بیان ویژگی‌های حروف در برخی آیات قرآن

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، علیرضا آزاد، استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد، در جلسه تفسیر کاربردی قرآن کریم، که به‌صورت مجازی  برگزار شد، در خصوص تفسیر دو واژه «إعطاء» و «إیتاء» در سوره لقمان، اظهار کرد: با توجه به آیه چهارم سوره لقمان که خداوند می‎فرماید: «الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ؛ آنان که نماز به پا می‌دارند و زکات می‌دهند و به عالم آخرت کاملا یقین دارند»، اگر نماز را در باب فقهی و شامل رکوع، سجده و... در نظر بگیریم، این پرسش در ذهن شکل می‌گیرد که چرا قرائت و خواندن در خصوص نماز به کار نرفته و واژه «أقیموا» به معنای به پا داشتن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی ادامه داد: به‌طور کلی، دو مقام «اجزاء» و «قبول» وجود دارد که گاهی بیان می‌شود اقامه نماز به معنای تکمیل نماز در مقام اجزاء است. برای نمونه ممکن است، افراد هنگام خواندن نماز فقهی حضور قلب نداشته باشند، اما نماز را با همان احکام گفته‌ شده به جا آورند، بنابراین چنین نمازی در مقام قبول پذیرفته نیست، اما شامل اجزاء مربوطه می‌شود و ثوابی متناسب با آن کسب می‌کند.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی بیان کرد: در بسیاری از مواقع بیان می‌شود که شراب‌خوار تا چهل روز نماز نخواند، اما در پاسخ باید گفت که نماز هیچ‌گاه از دوش انسان برداشته نمی‌شود. آنچه در خصوص نماز شراب‌خوار بیان شده، این ‌گونه است که نماز شراب‌خوار مقبول نبوده و آن‌گونه که شایسته است، پاداش و جزاء نماز را در مقام قبول دریافت نمی‌کند.

آزاد ادامه داد: در بخش‌هایی از قرآن مانند سوره کوثر، عبارت «أعطیناک» و در برخی قسمت‌ها «أتیناک» آمده است. بر این اساس به دنبال یافتن تفاوت دو واژه «إعطاء» و «إیتاء» هستیم. در هر دو واژه حرف «ء» در مقابل «ع» قرار گرفته که هر دو حروف از حروف حلقی به شمار می‌روند، اما همزه شدت بیشتری به همراه دارد.

وی اضافه کرد: همچنین در برابر «ت»، «ط» قرار گرفته است که «ت» از جمله حروف محموسه به شمار می‌رود و «ط» جزء حروف مجهوره محسوب می‌شود، بنابر این «ت» به هر دو شکل تلفظ یعنی با شدت و به نرمی بیان می‌شود، در حالی که «ط» همواره با شدت بیان می‌شود. به این ترتیب با توجه به ویژگی‌های حروف می‌توان بیان کرد که احتمالاً در کلمه «إیتاء» با توجه به شدت همزه، نوعی از قوت، شدت و دامنه گسترده عمل مورد توجه قرار دارد.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی افزود: به علاوه با توجه به تفاوت بیان در «ت»، به نظر می‌رسد «إیتاء» به نوعی از بخشش گفته می‌شود که دارای هر دو جنبه پنهان و آشکار است. به تعبیری ممکن است خداوند هنگام سخن گفتن در باب حکمت که امری درونی است و جنبه پنهانی دارد، از عبارت «إیتاءالحکمة» استفاده ‌کند. همچنین خداوند عبارت «إیتاءالملک» را نیز به کار می‌برد که ملک دارای جنبه‌های پنهان و آشکار است.

آزاد گفت: از این رو در قرآن آمده است که «وَلَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ» به این معنی که شناخت راه درست را به ابراهیم ایتاء کردیم. همچنین با توجه به آیه 99 سوره طه «وَ قَدْ آتَيْناكَ مِنْ لَدُنَّا ذِكْراً و آیه 59 سوره اسراء «وَ آتَيْنا ثَمُودَ النّاقَةَ مُبْصِرَةً»، می‌توان متوجه شد که ناقه جنبه آشکار دارد، اما خلقت آن از دل سنگ دارای جنبه رازآلودی است و بنابراین در این آیه کلمه «إیتاء» بیان می‌شود. بنابراین إیتاء شیوه‌ای از بخشش بدون هیچ‌گونه چشم‌داشت و توقع است، به همین دلیل عبارت «وَ آتُوا الْيَتامى‌ أَمْوالَهُمْ» بیان می‌شود که براساس آن مال یتیم باید داده شود و آن را نباید به ازاء چیزی بدهیم.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی با اشاره به معنی واژه «اعطاء»، تصریح کرد: «إِنَّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ» به این معنی است که به ازاء اعطای کوثر باید بر خداوند صلوات بفرستی و نحر نمایی (قربانی کردن).

آزاد با اشاره به قرارگیری واژه «إیتاء» در کنار کلمه «زکات»، تصریح کرد: درمورد زکات، واژه إیتاء بیان می‌شود، بنابر این نباید انتظار داشته باشیم در قبال پرداخت زکات، مستحقان و مستمندان کاری برای ما انجام دهند و به بیانی دیگر باید بدون هیچ چشم‌داشتی زکات را بپردازیم.

وی اظهار کرد: برخی افراد بیان می‌کنند که در کلمه «اعطاء» وضوح و آشکاری وجود دارد و از این رو ممکن است این کلمه اغلب درخصوص امور مادی به کار رود، در حالی که «إیتاء» در کنار امور مادی درمورد امور معنوی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی افزود: تحلیل معنایی واژگان از طریق بررسی روانشناختی ویژگی‌های حروف، رویکردی است که در گذشته وجود داشته است، اما قرن‌هاست که به فراموشی سپرده شده و امروزه به مرور زمان دوباره در ساحت روانشناسی زبان به چنین مسائلی توجه می‌شود.

آزاد اظهار کرد: خاستگاه بسیاری از این نگرش و رویکرد در متون کهن ما وجود دارد، به‌گونه‌ای که سکاکی، افلاطون، سیمری و شیخ کاشف‌الغطاء از جمله قدمایی هستند که سعی داشتند با بررسی ویژگی‌های هر یک از حروف به معنای حروف و کلمات پی ببرند که این عملکرد در نقطه مقابل بسیاری از دیدگاه‌های مدرن قرار می‌گیرد.