اهمیت مشورت در سیره معصومین(ع)
در روایات و سیره ائمه اطهار(ع) به زیبایی از فواید مشورت سخن به میان آمده است که دقت در این گفتارها، راهکارهای خوبی برای زندگی بهتر به ما ارائه می‌دهد.
مشورت نه تنها یکی از دستاوردهای حیات بشری، بلکه از آموزه‌های دین و نکاتی است که در سیره بزرگان دین اسلام جایگاه ویژه‌ای داشته است. آیات متعددی در قرآن کریم هم گویای این موضوع است که مشورت در امور مختلف از ارکان تدبیر اسلامی و تفکر عقلایی است که قطعاً منطبق با آموزه‌های دینی هم قرار دارد و در روایات و سیره ائمه اطهار(ع) هم می‌توان این رویکرد را دید. در این یادداشت به اهمیت مشوره در سیره و گفتار معصومین اشاره خواهد شد.
امیرمؤمنان(ع) در باب مشورت میفرماید: «الاستشارة عین الهدایة؛ مشورت، چشم هدایت است. «لاظهیر کالمشاورة؛هیچ پشتیبانی بهتر از مشورت نیست». «لا مظاهرة أوثق من مشاورة؛ پشتیبانی مطمئن‌تر از مشورت کردن نیست. «من شاور الرجال شارکها فی عقولها؛ هر کس با دیگران مشورت کرد، در عقل‌های آنان شریک شد».
امام صادق(ع) نیز برای بیان اهمیت مشورت، آن را تشبیه به تفکر در خلقت آسمان‌ها و زمین کرده است که هر چه انسان در این دو بیشتر فکر و اندیشه کند، معرفت و یقینش به خدای متعال بیشتر خواهد شد. آن حضرت در حدیثی میفرماید: «و مثل المشورة مع أهلها مثل التفکر فی خلق السموات و الأرض و فنائهما و هما غیبان عن العبد، لأنه کلّما قوی تفکره فیها غاص فی بحر نور المعرفة و ازداد بهما اعتباراً و یقیناً؛] و مشورت با اهل آن همانند اندیشه در خلقت آسمان‌ها و زمین و از بین رفتن آن دو است؛ در حالی که این دو، غیب و پوشیده از بنده‌اند. به درستی که هر چه او بیشتر و عمیق‌تر در آن اندیشه کند، در دریای نور معرفت فرو رود و عبرت آموزی و یقینش به آن دو بیشتر شود».
فواید مشورت
از مباحث به خوبی روشن است که مشورت چه جایگاهی دارد و با به کارگیری این اصل اسلامی و سرنوشت‌ساز، بسیاری از مشکلات زندگی ما آسان و حل می‌گردد. معصومان در فواید مشورت نیز سخنان زیبایی فرموده‌اند که دقت در این گفتارها، راهکارهایی به دست ما می‌دهد.
1. پشیمان نخواهد شد
امام جواد(ع) از پدرانش از امیرمؤمنان نقل کرده که فرمود: وقتی که پیامبر(ص) مرا به یمن فرستاد، به من چنین سفارش فرمود: «یا علیّ ما حار من استخار و لا ندم من استشار؛ [هیچ استخاره کننده‌ای، به حیرت نمی‌افتد و هرگز مشورت کننده، پشیمان نمی‌شود».
2. گمراه نمی‌شود
از حکمت‌هایی که از امیرمؤمنان رسیده، این است که هرگز مشورت کننده، گمراه نمی‌گردد: «ما ضلّ من استشار».
3. به موارد خطا پی می‌برد
امیرمؤمنان(ع) میفرماید: «من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطأ؛ آن کس که از افکار و آرای گوناگون استقبال کند، صحیح را از خطا خوب شناسد».
4. به کام خطرها نمی‌افتد
امیرمؤمنان(ع) میفرماید: «و قد خاطر من استغنی برأیه؛کسی که با رأی خود احساس بی‌نیازی کند، به کام خطرها افتد».
