تصاویر و عناصر مشترك در قرآن کریم و نهج‌البلاغه

حجت‌الاسلام جواد معین، مدرس حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: بعضی از شارحان نهج‌البلاغه به تعدادی از استعاره‌ها، تشبیهات، کنایات و... به سبک سنتی اشاره کرده‌اند. از آنجا که تحقیق بر تصویرهای نهج‌البلاغه برای آنان هدف نبوده است، کتابی مستقل پیرامون چگونگی علم بیان در نهج‌البلاغه نگاشته نشده است تا نیاز پژوهشگران این عصر را برآورده سازد.

وی ادامه داد: از جمله فنون بلاغت در راستای تبیین و آشکارسازی اهداف و مقاصد کلام، تصویرگری در قالب «تشبیه تمثیل» است. تشبیهی که وجه شبه آن، امری آشکار و ظاهری نیست و نیاز به تأویل دارد. قرآن کریم و نهج‌البلاغه که به اعتراف صاحب‌نظران از عالی‌ترین درجات بلاغت برخوردارند، براي به تصویر کشیدن بسیاری از معارف عمیق و دور از دسترس فهم متعارف انسان، از این شیوه بهره فراوان برده‌اند.

معین خاطرنشان کرد: در میان تصویرگری‌های قرآن کریم و نهج‌البلاغه به مواردی برمی‌خوریم که در آن عناصر مشترکی با تصویرسازی‌های مشابه برای بیان موضوعی واحد به کار رفته که از جمله آنها می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد.

این مدرس حوزه و  دانشگاه تصریح کرد: «باد» عنصری است که موجب از بین رفتن و نابود شدن بسیاری از مظاهر طبیعت است. در تعبیر کنایی «بر باد رفتن» اشاره‌ای ضمنی به نابودی وجود دارد. این عنصر در قرآن کریم و نهج‌البلاغه به همین منظور به کار رفته است. در قرآن کریم اعمال و کارهای نیک یک شخص کافر که به سبب کفر وی، ارزش خود را از دست می‌دهد، به خاکستری تشبیه شده که دست‌خوش باد و طوفان شده و پراکنده می‌شود.

وی افزود: اما در نهج‌البلاغه، نقل روایات، توسط مدعیان دروغین که باعث تباه شدن این روایات می‌شوند، به گیاهان خشکی تشبیه شده که بر باد داده می‌شوند. وجه شبه در این تشبیه، عبارت است از تباه کردن و بی‌ارزش نمودن چیزی ارزشمند.

معین بیان کرد: «سگ» سمبل حرص، زیاده‌خواهی، تجاوز و تعدی است. در قرآن کریم، حالت برخی معاندان و مخالفان در حرص و تعدی به سگ تشبیه شده است که اگر به او حمله کنی پارس می‌کند و پشت کرده، می‌رود و اگر رهایش کنی، باز هم خشونت کرده، پارس می‌کند. وجه شبه زیاده خواهی و تعدی است.

این مدرس حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: شتر تشنه، سمبل بی‌طاقتی و حرص و شوق بسیار برای نوشیدن آب است. قرآن کریم عطش گمراهان و تکذیب‌کنندگان را در روز قیامت به حالت شترانی بسیار تشنه تشبیه کرده که وقتی به آب می‌رسند از شدت پرنوشی سرانجام هلاک می‌شوند و یا به گونه‌ای سخت و شدید مریض می‌شوند. وجه شبه نوشیدن آب زیاد، اما سیراب نشدن است.

وی تصریح کرد: «خانه عنکبوت»، رمز سستی و ضعف است. در قرآن کریم کسانی که غیر خدا را به سرپرستی و ولایت برمی‌گزینند، به عنکبوتی که تار می‌تند و آن را خانه خودش قرار می‌دهد، تشبیه شده‌اند. غرض از این تشبیه، تقریر سستی اینگونه افراد و غیر‌قابل اعتماد بودن آنان است.

معین گفت: با دقت در نمونه‌های ارائه شده، ملاحظه شد که عناصر «باد، سگ، شتر تشنه و خانه عنکبوت»، با تصویرسازی‌های تمثیلی مشابهی برای بیان موضوعی واحد به کار رفته است.