توسعه علم به صورت واقعی و فراتر از شعار در اولویت باشد

به گزارش ایکنا، نشست «بازخوانی تجربه کشورهای پیشرو در بین‌المللی‌سازی آموزش عالی در استفاده از زبان واسط؛ درس‌هایی برای ایران» روز گذشته، 24 مهر، با سخنرانی احمد پاکتچی، سفیر ایران در یونسکو، برگزار شد.

در ادامه مشروح سخنان وی را می‌خوانید.

در بحث علم، دانشگاه و آموزش عالی، یک محور بسیار مهم و اساسی خود علم است. در نام اختصاری یونسکو حرف «s» علامت اختصاری «ساینس» است و در دو دهه اخیر، برای اینکه حوزه علوم انسانی مغفول واقع نشود و به علوم انسانی و اجتماعی هم در کنار علوم پایه و شاخه‌های علوم طبیعی توجه لازم شود، یونسکو یک بخش مستقل را در کنار علوم طبیعی به علوم انسانی و اجتماعی اختصاص داده و از پنج شاخه یونسکو، دو شاخه آن را همین علوم تشکیل می‌دهند.

در تعریف آن هم می‌‌توان به عنوان شعار یونسکو آن را مطرح کرد و هم در محافل آکادمیک مطرح است. علم یک سرمایه مشترک انسانی است و علم متعلق به هیچ کس و حتی هیچ ملت و طایفه‌ای نیست و یک امر مشاعِ غیرقابل تفکیک است و این علم باید به گونه‌ای باشد که بر همه جهان روا باشد.

علم و پاسداشت آن امری جهانی است

در بحث دانشگاه و آموزش عالی علاوه بر اینکه مسئله علم مطرح است، یک مسئله دیگری هم به عنوان یک مؤلفه مهم مطرح است و آن موضوع آموزش است یا به تعبیری که برخی فلاسفه مانند «آدلر» به کار می‌برند، مسئله حفاظت و نگهبانی از دانش مطرح است. موضوع نگهداری از دانش مسئله بسیار مهمی است و اگر در مورد مسئله آموزش عالی سخن می‌گوییم، باید توجه کنیم که یک نوع پاسداری و یک نوع حفاظت و نگهداری وجود دارد که اگر به آن ویژگی جهانی ‌بودن علم عنایت کنیم، باید به این نکته هم توجه کنیم که پاسداری و نگهداری از علم هم یک امر جهانی است و بسیار سطح موضوع تنزل می‌یابد و موجب اشتباه و سوء‌ تفاهم خواهد شد اگر فکر کنیم، می‌توانیم به صورت محلی، منطقه‌ای، بومی یا ملی از پدیده‌ای محافظت کنیم که متعلق به تمام انسان‌هاست، درست مانند این است که ما فکر کنیم فقط با انجام‌دادن تدابیری در سطح کشورمان قادریم که بحرانی مانند همه‌گیری کرونا را مدیریت کنیم، در حالی ‌که کرونا مسئله جهانی است.

بسیار اشتباه است اگر ما فکر کنیم با اندیشیدن تدابیری در سطح ملی قادر هستیم پدیده و بحرانی به نام تغییرات اقلیمی و یا گرم‌شدن زمین را مدیریت کنیم، در حالی ‌که این مسئله جهانی است و اگر قرار باشد در مورد سلامت انسان‌ها در مقابل همه‌گیری کرونا، در مورد تغییرات اقلیمی و گرم‌شدن زمین و بسیاری از پدیده‌های دیگر مانند افزایش خشونت و موارد دیگر، در هر نقطه‌ای از جهان اقدامی صورت بگیرد، به دلیل اینکه ماهیت موضوع یک ماهیت ملی نیست، بلکه یک ماهیت جهانی و یک ماهیت نوعی بشر است، ضرورت دارد که در این مورد هم بشریت یک اقدام هم‌بسته و مشترکی را انجام دهد.

