مشخصه‌های قرآن از نگاه زبان شناختی

سعید پناهنده، حافظ و پژوهشگر قرآن کریم، دانشجوی دکتری آموزش زبان انگلیسی است که در رساله خود با موضوع و عنوان «اکتشاف آموزش ارتباطی زبان در قرآن کریم» تلاش می‌کند با استناد و ارجاع به آیات الهی و با نگاهی پیکره‌ محور روش‌ها، مؤلفه‌ها و ویژگی‌های زبان قرآن را در راستای آموزش انسان‌ها و با رویکرد ارتباطی زبان از آیات نورانی این کتاب آسمانی کشف و استخراج کند. این آزاده سرافراز دفاع مقدس و چهره قرآنی استان در گفت‌وگویی با ایکنا برخی مشخصه‌های قرآن کریم از نگاه زبان شناختی را تشریح کرده است که این گفت‌وگو را با هم می‌خوانیم.

پناهنده در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به اینکه قرآن کریم کتاب جامعی است که تمامی موضوعات را مطرح می‌کند، اظهار کرد: بر اساس آیات «ونَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ» (نحل/۸۹) و «وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلًا» (اسراء/۱۲) و نیز كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (فصلت/۳) و وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ (انعام/۵۹) و مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ (انعام/۳۸)، می‌توان دریافت که قرآن کریم جامع‌ترين و كامل‌ترين كتاب آسمانى بوده و آنچه سبب هدايت، تربيت و رشد انسان‌هاست، در قرآن آمده است.

وی با ذکر حدیثی از پیامبر اسلام(ص)، ادامه داد: در حدیثی نبوی داریم که «ان للقرآن ظهرا و بطنا و لبطنه بطن الی سبعة ابطن، همانا برای قرآن ظاهری و باطنی است و برای باطن آن باطنی است تا هفت بطن» قرآن کریم ۷۰ لایه علمی در خود دارد؛ امام علی(ع) نیز در خطبه ۱۸ نهج‌البلاغه فرموده‌اند: «وَ إِنَّ القُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ، وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ، لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ، وَلاَ تَنْقَضِى غَرَائِبُهُ، وَلاَ تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إلاَّ بِهِ، به راستی كه ظاهر قرآن زیبا و باطن آن ژرف است، شگفتی‌های آن فنا ناپذیر و اسرار آن تمام‌نشدنی است و تاریكی‌ها و گمراهی‌ها بدون آن برطرف نخواهد شد.»

پناهنده تصریح کرد: بنده با این نگاه به جامعیت و فراگیر بودن قرآن کریم و اینکه این کتاب وحیانی منبع کامل و اصیلی برای پژوهش است و نیز با شناختم از زبان عربی، پژوهش در خصوص ساحت زبان شناختی آیات قرآن کریم را پیگیری می‌کنم و نکته جالب این است که قرآن کریم به‌عنوان آخرین کتاب آسمانی با صفات انسانی مانند کریم، حکیم، مجید و غیره توصیف شده است.

مفهوم‌شناسی واژه قرآن

وی با ذکر اینکه واژه قرآن از اولین واژه نازل شده بر پیامبر(ص) یعنی إقرأ گرفته شده و به‌معنی خواندنی است، ادامه داد: معادل انگلیسی واژه قرآن و خواندنی، اصطلاح reader-freindly است که به مخاطب‌پسند و بسیار خواندنی بودن مطلبی اطلاق می‌شود؛ اسامی دیگر قرآن نظیر هدی، کریم، مجید و غیره جذابیت و سؤال ایجاد می‌کند که چرا قرآن با این اسامی و صفات معرفی می‌شود. علمای دینی قائل به این نکته هستند که وجه نامگذاری این کتاب مقدس به قرآن آن است که این کتاب، نسخه جامع فوائد و آثار تمامی کتب آسمانی و بلکه نسخه جامع تمامی علوم است.

پناهنده با استناد به آیه شریفه «مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنَا عَلَيْكَ وَمِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ» (غافر/۷۸)، گفت: قرآن کریم از حیث نوع تألیف، گزیده است و تمام مطالب را گردآوری و جمع نکرده است؛ از جمله اینکه بر اساس روايات، تعداد انبيا ۱۲۴ هزار نفر است، ولى در قرآن تنها نام ۲۶ نبی از انبيای الهی آمده است. هر آیه قرآن یک چکیده از دنیای معانی به دست ما می‌دهد درست مانند چکیده یک کتاب یا مقاله که با خواندن آن اصل مطلب را درک می‌کنیم. گروهی از مطالب و مباحث قرآنی از جمله در آیات ۱۰ تا ۲۰ سوره اعراف‌، با روش نوین چکیده‌نویسی آغاز می‌شود؛ یعنی قبل از شروع متن اصلی داستان، در جملات کوتاهی چکیده و هدف اصلی داستان می‌آید و پس از ایجاد آمادگی ذهنی، به اصل مطلب می‌پردازد.

