زندان در بستر تاریخ اسلام و پس از آن

به گزارش ایکنا؛ مولف کتاب در بخش «ماهیت حبس در اندیشه اسلامی» آورده است: در زبان عربی واژه‌های بسیاری به معنی و مفهوم حبس دلالت دارند. واژه‌های سجن، حبس، حصر، اثبات، اقرار و امساک از امثال آن هستند. مهم‌ترین آنها واژه‌های سجن و حبس هستند. راغب اصفهانی در کتاب مفردات گفته است که سجن به معنی در زندان نگهداشتن است. واژه به همان معنا در برخی آیات قرآن نیز به کار رفته است. در کتاب صحاح‌اللغه آمده است که سجن به معنای زندانی کردن و بازداشت است. همچنین در کتاب صحاح پیرامون حبس چنین آمده است که حبس ضد تخلیه و گشودگی است. در تاج العروس نیز آمده است که حبس و احتباس هردو به یک معنی هستند؛ یعنی مقید و پایبند ساختن.

از آنچه گفته شد چنین به دست می‌آید که مفاد و مفهوم دو واژه سجن و حبس عبارت است از محدود ساختن کسی و منع از آمد و شد آزاد و تصرفات آزادانه. بنابراین در مکان آن، ویژگی خاصی شرط نیست. با وجود برخی امکانات و یا عدم آن، تاثیری در تحقق این نامگذاری ندارد. شرط اصلی آن است که شخص زندانی از آمد و شد ممنوع و مقید باشد.

نویسنده کتاب در مورد مفهوم حبس از دیدگاه شرعی نوشته است: هر چند که در اصل زندان به محل و مکانی اطلاق می‌گردد که مجرم به مجازات زندان در آنجا زمان محکومیت خود را سپری می‌نماید و به تعبیر دیگر محل اجرا و اعمال جرم حبس را زندان می‌گویند. در کتاب «خطط مقریزی» چنین گفته است: زندان از نظر شرع محبوس کردن در یک مکان تنگ نیست، بلکه عبارت است از اینکه شخص بازداشت شود و از تصرف‌های آزادانه ممنوع گردد و ماموری بر او بگمارند که در همه جا با او باشد و از او جدا نشود و به همین سبب است که رسول خدا(ص) زندانی را اسیر نامیده است.

این نوع زندان که رایج است از نظر شرعی جایز نیست؛ چرا که گروه انبوهی را به نام زندانی در یک جای تنگ گرد می‌آورند و چه‌بسا برخی از آنان یک سال و یا بیشتر در زندان می‌مانند، در صورتی که اصل زندان او موجب ضمانت است.

زندان در بستر تاریخ پس از اسلام نیز یکی دیگر از مباحث این کتاب است که در این بخش آمده است: زندان در زمان پیامبر اکرم(ص) رایج و معمول بوده است. مفهوم زندان مرادف و ملازم با این بوده است که جایگاه ویژه‌ای با خصوصیات معین بوده باشد، بلکه عمل زندانی کردن گاهی در خانه و گاهی در مسجد صورت می‌گرفته است و مقصود از آن نیز چیزی بیشتر از این نبوده است که آزادی‌های فرد بزهکار را محدود ساخته و از آمد و شد آزادانه او جلوگیری کنند. پس زندان در زمان پیامبر(ص) و نیز خلفای پس از ایشان نهادینه نشد.

در آن روزگار، متهمان را در روز و چند ساعتی در محل‌هایی مانند مسجد نگهداری می‌کردند و سپس تحویل قاضی می‌دادند. ولی پس از تأسیس حکومت اسلامی به‌تدریج وضعیت تغییر کرد و نیاز به محبس احساس شد و از زندان به عنوان یکی از مجازات‌های تعزیری استفاده شد. نخستین زندانی که در زمان امام علی(ع) ساخته شد «نافع» نام‌گذاری شد. این زندانی که از نِی ساخته شده بود، کارایی لازم را نداشت. پس از آن، زندان‌هایی از خشت و گل به نام «مخیس»؛ یعنی خوارگاه جانشین آن شد. علت ساخت زندان توسط امام علی(ع) وجود نابسامانی در اواخر خلافت عثمان بود.

البته روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی، مجموعا بر این دلالت دارند که عبادت‌های شرعی، آداب تهذیب‌کننده نفس، آموزه‌های قرآن و نیز مطالعه و نوشتن در زندان‌های ساخته شده توسط امام علی(ع) مورد رعایت بوده است. ایشان اگر زندانیان شعائر دینی را ترک می‌کردند یا در انجام آن اهمال روا می‌داشتند، با عصا تهدید می‌کردند و به انجام آن وادار می‌کردند. همچنین از نظر معیشت و اداره و تامین نیازهای آنان، در مورد آنان رأفت به‌جا می‌آورد.

برخی بر این باورند که در تاریخ اسلام از زندان به سه گونه استفاده شده است: بازداشت اجرایی یا اداری، بازداشت پیش از محاکمه و بازداشت تنبیهی. در حقوق اسلام بازداشت اجرایی یا اداری در اصل در مورد بدهی‌ها به کار می‌رود. بدین ترتیب، اگر توانایی مدیون برای پرداخت دین خود نامشخص باشد، به درخواست داین، در زندان نگه داشته می‌شود تا دین خود را بپردازد. اگر قاضی قانع شود که مدیون دین خود را خواهد پرداخت، وی را از بازداشت و تحت نظر بودن معاف می‌کند. هدف از زندانی کردن در چنین مواردی، تامین تضمین پرداخت دین‌های شخصی است. در چنین مواردی اگر آشکار شود که مدیون به لحاظ مالی تهی دست است، آزاد خواهد شد. بازداشت قبل از محاکمه نیز در اندازه محدودی از دیدگاه حقوق اسلام و فقه قابل اعمال بوده است.

نویسنده در بخش دیگری از این کتاب به «جایگاه زنان در حقوق ایران» اشاره کرد و آورده است: زندان عمری به درازای بشر دارد، به طوری که در کتاب‌های معتبر تاریخی قانون‌نامه‌های دوران باستان؛ چون قانون‌نامه‌های روم، یونان، قانون‌نامه حمورابی و سرانجام قانون‌نامه‌های ایران، چین و هند کمابیش از زندان، بند و حبس به مکان‌هایی از این قبیل سخن به میان آمده است. در کتب مقدس آسمانی مانند تورات و انجیل و قرآن کریم نیز از زندان و حبس سخن گفته شده است.

تولد واقعی کیفر حبس را در دنیای نوین می‌‌توان به آمریکایی‌ها نسبت داد. علت روی آوردن آنها به این نوع کیفر، حفظ امنیت اجتماعی به جای کیفرهای بدنی بود. به این اندیشه که درصد آسیب‌رسانی کیفرهای بدنی بیشتر است، غافل از اینکه کیفر حبس نوعی عقوبت روحی نیز به شمار می‌رود. قانون‌نامه‌های فرانسه و آلمان در سطح گسترده‌ای از این کیفر استفاده کردند و کشورهایی همچون روسیه ،ترکیه و ایران نیز بی‌نصیب نمانده‌اند. بدین‌ترتیب در اندیشه انسانی‌کردن مجازات‌ها، آنها را از جنبه بدنی به روح و روان انسان‌ها منتقل نمودند.