تناسب و ارتباط میان سوره‌های قرآن
یکی از جلوه‌های تناسب و ارتباط در ساختار قرآن کریم، مناسبت‌های موجود میان سوره‌های آن است.
تناسب و ارتباط در ساختار قرآن کریم، از سوی بسیاری از مفسران و پژوهشگران علوم قرآن بررسی و پیگیری شده و حجمی از تفاسیر و کتاب‌های علوم قرآن را به خود اختصاص داده است. تفاسیری مانند: مجمعالبیان، تفسیر کبیرفخر رازی، نظم‌الدرر فی تناسب الآیات و السور، المنار، تفسیر مراغی، الاساس فی التفسیر و شماری دیگر که از روابط میان سوره‌ها سخن گفته‌اند.
کتاب‌های جداگانه‌ای نیز در این باره نگاشته شده است، همچون البرهان فی مناسبة ترتیب سور القرآن از ابوجعفر بن زبیر و تناسق الدرر فی تناسب السور از جلال‌الدین سیوطی. در برابر این نظر، گروهی دیگر از عالمان و پژوهشگران که ترتیب سوره‌ها را به اجتهاد صحابه می‌دانند به انکار این مناسبت‌ها پرداخته‌اند و آنها را قلم فرسایی‌هایی بیهوده و تکلف آمیز قلمداد کرده‌اند، از جمله استاد آیت‌الله معرفت که این‌گونه تناسب‌ها را بی‌فایده و رنج‌آور خوانده می‌نویسد: «هیچ تناسب معنوی میان سوره‌ها با یکدیگر وجود ندارد و هرگز ترتیب موجود بین سوره‌ها توقیفی نیست، بلکه این کار به دست صحابه از روی برخی مناسبت‌ها؛ به‌عنوان مثال بزرگی و کوچکی سوره‌ها و از این قبیل انجام گرفته است.»
کسانی که در این زمینه به بحث پرداخته‌اند، سخن گفتن از تناسب سوره‌ها را متوقف بر توقیفی بودن ترتیب آنها دانسته‌اند و این مسئله طبیعی به‌نظر می‌رسد که اگر ترتیب سوره‌ها وحیانی نباشد، جست‌وجوی مناسبت میان آنها بی‌پایه خواهد بود و اگر وحیانی باشد، باید در این چینش حکمتی نهفته باشد و به خاطر مناسبتی دو سوره کنار یکدیگر قرار گرفته باشند.
از دیدگاه سومی با وجود آن که این نظر ترجیح دارد که ترتیب سوره‌های قرآن در زمان رسول‌اکرم(ص) شناخته شده بوده و از طریق وحی انجام پذیرفته است، اما این بدان معنی نیست که حتماً باید میان دو سوره همجوار مناسبتی وجود داشته باشد، زیرا ممکن است حکمت این‌گونه ترتیب در قالب کلی آن نهفته باشد و حکمت‌های دیگری غیر از مناسبت دو سوره با یکدیگر دخالت داشته باشد، همان‌گونه که صبحی صالح می‌نویسد: «ترتیب توقیفی سوره‌ها لزوماً به این معنی نیست که میان هر سوره و سوره پس از آن رشته‌های پیوندی نزدیک وجود داشته باشد.»
از سوی دیگر کسانی که تنظیم یافتن سوره‌ها را پس از دوران پیامبر(ص) می‌دانند، می‌توانند تناسب میان سوره‌ها را به‌صورت قاعده‌ای کلی و فراگیر نفی کنند، اما نمی‌توانند انکار کنند که برخی از این سوره‌ها جایگاه واقعی آنها مانند ترتیب کنونی، کنار یکدیگر بوده است، همانند سوره‌های: «بقره»، «آل‌عمران»، «عنکبوت»، «روم»، «صافات»، «ص»، «زخرف»، «دخان»، «جاثیه»، «احقاف»، «ضحی»، «شرح»، «فیل» و «قریش» و مانند آنها، زیرا شدت تناسب این سوره‌ها به گونه‌ای است که جز به گزاف نمی‌توان منکر تناسب آنها شد.
بنابراین بهتر آن است که در تناسب سوره‌ها به‌صورت میدانی پیش رویم و به جای آن که به صورتی کلی داوری کنیم، به پیوندهایی که میان دو سوره موجود است نظر کنیم و بسنجیم که آیا به‌صورت طبیعی و با ذوقی سلیم می‌توانیم پیوندهای یاد شده را بپذیریم یا آن که به نظر ما ارتباطی وجود ندارد.
