نگاهی به کاربردهای کلمه «احسان» در روایات و احادیث

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، علیرضا آزاد، استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی، شامگاه هفتم آذر ماه، در جلسه تفسیر کاربردی قرآن کریم در فضای مجازی با اشاره به کاربردهایی از معنای کلمه «احسان» و جمله «قِيمَةُ كُلِّ امْرِئ مَا يُحْسِنُهُ» از حکمت ۸۱ کتاب نهج‌البلاغه، اظهار کرد: دو معنا و تفسیر از این جمله امام علی(ع) وجود دارد که یکی درست‌تر و کامل‌تر است. یک معنای درست، اما پرانتقاد این جمله آن است که ارزش و قیمت یک انسان به چیزی است که آن را تحسین می‌کند و یا چه چیزی در نظر یک انسان نیکو است.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی افزود: آن چیزی که انسان آن را نیکو می‌‌پندارد، قیمت و عیار او را مشخص می‌کند، اما بیشتر مفسران، معنای دیگری را برای این جمله از نهج‌البلاغه عنوان کرده‌اند و این معنا بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است؛ قیمت هر انسان به کارهای درستی است که او انجام می‌دهد و یا در واقع باید دید که هر انسان، چه کارهایی را به درستی انجام می‌دهد و بر اساس آن قیمت و عیار او مشخص می‌شود. مهم این نیست که انسان چه کاری را انجام می‌دهد، بلکه مهم این است که چه کاری را درست انجام می‌دهد.

وی ادامه داد: این معنا از جمله امام علی(ع)، معنای دوم کلمه «احسان»، یعنی کاری را به درستی انجام دادن است. قیمت انسان‌ها باید بر این اساس سنجیده شود و هر شخص را با کارهای درستی که انجام می‌دهد باید ارزش‌گذاری کرد. هر فرد در هر شغل و مقامی که در جامعه حضور دارد، باید کارش را به درستی و با وجدان انجام دهد و قیمت انسان در قیامت بر این اساس سنجیده می‌شود.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به جلد ۱۳ مجموعه کتاب‌های «یادداشت‌ها» از شهید مطهری بیان کرد: شخصی که جایگاه و مقام شغلی بالاتری در جامعه دارد، در واقع مسئولیت بیشتری دارد. شهید مطهری نیز نقدهایی را بر جامعه، در رابطه با این موضوع عنوان کرده است؛ رشدی که در نهاد روحانیت و دادن القاب در طول ۱۰۰ سال اخیر شاهدش بودیم، در طول ۱۳ قرن پیش از آن وجود نداشته است و سؤالی که شهید مطهری در این جا مطرح می‌کند این است که آیا رشد علمی هم به همین میزان بوده است یا خیر؟ القاب، ارزش‌ انسان‌ها را مشخص نمی‌کند و باید کارهای مفید و درستی که انجام داده‌اند را مورد ارزیابی قرار داد تا بتوان قیمت و عیار هر فرد را تعیین کرد.

آزاد با بیان اینکه باید به‌عنوان یک مسلمان شیعه، روایات اهل سنت را هم مدنظر قرار دهیم، اضافه کرد: در روایات اهل سنت از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «إن الله كتب الإحسانَ على كل شيء...» به این معنی که در هر چیزی و در تعامل با هر امری، انسان می‌تواند «احسان» داشته باشد و در برابر هر کسی می‌تواند «محسن» باشد. تمامی این ویژگی‌های اسلامی، ویژگی‌های انسانی نیز هستند و اگر هر دین و آئین دیگری، حتی یهودیان، سخن مفیدی در رابطه با مسائل انسانی مطرح کند، باید از آن سخنان بهره‌ لازم را برد و به آن‌ها عمل کرد. در روایات آمده است که «خُذُوا الحِکمَهَ وَ لَو مِنَ المُشرِکِینَ»؛ به این معنی که حکمت را اخذ کن، حتی اگر از دهان فاسق خارج شده باشد.

وی افزود: «احسان» در دعا به این معنی است که انسان باید ابتدا، همسایه‌ خود را دعا کند. «احسان» در عمل به این معنی است که انسان باید خداوند را بر عمل خود، حاضر و ناظر ببیند. انفاق کردن، معنای اول «احسان»، یعنی نیکی کردن است و «احسان» در انفاق کردن به این معنی است که حق عمل انفاق کردن را به کامل‌ترین شکل ادا کردن. انسان زمانی که به کسی کمک می‌کند و یا چیزی را به فقیری می‌بخشد، نباید تصور کند که چیزی را از خود بخشیده است، بلکه انسان آنچه را که خداوند به امانت به او داده بود را به صاحبش می‌رساند. انسان، باید عمل انفاق کردن را به‌صورت درست انجام دهد تا دارای مقام «احسان» شود.

این استادیار دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به واژگان همنشنین «احسان» در قرآن گفت: انسان «محسن» قطعاً باید ویژگی‌های دیگری هم داشته باشد که ما می‌توانیم این ویژگی‌ها را از راه زبان‌شناسی و واژگان همنشین کلمه «احسان» بیابیم. برای رسیدن به قله، تپه‌هایی را باید پیمود و برای رسیدن به «احسان»، باید مسیری را پیمود تا به قله رسید. «تقوا»، «معروف» و «عدل»، محورهای همنشنین واژه «احسان» هستند. «معروف» یعنی هنجارهای نیک اجتماعی و «تقوا» زمانی رخ می‌دهد که انسان ویژگی‌های انسانی را شناخته و به آن‌ها عمل می‌کند، حال این ویژگی‌های انسانی، رنگ و بوی خدایی و دینی به خود می‌گیرد و در این مرحله، انسان دارای «تقوا» شده است.

وی ادامه داد: «عمل صالح»، «خیر»، «فضل»، «انفاق»، «صدقه» و «ذکات»، برای واژه «احسان» به‌عنوان جانشین قلمداد می‌شوند و می‌توان از این کلمات، به جای این واژه استفاده کرد، زیرا نزدیک‌ترین معنی را نسبت به یکدیگر دارند. همانطور که واژه رحمان و الله، نزدیک‌ترین معنی با یکدیگر را دارند، این واژگان نیز نزدیک‌ترین معنی را با واژه «احسان» دارا هستند. محور دیگری که در تحلیل معنایی یک واژه به کار می‌آید، محور تضاد است. در نقطه مقابل، صفت «احسان»، «ظلم» و «اسائه» قرار می‌گیرند. گاهی برای شناخت بهتر یک واژه و صفت، بهتر است تا واژگان تضاد آن‌ واژه و صفت را مورد بررسی قرار داد تا بهتر بتوانیم ویژگی‌های آن صفت را بشناسیم. «ظلم» و «اسائه» به معنی بدی کردن به کسی است و این دو کلمه در متضادترین حالت ممکن با کلمه «احسان» قرار دارند.