مراقبت از علم مستلزم گفت‌وگو با ملت‌هاست

از ما به عنوان ملت ایران دو انتظار وجود دارد؛ انتظار نخست این است که سهم خودمان را در مدیریت جهانی ایفا کنیم و امکان ندارد که ما فاقد سهم باشیم؛ به ‌خصوص در یک حوزه‌ای مانند علم که هم سابقه بسیار طولانی داریم و هم در زمان حاضر کشور ما عالمان و دانشمندان بسیاری دارد و حتماً لازم است که در این حفاظت از دانش و در این مراقبت از دانش و تولید و توسعه دانش، کشور ما هم سهم خودش را ادا کند و از سوی دیگر، نکته‌ای که از یک جنبه دیگری باید در این مورد به آن توجه کرد این است که ما برای اینکه بتوانیم چنین مراقبتی را انجام دهیم باید با کشورها و ملت‌های دیگر که در سطح جهان، دانشگاه و آموزش عالی دارند وارد دیالوگ و گفت‌وگو شویم و قاعدتاً ما زمانی موفق خواهیم بود که بتوانیم با آنها یک ارتباط سازنده، مستمر و ارگانیک را ایجاد کنیم.

طبیعی است که این انتظار و توقع مستلزم مجموعه‌ای از شرایط است و نمی‌‌توان انتظار داشت که این اتفاق به سادگی بیفتد. مجموعه‌ای از شرایط باید محقق شوند تا چنین پدیده‌ای رخ بدهد و ما به چنین دستاوردی برسیم و در این میان، زبان واسط و استفاده از زبان واسط در آموزش عالی، بسیار مهم است تا ما را در شرایط انزوا قرار ندهد و بتوانیم کنش‌گران جدی و مؤثری در این حوزه باشیم اما همه می‌دانیم که این شرط کافی نیست و بسیاری از شرایط دیگر هم باید در این مورد محقق باشد و ما باید در زمینه علم دستاوردهای شاخصی داشته باشیم.

دیگر اینکه باید علم و توسعه علم در کشور ما به صورت واقعی و فراتر از شعار، به ‌عنوان یک اولویت مطرح باشد و سرمایه‌گذاری‌های لازم انجام شود. از سوی دیگر، فرار مغزها و از دست ‌دادن استادان و ظرفیت‌های آموزشی نگران‌کننده است و باید مورد توجه باشد و تدبیر مناسبی اندیشیده شود. بنابراین شروط متعددی وجود دارد که در این عرصه موفق باشیم و یکی از آن شروط، رواج استفاده از زبان واسط است. البته بنده می‌دانم که موضوع این جلسه موضوع استفاده از زبان واسط است و بنده هم بحثم را به همین حوزه متمرکز می‌کنم اما بد نیست در گوشه ذهنمان بدانیم که شروط دیگری هم هست که باید هرکدام از آنها در جلسات مشابهی مورد بحث و گفت‌وگو قرار بگیرد.

حال مجدداً به فضای یونسکو بازمی‌گردم. یونسکو به‌ عنوان یکی از سازمان‌های زیرمجموعه سازمان ملل متحد، اهداف مشخصی را دنبال می‌کند و با اهداف مشخصی به وجود آمده است. طبیعتاً با در نظر گرفتن تاریخ به وجود آمدن سازمان ملل متحد و تاریخ به وجود آمدن یونسکو، می‌توانیم برخی از این اهداف را از همین تاریخ بازشناسی کنیم و به دست بیاوریم. موضوع ایجاد صلح در جهان و حفاظت و نگهداری صلح و دوستی بین کشورها، یکی از این شعارهاست. این موضوع که ما سازمان ملل متحد یا یک سازمان زیرمجموعه مانند یونسکو را نقد و ارزیابی کنیم و ببینیم چقدر در رسیدن به این اهداف موفق بوده یک مسئله است و اینکه اینها با چه اهدافی بنیان‌گذاری شده‌اند و به وجود آمده‌اند و دست‌کم برخی از کشورها مانند ایران در این مجموعه‌ها به‌دنبال چه اهدافی هستند نیز مسئله دیگری است و نباید به دلیل نقدهایی که ممکن است به عملکرد موجود وارد باشد، از آن اهداف بلند فاصله و آن را نادیده بگیریم.