5. به هلاکت نمی‌رسد
امام صادق(ع) میفرماید: «لن یهلک امرؤ عن مشورة؛ هیچ انسانی در پی مشورت به هلاکت نمی‌رسد».
ویژگی‌های مشاور
اولین ویژگی مشاور که در روایات معصومان(ع) به آن اشاره شده، خدا ترس بودن مشاور است. امام علی(ع) در این زمینه میفرماید: «شاور فی حدیثک الذین یخافون الله؛ با کسانی در کارهایت مشورت کن که از خدا می‌ترسند».
امام صادق(ع) همین سفارش را به سفیان ثوری فرموده، اظهار می‌دارد: «و شاور امرک الذین یخشون الله عزوجل».
1. نامش محمد یا احمد باشد
همان‌گونه که پیامبر(ص)، رحمت و برکت برای عالمین است، بر اساس روایات، ویژگی خاصی پیدا می‌کنند؛ از جمله اینکه اگر با این گونه افراد مشورت شود، خداوند خیری در آن مشورت خواهد گذاشت. شیخ صدوق از حضرت رضا(ع) از پدرانش نقل کرده که رسول‌الله(ص): میفرماید: «ما من قوم کانت لهم مشورة فَحَضَرَ معهم من اسمه محمد أو حامد أو محمود أو أحمد فأدخلوه فی مشورتهم الاّ خیر لهم؛ هر گروهی که برای مشورت گرد هم آمده باشند و فردی را که نامش محمد یا حامد یا محمود و یا احمد است در آن جمع حضور پیدا کرده، در مشورت همراه خود کنند، آنها به خیر و خوشی خواهند رسید».
امیرمؤمنان(ع) در سخن کوتاهی میفرماید: «شاور ذوی العقول تأمن من الزلل و الندم؛ با خردمندان مشورت کن تا از لغزش و پشیمانی ایمن گردی».
دین‌داری و ورع نیز یکی از ویژگی‌های مشاور ذکر شده است. معلی بن خنیس از امام صادق(ع) نقل کرده که حضرت فرمود: چه چیز مانع شده که اگر یکی از شما کاری برایش پیش بیاید، با فردی عاقل که دارای دین و ورع باشد، مشورت کند؟! سپس فرمود: آری، اگر چنین کند، خداوند رسوایش نساخته و پیوسته مقامش را بالا می‌برد».
2. دارای فکر و اندیشه باشد
شاید بسیاری از مردم برخی از صفات یک مشاور را داشته باشند، اما از عهده ارائه راه روشن و فکر درست، برنیایند. بنابراین نه تنها مشورت با این گونه افراد مشکلی را حل نمی‌کند، بلکه انسان را در دام مشکلات دیگری می‌اندازند. از این رو، امام صادق(ع) از پدرش نقل فرموده: به رسول خدا(ص) عرض کردند که حزم چیست؟ پیامبر فرمود: «مشاورة ذوی الرأی و اتباعهم؛ با افراد دارای رأی، مشورت و از آنان پیروی شود».
3. رازنگهدار باشد
امام صادق(ع) با بیان حدود مشورت، به این نکته نیز اشاره کرده و فرموده است: «و الثالثة أن یکون صدیقاً مواخیاً ... و إذا کان صدیقاً مواخیاً کتم سرّک إذا اطلعته علیه؛ سوم آنکه مشاور، دوستی باشد که برادری خود را نشان داده است... که در این صورت، اگر بر راز تو آگاه شد، آن را پنهان می‌سازد».
4. خیرخواه باشد
امام صادق(ع) نقل می‌کند که رسول‌الله(ص) میفرماید: «مشاورة العاقل الناصح رشد و یمن و توفیق من الله، فإذا أشار علیک الناصح العاقل فایاک و الخلاف فان فی ذلک العطب؛ مشورت با شخص خردمند و خیرخواه، موجب رشد و خیر و برکت و توفیق الهی است. پس اگر فردی خیرخواه و خردمند در مقام مشاوره نظری به تو پیشنهاد کرد، بپرهیز از اینکه با او مخالفت کنی؛ چون سرپیچی، برابر با هلاکت و نابودی است».