سوره فاتحه؛ چکیده قرآن

این پژوهشگر قرآن با ذکر اینکه قرآن کریم هم دارای چکیده و مقدمه و هم پیشگفتار است، تصریح کرد: قرآن دارای ۳۰ جزء و ۱۱۴ بخش و موضوع است که کوچکترین واحد تشکیل‌دهنده متن قرآن، آیه است. قرآن با سوره مبارکه حمد که ملقب به فاتحة‌الکتاب یا ام‌الکتاب است، آغاز می‌شود. یکی از معانی و معادل‌های ام‌الکتاب همان سوره مبارکه حمد است که چون این سوره در آغاز قرآن آمده و مقاصد اصلی قرآن را در بر دارد و چکیده و سرفصل‌های معانی آن‌را مطرح می‌کند، از آن به «ام‌الکتاب» یاد می‌شود.

پناهنده با اشاره به آیه ۸۷ سوره مبارکه حجر، توضیح داد: در روايات شيعه و سنى آمده است كه مراد از «سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي»، سوره حمد است، زيرا اين سوره در هر نماز دوبار خوانده مى‌شود و در روايتى آمده كه خداوند مى‌فرمايد: من سوره حمد را ميان خود و بنده‌ام دو قسمت كرده‌ام که نيمى از آن در مورد من است و نيمى از آن به بندگانم ارتباط دارد. یعنی از «بسم‌اللَّه» تا «مالک يوم الدين» مربوط به خدا و از «ايّاك نَعبد» كه اظهار عبوديت و استمداد و دعاست مربوط به بندگان است. هر آنچه در قرآن اعم از مبانی وحدت و وحدانیت الهی تا احکام و در یک کلام، توحید نظری و توحید افعالی در سوره مبارکه حمد مطرح شده است.

وی آغاز سوره‌های قرآن کریم با ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم» و لزوم قرائت این ذکر در تلاوت هر بخش از قرآن را یادآور شد و گفت: این فراز در واقع لوگو یا برند و نشانه‌ای است که در تمامی سوره‌ها بجز یک سوره تکرار می‌شود و سرآغازی بر سوره‌هاست که پیام مهر و دوستی و محبت الهی را یادآوری می‌کند.

۳۰ آیه ابتدایی سوره مبارکه بقره؛ پیشگفتار قرآن

پناهنده بیان کرد: با یک نگاه کلی به مبانی مطرح شده در سوره مبارکه بقره می‌توان دریافت که ۳۰ آیه ابتدایی این سوره گویی مقدمه و پیشگفتار قرآن هستند و نقشه راه و نقشه مفهومی یا concept-map قرآن را در بر دارد و به معرفی قرآن می‌پردازد. به‌عنوان نمونه در آیه ۲۶ سوره مبارکه بقره خداوند بر این نکته صحه می‌گذارد که مثال‌هاى قرآن، براى همه‌ مردم است و از هر نوع مثلى نيز در آن آمده است که اين مثل‌ها را نبايد ساده انگاشت، زيرا دانشمندان حقيقت و باطن آن را درک مى‌كنند. در مثال زدن، تذكر، تفهيم، تعليم، بيان و پرده‌بردارى از حقايق نهفته است و از همه مباحث از خلقت پشه ریز تا کهکشان‌ها در قرآن مطرح می‌شود و این چارچوب مفهومی قرآن است که خدا به دست ما می‌دهد.

این حافظ قرآن کریم با بیان نمونه‌های دیگری از چارچوب مفهومی قرآن، تصریح کرد: خداوند در آیه ۲ سوره مبارکه بقره قرآن را کتاب راهنما و هدایت برای کسانی معرفی می‌کند که تقوا داشته باشند. انسان با خواندن هر کتاب خوبی به رشد و هدایتگری نائل می‌شود اما خداوند هدایتگری قرآن را شامل حال متقیان می‌داند که لزوماً به‌معنی درجات بالای تقوا نیست و بدان معناست که انسان پاک و خوددار و پرهیزکار باشد. «لا رَيْبَ فِيهِ» نیز که در ابتدای قرآن آمده بدان معناست که حقایق قرآن دارای اعتبار سازه و محتواست تا مخاطب به آن شک نداشته باشد.