شناخت متقابل کشورها که در باور یونسکو زمینه به‌وجود آمدن صلح و زمینه به‌وجود آمدن دوستی و همکاری بین کشورهاست، قبل از اینکه شعار یونسکو باشد، آیه‌ای از سوره حجرات قرآن می‌گوید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ...». خداوند متعال می‌فرماید که من شما را به صورت ملت‌های مختلف و قبیله‌های مختلف قرار دادم؛ با این هدف که شما یکدیگر را بشناسید. ما خیلی خوشحال خواهیم بود اگر سازمانی در دنیا وجود داشته باشد که بخواهد این هدف را دنبال کند اما پرسش اینجاست که این هدف چگونه محقق می‌شود و چه کار باید کرد که این هدف از حد شعار بگذرد و جایگاه ساختاری پیدا کند و بتواند در عرصه عمل، فراتر از شعار، کاری را انجام دهد و دستاوردی داشته باشد.

طبیعتاً اینجاست که آن بخش‌های مختلف فاعلیت یونسکو به چشم می‌آید و جایگاه خودش را نشان می‌دهد. قطعاً یکی از این بخش‌ها علم است؛ آن هم با دو شاخه علوم طبیعی و پایه و علوم اجتماعی و انسانی و همین‌طور فرهنگ، ارتباط و اطلاعات و آموزش. در بحث ما، چندین جنبه از بحث وجود دارد که به یونسکو مربوط می‌شود؛ هم از نظر علم با هردو شاخه آن، ‌هم از نظر آموزش عالی و هم از نظر گفت‌وگوی بین فرهنگ‌ها در فضای مبادلات دانشگاهی.

ارتقای علم در جهان و ثمرات آن

ارتقای علم در کل جهان یکی از اهداف و مبناهایی است که باور بر این است که اگر اتفاق بیفتد، می‌تواند شرایطی را فراهم کند که جهان به سمت آن «لِتَعَارَفُوا» و شناخت یکدیگر و به سمت بازشناسی فرهنگ‌های یکدیگر و به سمت دست دوستی‌ دادن و دست همکاری ‌دادن با یکدیگر حرکت کند و پیش برود.

وارد شدن در فضای بین‌المللی‌سازی دانشگاه‌های کشورمان می‌تواند تضمین بسیار مناسبی برای این باشد که بتوانیم جایگاه خودمان را در این فضا به ‌دست بیاوریم. ایجاد تعامل علمی میان دانشگاه‌های کشور ما و کشورهای دیگر، دستاوردهای بسیار مهمی دارد که به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌کنم؛ یکی از این موارد، هم‌گرا کردن اندیشمندان است. همه ما می‌دانیم که در نهایت آنهایی که در دنیا فکر می‌سازند، اندیشمندان هستند. ممکن است که گاهی در کشورهای مختلف دنیا افرادی پیدا شده باشند که از روی کم‌خردی و از روی ناپختگی دست به تخریب جهان زده باشند و موجب جنگ‌ها، خرابی‌ها و نابودی‌هایی شده باشند اما برعکس این هرگز امکان‌پذیر نیست؛ یعنی شما هرگز نمی‌توانید انتظار داشته باشید در جهان فرایند سازنده‌ای اتفاق بیفتد و در آن فرایند سازنده نخبگان نقش خودشان را ایفا نکرده باشند؛ بنابراین برای حفاظت از جهان و برای تضمین صلح جهانی و هم‌زیستی دوستانه بین انسان‌هایی که در جهان زندگی می‌کنند، بسیار مهم است که اندیشمندان و متفکرین جهان باهم در ارتباط باشند و ایجاد تعامل فکری و علمی بین اندیشمندان جهان در گرو پدیده بین‌المللی‌سازی آموزش عالی است و بدون چنین چیزی هرگز چنین تعاملی امکان‌پذیر نیست.