از این‌رو به جای آن که با استناد به برخی تناسب‌های سست و تکلف‌آمیز که برخی استخراج کرده‌اند، به رد ارتباط میان سوره‌ها بپردازیم و سخن گفتن در این‌باره را اتلاف وقت بدانیم، بهتر آن است که راه مقایسه‌گری میان دو سوره همجوار و تدبر در نقطه‌های اشتراک میان آن دو را باز گذاریم و چه بسا با این کار، شناخت بهتر و دقیق‌تری از سوره‌های قرآن به دست آید و لطایف دیگری از قرآن کشف شد همان‌گونه که این نتایج به دست آمده است.
ارتباط آغاز سوره با پایان سوره پیشین
افزون بر پیوند کلی که در مضمون دو سوره ممکن است وجود داشته باشد، گاه آغاز یک سوره با پایان سوره پیشین همانندی دارد و حلقه اتصال نزدیکی دو سوره را به هم مرتبط می‌کند. به گفته ابوزید این علاقه خاص به‌پیوند اسلوبی و لغوی نزدیکتر است، در حالی که علاقه‌های دیگر کلی، پیوند در مضمون و محتوا هستند.
یکی از محققان می‌گوید: «زمانی که به آغاز هر سوره بنگری در می‌یابیم که مناسبتی کامل با پایان سوره پیشین از خود دارد. این مناسبت گاهی نهان و گاه آشکار است.» از جمله در بخش پایانی سوره «فاتحه» این‌گونه دعا می‌شود که: «اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیمَ» و در آغاز سوره «بقره» آمده است: «ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ» گویا در آغاز سوره بقره به این دعا پاسخ داده می‌شود که آن صراط مستقیمی که درخواست کرده بودید، همان راهی است که این قرآن ترسیم می‌کند.
در پایان سوره «حج» این عبارت وجود دارد: «وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ». این جمله در سوره «مؤمنون» که پس از آن می‌آید گشوده می‌شود و خصلت‌های موجب فلاح و رستگاری بیان می‌شودند: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ -الَّذينَ هُمْ في صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ.»
گاه واژه یا موضوعی که در انتهای سوره‌ای آمده است در آغاز سوره بعد تکرار می‌شود؛ مانند آن‌که سوره «طور» به این آیه ختم شده است که: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبَارَ النُّجُومِ» و سوره «نجم» با همان واژه آغاز می‌شود: «وَ النَّجْمِ إِذا هَوى». سوره «واقعه» با امر به تسبیح پایان می‌یابد: «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ» و سوره «حدید» نیز با تسبیح آغاز می‌شود: «سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ». سوره «جاثیه» با توحید و ربوبیت خداوند پایان می‌یابد و در آنجا می‌آید: «وَلَهُ الْكِبْرِيَاءُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» و سوره «احقاف» نیز با توحید و خالقیت خداوند آغاز می‌شود. «تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ». با استفاده از نصوصی از قرآن که می‌فرماید: «وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قيلَ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمينَ» (زمر/75) و «فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ»(انعام/45) ارتباطی کلی میان داوری و حل و فصل امور و حمد خداوند متعال و نیز میان هلاکت ستمکاران و حمد الهی می‌توان یافت که بر اساس آن، نوعی تناسب در برخی از سوره‌ها ظهور می‌یابد.
در پایان سوره مائده خداوند در روز قیامت میان عیسی بن مریم و قومش درباره ادعای الوهیت وی داوری می‌نماید و سپس سوره انعام با «الحمدلله» شروع می‌شود. سوره «فاطر» نیز با «الحمدالله» آغاز می‌شود که مناسب با پایان سوره قبل آن یعنی سوره سبأ است که می‌فرماید: «وَ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ كَما فُعِلَ بِأَشْياعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كانُوا فِي شَكٍّ مُرِيبٍ»(سبأ/54) از دیگر سوره‌هایی که آغاز یکی با پایان دیگری در ارتباط است سوره‌های «فیل» و «قریش» است، به گونه‌ای که برخی آن دو را یک سوره به حساب آورده‌اند، بنابراین وجه تعلیلی که در آغاز سوره «قریش» آمده است که «لِإِيلافِ قُرَيْشٍ.إِيلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَ الصَّيْفِ» متعلق به سوره «فیل» است؛ یعنی نتیجه آنچه خداوند متعال نسبت به اصحاب فیل انجام داد که «فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ»، الفت دادن قریش و تأمین سفرهای تجاری آنان بود و اتصال آغاز سوره قریش با سوره فیل از باب «فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً»(قصص/8) است؛ یعنی این لام، لام عاقبت است و متعلق به سوره گذشته است.
البته تفسیر دیگری نیز وجود دارد که این لام را متعلق به آیات خود همین سوره می‌داند.
ادامه دارد...
منابع: کتب مباحث فی علوم القرآن و مجمعالبیان و سایت ensani.ir
انتهای پیام