پناهنده شرط تأثیرپذیری از هدایتگری قرآن را ایمان دانست و توضیح داد: از حیث روانشناسی شناختی هر شخصی برای پرداختن به یک مطلب و تأثیرپذیری از آن باید معتقد به مبانی آن باشد، بر طبق آیه سوم سوره مبارکه بقره نیز اگر کسی بخواهد از قرآن بهره جوید در وهله نخست باید به خدا و پیامبران و روز رستاخیز ایمان داشته باشد.

وی با ذکر اینکه هر آنچه لازم است انسان درباره قرآن کریم بداند در ۳۰ آیه ابتدایی سوره مبارکه بقره به‌عنوان پیشگفتار، مطرح شده است، افزود: قرآن را باید کتاب مسجع دانست یعنی صرفاً منظوم و يا صرفاً منثور نیست بلکه از سلاست و روانی نثر و خوش‌آهنگی و گوش‌نوازی و زیبایی نظم برخوردار است؛ از حیث سبک نوشتاری نیز شیوه کل به جزء است و پس از ۳۰ آیه ابتدایی سوره مبارکه بقره مشاهده می‌شود که خداوند از یک امر کلی سخن را آغاز می‌کند و پس از بیان مقدمه، در آیه ۳۱ و با روش استقرایی ادامه سخن را از خلافت انسان بر روی زمین پی‌ می‌گیرد.

پناهنده ذکر منابع و مؤاخذ را یکی دیگر از ویژگی‌های قرآن از نگاه زبانشناختی برشمرد و گفت: ارجاع به گذشتگان در قرآن کریم مرسوم است و قرآن مانند کتاب‌های نوین از مخاطب می‌خواهد که اگر می‌خواهی این کتاب را درک کنی شرطش آن است که به تعبیر آیه ۴ سوره مبارکه بقره، به تمام پیامبران و کتب و برنامه‌های الهی ایمان داشته باشد. در اینجا به رفرنس و منابع قرآن که همان کتب انبیای اولوالعزم هستند، اشاره دارد که انسان باید آن‌ها را پذیرفته باشد.

مؤلفه‌های مهارت‌های زبانشناختی در قرآن

این پژوهشگر قرآن بیان کرد: قرآن کریم منطبق بر مهارت‌های زبانشناختی است از جمله اینکه نخستین عملی که خداوند از پیامبر برگزیده خود می‌خواهد، خواندن است و خواندن از دیدگاه زبانشناسی یک مهارت دریافتی است، خدا در ابتدای امر از انسان می‌خواهد که با خواندن به درک و دریافت دست یابد؛ پس از آن واژگان شنیدن و سکوت کردن فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا در میانه‌های قرآن مطرح می‌شود که گوش دادن نیز یکی دیگر از مهارت‌های دریافتی به‌شمار می‌رود؛ لذا مشاهده می‌شود که مهارت‌های شنیداری و خوانداری که در زبانشناسی مطرح هستند در قرآن مورد تأکید و توصیه هستند.

پناهنده ادامه داد: همچنین واژه‌های گفتن و نوشتن یا کتابت نیز که به‌عنوان دو مهارت تولیدی در زبانشناسی مطرح هستند در جای‌جای قرآن آمده است؛ همچنان که در سوره پایانی قرآن خداوند به پیامبرش امر می‌کند که بگو. لذا مشاهده می‌شود که قرآن با توصیه به مهارت خوانش آغاز می‌شود و با امر به مهارت گفتاری پایان می‌پذیرد.

وی با تصریح اینکه قرآن در حوزه‌های شناختی کلام از حیطه عاطفی آغاز کرده است، افزود: سوره حمد با واژه الرحمن آغاز می‌شود و مرکزی‌ترین واژه قرآن کریم «وَ لیَتَلَطَّف» است که از لطف گرفته شده و پس از آن واژه‌های بنده‌نوازانه‌ای چون رب، ملک و إله در سوره پایانی قرآن آمده است؛ لذا قرآن سراسر مهر، رحمت، دوستی و آشتی و آشنایی با منبع مهر و محبت یعنی خداوند است.

پناهنده گفت: امام علی(ع) در حدیثی می‌فرمایند «ذلِکَ الْقُرآن فَاسْتَنْطِقُوهُ» یعنی از قرآن بخواهید با شما سخن بگوید این بدان معناست که باید گوش را برای شنیدن قرآن آماده پذیرش کنیم و به درک مفاهیم قرآن نایل شویم.