مؤلفه‌های رعایت حقوق بشردوستانه در جنگ‌های زمان پیامبر اسلام(ص)

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «حقوق بشردوستانه در سیره نبوی(ص)» امروز یکشنبه 25 مهر با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مطهری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، برگزار شد. در ادامه سخنان وی را می‌خوانید.

دوستی و مهربانی پیامبر اکرم(ص) به عنوان پیامبر رحمت و رَحمَةٌ لِلعَالَمین شامل حال تمام بشریت می‌شود و سخنان و سیره آن حضرت گواه و نشان‌دهنده این است که پیامبر به اشکال گوناگون تلاش می‌کردند که مهربانی و عطوفت را در جامعه نهادینه کنند، زیرا خشونت ذاتی یکی از مهم‌ترین خصوصیات جامعه عرب عصر جاهلی بود. پیامبر اسلام(ص) در چنین جامعه‌ای مبعوث شد و تلاش کرد که آن جامعه را از مرحله‌ای که غیر از جهل و نادانی چیزی در آن نبود به مرحله‌ای از تکامل برساند که نمونه و سرمشقی برای تمام جوامع و ملت‌های دیگر شد.

مفهوم حقوق بشردوستانه

حقوق بشردوستانه غیر از حقوق بشر و حتی ناظر بر حقوق انسان‌ها و به طور مشخص حقوق غیرنظامیان در جنگ‌هاست. امروزه قوانین متعددی در سازمان‌ها و کنوانسیون‌ها تدوین شده است تا افرادی که در جنگ‌ها دخالتی ندارند خارج از آن در نظر گرفته شوند؛ یعنی مورد تعرض قرار نگیرند، اما وقتی قوانین امروزی را بررسی می‌کنیم، علی‌رغم اینکه به خوبی وضع شده‌اند، هیچ ضمانت اجرایی ندارند. البته پیامبر اسلام(ص) نه تنها همین قوانین را وضع و اجرا کرد، بلکه ضمانت اجرا هم برای آن در نظر گرفت.

یکی از مهمترین نکاتی که لازم است در جنگ‌ها مورد توجه قرار گیرد، رعایت اصول مردانه است، یعنی جنگ نابرابر نباشد. وقتی سیره پیامبر را بررسی می‌کنیم، در اکثر جنگ‌ها آنچه از منظر برابری نیروی نظامی مشاهده می‌شود این است که نیروهای مسلمان کمتر از طرف مقابل بودند. نکته مهم در جنگ‌های پیامبر رعایت اصول جوانمردانه با وجود کمبود نیرو است، برای مثال یکی از نکاتی که به عنوان رعایت حقوق بشردوستانه در جنگ‌ها می‌توان اشاره کرد این است که جنگ ناگهانی نباشد و کشتار جمعی رخ ندهد و همین سیره را در جنگ‌های پیامبر(ص) مشاهده می‌کنیم.

توجه به حفظ جان غیرنظامیان

البته پیامبر هیچ‌گاه آغازگر جنگ نبودند و در مواقعی که مجبور به آغاز جنگ می‌شدند تا زمانی که اعلام نمی‌کردند دست به جنگ نمی‌زدند. در نبرد خیبر هنگامی که افراد متعددی برای فتح قلعه معروف خیبر رفتند، امیرالمؤمنین(ع) از جانب پیامبر مأمور این کار شدند. وقتی عازم می‌شدند سؤال کردند که یا رسول الله بجنگم یا ابتدا اعلام کنم؟ این در شرایطی است که جنگ از چند روز قبل آغاز شده باشد، اما پیامبر در این مرحله هم فرمودند که ابتدا دعوت کن، چراکه شاید افرادی برگردند. این را در سیره سایر ائمه هم می‌بینیم و نیز امیرالمؤمنین(ع) در سه جنگی که بر آن حضرت تحمیل شد تأکید کردند که آغازگر جنگ نباشند و همواره به یاران خود نیز این موضوع را گوشزد می‌کردند و برای دعوت نیرو‌های مقابل به ترک مخاصمه، افرادی را می‌فرستادند. پیامبر همواره از شبیخون نهی و تأکید می‌کردند که اصول جوانمردانه در جنگ‌ها رعایت شود.

یکی از نکاتی که بر همین اساس در رعایت اصول جوانمردانه در کنوانسیون ژنو مورد تأکید قرار گرفته این است که نظامیان باید لباس نظامی بپوشند تا از غیرنظامیان تشخیص داده شوند. در جنگ‌های عصر نبوی چنین چیزی وجود نداشت اما پیامبر(ص) به گونه‌‌ای دیگر این اقدام را انجام دادند، به عنوان مثال در هنگام فتح مکه و قبل از ورود به شهر به نیروهای خود دستور دادند که در بلندی‌های اطراف مکه آتش روشن کنند و به این شکل به غیرنظامیان ساکن مکه بفهمانند که نیروهای پیامبر اطراف شهرند و مقاومت بی‌فایده است.