بعد از دو جنگ جهانی اول و دوم و اتفاقات بد و ناگواری که در طول دهه‌های گذشته در جهان افتاده به این درک رسیده‌ایم که اگر از علم سوء‌استفاده شود، چه خطراتی را می‌تواند متوجه بشریت کند که یک گوشه‌ای از آن، دو بمب اتمیِ انداخته‌شده در شهرهای هیروشیما و ناکازاکی ژاپن است. همه ما خطراتی که علم لجام‌گسیخته می‌تواند متوجه زندگی انسان‌های روی زمین کند و ناگهان کل زمین را در معرض تهدید قرار بدهد را می‌دانیم. راه مبارزه با این خطرات ایجاد تعامل بین متفکرین و اندیشمندان جهان است که لازمه آن بین‌المللی‌سازی آموزش عالی است. اگر علم در مسیر درست خودش حرکت کند، می‌تواند به بشریت خدمت کند و اگر امروز می‌بینیم که بشریت توفیقی دارد، به دلیل پیشرفت علم است. فرمایش قرآن هم این است که آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند مساوی‌اند؟

بین‌المللی‌سازی آموزش عالی در ایران

بین‌المللی‌سازی آموزش عالی در ایران گامی بسیار مهم در راستای دیپلماسی علمی و دیپلماسی فرهنگی و نیز در مسیر کادرسازی است. البته اهداف غیرعلمی و غیرفرهنگی مانند اهداف اقتصادی که وارد آنها نمی‌شوم نیز مطرح است.

در طول دوره کوتاهی که از مأموریت بنده می‌گذرد و از چند ماه قبل که با کشورهای مختلف ارتباط داشته‌ام، بسیاری از کشورها، در آسیا یا کشورهای آفریقایی، آمریکای لاتین و کشورهای توسعه‌یافته یا در حال توسعه تمایل خیلی زیادی دارند تا راه ارتباط بین دانشگاه‌ها بازگشوده شود و امکان آموزش عالی بین‌المللی بیشتری را در ایران داشته باشیم و این تعامل بتواند فضایی برای جذب دانشجو از کشورهای مختلف آسیا و آفریقا و آمریکای لاتین و منطقه خودمان باشد و متقابلاً استادان ما بتوانند برای تدریس و دانشجویان برای تحصیل به کشورهای دیگر بروند و بزرگترین مانع که پیش ‌روی ما وجود دارد، موانع داخلی در مورد سیاست‌گذاری آموزش عالی است و قطعاً یکی از مواردی که می‌تواند مبادله استاد و دانشجو یا مبادله بین نظام آموزش عالی ما با دیگر کشورهای جهان را تسهیل کند، زبان واسط است. وقتی در این زمینه ضعیف باشیم و ظهور و بروز به یک زبان بین‌المللی را نداشته باشیم، دانشگاه‌های ما با وجود ظرفیت‌هایی که دارند، ظرفیت‌های آنها در حد محدودی بلوکه می‌شود و امکان تبادلش با دیگر کشورهای جهان فراهم نخواهد شد.

اطمینان می‌دهم با وجود اینکه ما خیلی در این زمینه فعالیت علمی نکرده‌ایم و تبلیغ لازم را در سطح جهانی نداشته‌ایم، به صورت بالفعل درخواست‌های زیادی برای حضور و مبادله با فضای آموزش عالی ما وجود دارد که امیدوارم بتوان با کوشش به منظور گسترش زبان واسط و برداشتن حجاب زبان، گام‌های مهم و مؤثری برداشت.

گزارش از مرتضی اوحدی