اهمیت چگونگی پرداخت زکات در قرآن

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، علیرضا آزاد، استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد، امروز، دوم مردادماه در جلسه تفسیر کاربردی قرآن کریم، درباره چگونگی پرداخت زکات، اظهار کرد: به نظر می‌رسد پیش از ظهور اسلام، رؤسای دینی بت‌پرستان از عمل زکات سوء‌استفاده مالی می‌کردند. به شکلی که در آیه 215 سوره بقره آمده است: «يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ ۖ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ؛ از تو سؤال کنند که چه انفاق کنند؟ بگو: هر چه از مال خود انفاق کنید درباره پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان رواست، و آنچه نیکویی کنید خداوند بر آن آگاه است».

وی ادامه داد:  در این آیه پرسشی در خصوص اموالی که باید برای آن‌ها انفاق پرداخت شود، بیان می‌شود. خداوند در پاسخ درمورد کسانی که انفاق به آنان تعلق می‌گیرد، سخن می‌گوید، گویی اموالی که انفاق می‌شوند، اهمیت ویژه‌ای نداشته و افرادی که انفاق به آنان پرداخت می‌شود، حائز اهمیت هستند.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: در آیه 60 سوره توبه نیز موارد مصرف زکات بیان می‌شود، بنابراین این دو آیه نشان می‌دهد که نه‌تنها گرفتن زکات مورد تأکید اسلام است، بلکه نحوه توزیع زکات، توجه و تأکید بیشتری را به همراه دارد. قرآن واژه زکات را درخصوص همسران پیامبر اکرم(ص) نیز بیان می‌کند. در آیه 33 سوره احزاب آمد است: «وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَىٰ ۖ وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»، به این معنا که در خانه‌های خود قرار گیرید و مانند دوره جاهلیت پیشین با آرایش و خودآرایی برای جلب توجه به خیابان نیایید و در ادامه این آیه بیان می‌شود که نماز را به پا دارید و زکات بپردازید.

شیوه تعامل حضرت علی(ع) در امر زکات

وی افزود: اگر پرداخت زکات در این آیه را به معنای فقهی آن در نظر بگیریم، با ماندن زنان در خانه متناسب نخواهد بود. از جمله نکات کاربردی دیگر می‌توان شیوه تعامل حضرت علی(ع) در امر زکات را بیان کرد. امام علی(ع) در نامه 25 نهج‌البلاغه، درخصوص آداب فردی که زکات را دریافت می‌کند، بیان می‌کنند، «برو و بر اساس تقوى خداى يكتاى بی‌همتا عمل کن. مسلمانى را مترسان، آنچه را كه ناخوش دارد بر او مگزين و بيش از حقى كه خدا در مال او دارد از او مگير و چون به قبيله‏‌اى رسيدى به كنار آبشان فرود، آى بدون اينكه به خانه آن‌ها درآيى و بعد از آن به آرامى به سوی آنان برو تا در ميان جمع آنان بايستى. پس بر آنان سلام كن و تحيت و درود را برايشان كم و ناقص مگردان بعد از آن ميگوئى اى بندگان خدا ولى خدا و خليفه او مرا به سوى شما فرستاده تا حق خدا را در اموال شما از شما بستانم. بگو آيا در اموال شما براى خدا حقيست كه آن را بولى او بدهيد؟ اگر كسى گفت: نه، به او متعرض مشو و اگر كسى گفت: آرى هست، همراه او برو، بدون اينكه او را بترسانى یا تهدید کنی یا فریب دهی و يا بر او سخت بگيرى. آنچه كه از طلا و نقره به تو داده، بگير. اگر او گاو و گوسفند یا شتر داشت. بدون اجازه او داخل در آن‌ها مشو زيرا بيشتر آن‌ها مال او است.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: هرگاه با اذن او بر سر آن‌ها رفتى چون كسى كه بر آن‌ها تسلط دارد و درشت كردار است بر آنان وارد نشو. و حيوانى را از جای مگریزان و مترسان و صاحبش را نسبت به آن مرنجان. و مال را به دو بخش تقسیم كن و صاحبش را مخير كن، تا هر بخش را كه خواهد برای خود برگزیند. و چون اختيار كرد متعرض آنچه را كه اختيار كرده است مشو. دوباره باقى‌مانده را به دو قسم تقسیم كن و باز او را مخير كن تا هر كدام را كه می‌خواهد برگزیند و چون اختيار كرد به آنچه كه انتخاب کرد اعتراض نکن. پيوسته اينكار را تکرار كن تا آنقدر از مال بماند كه مطابق ضوابط حق خدا باشد.