همچنین پیامبر اسلام(ص) راهکاری را برای حفظ جان غیر‌نظامیان به کار بردند و دستور دادند هرکسی که در هنگام فتح مکه در خانه بماند در امان است و به این طریق از جان افراد غیرنظامی مراقبت کردند، چراکه ماندن در خانه به معنای ترک مخاصمه بود. علاوه بر این پیامبر در جلوی نیروهای خود افرادی را به عنوان پرچمدار مأمور کرد و همین نشان می‌داد که آنها نظامی هستند. افرادی از همین پرچمداران اعلام کردند که امروز روز انتقام است و وقتی این سخن به گوش پیامبر(ص) رسید، بلافاصله آن فرد را تغییر دادند و فرد دیگری را به جای او گماشتند و فرمودند که امروز روز رحمت است و با این اقدام، غیرنظامیان در امام ماندند. درسی که می‌توان از این رفتار پیامبر گرفت این است که در جنگ‌ها باید اصول جوانمردانه رعایت و از برخورد با غیرنظامیان جلوگیری شود.

رعایت حقوق زنان و کودکان

یکی از مهم‌ترین مسائلی که در حقوق ناظر به جنگ‌ها باید مورد توجه قرار گیرد، حقوق زنان و کودکان است که همواره از قربانیان جنگ‌ها بوده‌اند، اما چون قوانین ضمانت اجرایی ندارد، همچنان به آن بی‌توجهی می‌‌شود، ولی پیامبر(ص) در عصر خود نه تنها به این قانون عمل، بلکه آن را اجرا می‌کردند. وقتی پیامبر نیروهای خود را برای نبرد با دشمنان می‌فرستادند، با اینکه در مقابل ایشان همواره مشرکان بودند، اما توجه خاصی به زنان و کودکان می‌کردند و از کشتن و تعرض به آنها نهی و حتی تلاش می‌کردند که راهکاری برای آزادی آنهایی که اسیر شده‌اند پیدا کنند. حتی گفته شده است که در یکی از جنگ‌ها خالد بن ولید زنی را کشت و پیامبر(ص) بسیار ناراحت شد و به شدت وی را توبیخ کرد.

اقدام پیامبر برای آزادسازی زنان و کودکانی که اسیر می‌شدند بسیار درس‌آموز است. وقتی در نبرد حنین با هجمه مشرکان مواجه شدند مشاهده کردند که آنان زنان و کودکان را نیز با خود آورده‌اند تا بر انگیزه جنگجویان خود اضافه کنند و اتفاقا پیروزی اولیه هم از آن مشرکان بود و اگر پایمردی امیرالمؤمنین(ع) و برخی از بنی هاشم و برخی نزدیکان پیامبر همانند عباس عموی ایشان نبود شاید پیامبر هم به شهادت می‌رسید. در این جنگ زنان و کودکانی از مشرکان اسیر شدند و رؤسای قبایل نزد پیامبر آمدند و ضمن ابراز ندامت درخواست آزادی زنان و کودکان خود را داشتند که پیامبر(ص) فرمودند سهم خودم و بنی هاشم را می‌بخشم و وقتی مسلمانان این سخن پیامبر را شنیدند آنها از سهم خود گذشت کردند و زنان و کودکان آزاد شدند.

نهی پیامبر اسلام(ص) از نسل‌کشی

گروه دیگر در حقوق بشردوستانه، افراد ناتوان و سالخورده و کسانی هستند که دچار جنون و دیوانگی‌اند و پیامبر اسلام(ص) همواره تأکید کرده‌اند که باید از تعرض به آنها خودداری شود. همچنین در حقوق بشردوستانه نسل‌کشی نهی شده است. البته امروزه در برخی مناطق رخ می‌دهد، اما پیامبر اکرم به چنین موضوعی توجه و آن را اجرا کردند؛ آن هم در جامعه‌ای که تقریباً توجه به چنین چیزی غیرممکن بود. در جنگ حنین برخی از مسلمانان که به شدت عصبانی بودند دست به شمشیر بردند و تصمیم گرفتند که کودکان آن قبیله را از بین ببرند اما پیامبر بلافاصله مانع از این شدند که به کودکان آن قبیله تعرض شود و در پاسخ به اینکه مگر اینها فرزندان مشرکان نیستند؟ فرمودند که شما هم زمانی فرزندان مشرکان بودید و بعد مسلمان شدید.

همچنین در جنگ‌های امروزی سلاح‌های کشتار جمعی استفاده می‌شود، اما پیامبر اکرم(ص) در 1400 سال پیش هنگامی که سپاهیان خود را به نواحی مختلف می‌فرستادند تأکید می‌کردند که از اقداماتی همانند مسموم کردن منبع آب دشمنان یا سیاست زمین سوخته پرهیز شود، چراکه گاه منجر به کشتار جمعی می‌شد و می‌فرمودند که نباید چنین کاری از سوی سپاهیان مسلمان انجام شود.