امام صادق(ع) میفرماید: «ولاتشار من لا یصدّقه عقلک و إن کان مشهوراً بالعقل والورع، و إذا شاورت من یصدقه قلبک فلا تخالفه فیما یشیر به علیک و ان کان بخلاف مرادک؛ با فردی که عقل تو او را باور نمی‌کند، مشورت نکن؛ اگر چه به عقل و ورع مشهور باشد. و اگر با کسی که قلب تو او را تصدیق کرده، مشورت کردی، هرگز با آنچه به تو می‌گوید مخالفت نکن، اگر چه نظرش برخلاف نظر و اراده تو باشد».
کسانی که شایسته مشاوره نیستند
از جمله کسانی که نباید طرف مشورت قرار گیرند، افراد پست و بی‌لیاقت و فرومایه‌اند؛ کسانی که هرگز به دنبال تکریم شخصیت خود نیستند، چه رسد به شخصیت دیگران. آنان نه گفتار درستی دارند و نه به وعده‌های خود وفا می‌کنند و نه خود و نه گفتار و کردارشان ارزشی دارد. از این روست که امام صادق(ع) به عمار ساباطی فرمود:
«ای عمار! اگر بخواهی که نعمت پایدار و همیشگی برایت بماند، و مروت برایت کامل گردد، و معیشتت اصلاح شود، پس هیچ گاه با برده زر خرید و انسان‌های فرومایه مشورت نکن؛ چرا که اگر آنها را امین شمردی، خیانتت می‌کنند و اگر با تو سخن گویند به تو دروغ خواهند گفت و اگر مشکلی برایت پیش آید، یاری‌ات نمی‌کنند و اگر به تو وعده‌ای دادند، تصدیقت نخواهند کرد».
شاید علت اینکه که حضرت بنده زر خرید را استثنا کرده، این باشد که «برده»، فکر آزاد ندارد، بلکه او تابع مولای خویش است. بدین جهت نه می‌تواند از پیش خود به کسی وعده‌ای بدهد و نه کسی را آزادانه و بدون مشورت مولی یاری کند. البته ممکن است مقصود امام، بنده دنیا باشد؛ یعنی کسی که پول و مقام‌های دنیوی، او را کر و لال و کور کرده است و به چنین فردی هرگز نمی‌شود اعتماد کرد.
امام صادق(ع) میفرماید: «ولا تشر علی المستبد برأیه؛ با کسی که استبداد رأی دارد، هیچ گاه مشورت مکن».
از جمله سفارش‌های پیامبر خدا(ص) به امیرمؤمنان(ع) این است: «ای علی! هیچ‌گاه شخص ترسو و زبون را طرف مشورت خود قرار مده؛ چرا که راه را بر تو سخت و تنگ می‌کند. همچنین با بخیل مشورت نکن؛ زیرا تو را به آرزویت نمی‌رساند. با شخص حریص هم مشورت نکن؛ چرا که دنیاطلبی را نزدت خوب جلوه می‌دهد. ای علی! بدان که ریشه ترس و بخل و حرص، یکی است و جامع تمام اینها سوء‌ظن است».
امام صادق(ع) به چند چهره دیگر اشاره فرموده که نباید با آنان مشورت کرد. آن حضرت میفرماید: «ولاتشر علی مستبدّ برأیه و لا علی وغد و لا علی متلوّن ولا علی لجوج؛ هرگز با مستبد در رأی و ضعیف الرأی یا ضعیف العقل و متلوّن و انسان یک‌دنده و لجوج، مشورت مکن».
منابع: آل عمران/159، المیزان فی تفسیر القرآن، ج4، ص56.
شوری/38، المیزان، مائده/29، مغازی واقدی، صفین، نصربن مزاحم، بحارالانوار، قصه کربلا، ابصار العین، نهج‌البلاغه، امالی طوسی، غررالحکم، امالی صدوق، عیون اخبار الرضا، علل الشرایع
انتهای پیام