آزاد اضافه کرد: پس حق خدا را از او بگير، پس اگر مالک اولیه درخواست فسخ كرد، درخواست او را بپذير و دوباره آن‌ها را درهم آميز، سپس آنچنان كن كه در اول كردى تا حق خدا را در مال او از وی بگيرى و شتر پير و كهن‌سال و دست و پا شکسته و حیوان دارای بیماری سل يا مرضی که به واسطه آن از پاى افتاده و همینطور حیوان معيوب را نگير. أمين مگردان بر آن مال‌ها مگر كسى را كه به دين او وثوق دارى و به مال مسلمانان رفق و مدارا كند و مهربان باشد تا آن مال را به ولى مسلمانان برساند تا او در ميانشان قسمت كند. و بر آن چهار پایان مسئول مگردان، مگر خیرخواهی مهربان و درستکاری نگاهبان را که درشتى به آن‌ها نكند و زيان نرساند، نرنجاند و خسته نكند.

وی بیان کرد: پس آنچه كه از اموال زكات در نزد تو گرد آمده زود آنها را به سوى ما بفرست تا در هر جا كه خدا بدان امر فرموده است، بگردانيم و صرف كنيم. پس چون آن‌ها را امين تو براى آوردن گرفت، به او سفارش كن كه به طمع شير ميان شتر و بچه شيرخوارش جدایى نيندازد و همه شير آن را ندوشد كه به بچه‏‌اش ضرر برسد و آن را به سوار شدن خسته نگرداند و بين او و ديگر شتران در سوار شدن و دوشيدن به عدل رفتار كند و بايد آسان گرداند و خسته را استراحت و او موجبات آسایش او را فراهم کند و بايد آن‌ها را به غديرها و حوض‌هاى آب كه می‌گذرند فرود آورد و وارد سازد و مسیر آن‌ها را از زمين گياه‌دار به راه‌هايى كه عریض است و از گياه خالى است نگرداند، بايد آن‌ها را در هر چند ساعتى در چراگاه‌های بین راه استراحت دهد. و بايد آن‌ها را در نزد آب‌ها و گياه.ها مهلت دهد تا به اذن خدا فربه و پرمغز نه رنج‌ديده و خسته در نزد ما آورد كه آن‌ها را على كتاب‌الله و سنت پيمبر خدا قسمت كنيم، که این نامه می‌تواند الگوی رفتار کارگزاران حکومتی باشد.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی خاطرنشان کرد: مصداق‌های زکات، صرفا در اموال نیست، به‌عنوان مثال حضرت علی(ع) روایات متعددی درخصوص انواع زکات فرموده‌اند که گستردگی دامنه عمل زکات را نشان می‌دهد. ایشان بیان می‌کنند که زکات رفاه، نیکی به همسایه و صله‌رحم محسوب می‌شود، تحمل نادانان نیز زکات عقل به‌شمار می‌رود. هم‌چنین زکات زیبایی را عفاف، زکات دانش را آموزش به افراد شایسته و زکات قدرت را انصاف می‌دانند که به نظر می‌رسد، پرداخت این زکات واجب اخلاقی به شمار می‌رود.

آزاد تصریح کرد: زکات در سیره عارفان، مفهومی بسیار فراگیر است. به شکلی که برای هر عملی باید زکات پرداخت شود و به جای آوردن حق هر عضو بدن، زکات آن خواهد بود، به تعبیری بهره‌گیری از اعضا در راه خدا و خلق خدا زکات آن محسوب می‌شود.

زکات در آیینه اشعار فارسی‌زبان

وی با اشاره به تحلیل و تبیین زکات در شعر فارسی اضافه کرد: تعدادی از زکات بیان‌شده توسط شعرا، زکات حسن و جمال است. حافظ می‌فرماید: «نصاب حسن در حد کمال است/ زکاتم ده که مسکین و فقیرم» همچنین سعدی بیان می‌کند که «زکات لعل لبت را بسی طلبکارند/ میان این همه خواهندگان به من چه رسد»

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی تشریح کرد: علاوه بر این‌ها، زکات تندرستی نیز در شعر فارسی بیان شده است، به عنوان مثال سعدی می‌فرماید: «آخر به زکات تندرستی/ فریاد دل شکستگان رس/ من بعد مکن چنان کز این پیش/ ورنه به خدا که من از این پس/ بنشینم و صبر پیش گیرم/ دنباله‌ی کار خویش گیرم».

آزاد گفت: همچنین مولانا نیز زکات جاه و مقام را در اشعارش بیان می‌کند، به علاوه حافظ ضرورت پرداخت زکات را به این شکل در اشعارش بیان می‌کند، «من اگر کامروا گشتم و خوشدل چه عجب/ مستحق بودم و این‌ها به زکاتم دادند».

وی بیان کرد: صائب تبریزی نیز درمورد آثار پرداخت زکات بیان می‌کند: «گر باغبان زکات زر گل برون کند/ باد خزان طراوت گلشن فزون کند» به این معنی که اگر باغبان زکات مال خود را پرداخت کند، باد پاییزی نه‌تنها برگ درختان باغ را زرد نمی‌کند بلکه بر طراوت آن‌ها می‌افزاید.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی اظهار کرد: علاوه بر این‌ها مولانا در آثار عدم پرداخت زکات می‌فرماید: «ابر بر ناید پی منع زکات/ وز زنا افتد وبا اندر جهات»، این زکات الزاماً به معنای فقهی آن بیان نشده است، بلکه به معنی رعایت حق مردم به کار رفته است.