر به وی مولانا عبدی می‌گفته‌اند که دایی سلطان محمود هم بوده و البته نزد سلطان علی مشهدی هم تلمذ می‌کرده است(ایشان شاگرد عبدی نیشابوری و سلطان علی مشهدی بوده‌اند)، وی علاوه بر خوشنویسی شاعر هم بوده است که هم‌اکنون یکی از شعرهای ایشان بر دیوارهای دارالسیاده حرم مطهر نقش بسته است و ایشان در حرم مطهر رضوی در جوار سلطان علی مشهدی دفن شده‌اند.
این پیشکسوت برجسته خوشنویسی افزود: وی شاگردان بسیار بزرگی را تربیت کرده است که می‌توان از سبک نیشابوری، سلطان محمود تربتی، محمود باخرزی، طاهر نیشابوری و شاگردان بسیار دیگر نام برد که خود به مقامات عالیه خوشنویسی رسیدند، حتی میرعماد با چند واسطه شاگرد سلطان محمود نیشابوری محسوب می‌شود، با دانستن این موارد درمی‌یابیم که قدر و منزلت شاه محمود آنچنان که باید دیده نشده است. شاه محمود اولین کاتب قرآن به خط نستعلیق در طول تاریخ است و قبل از ایشان کسی قرآن را به خط نستعلیق ننوشته، چرا که این کار، کار دشواری است و چنان انجام دهد که بعدها هم کسی قادر به انجامش نباشد:
قلم تا وحی را بال و پر آمد/ نماز کاتبان سنگین‌تر آمد
خوش آن کاتب که در 70 منزل/ مرکب ساخت از خاکستر دل
