نگاهی به آیه «اطاعت»

خداوند در سوره نسا آیه 59 می‌فرماید: یا اَیهَا الَّذِینَ امَنُوا اَطِیعُوا اللَّهَ وَ اَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِی الْاَمْرِ مِنْکمْ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خدا را اطاعت کنید و فرستاده [خدا] و صاحبان امر (خود) تان را اطاعت نمایید.

تعبیر اطاعت کنید، در آیه تکرار شده است؛ یک‌بار برای اطاعت از خدا و یک‌بار برای اطاعت از پیامبر و رهبران. شاید این تکرار برای آن است که اطاعت خدا اصلی است، ولی اطاعت پیامبر به دلیل فرمان خداست.یعنی اطاعت آنها در ظاهر یکسان، اما در واقع دو نوع است.

تعبیر اطاعت کنید در مورد پیامبر (ص) و نماینده خداست و رهبران الهی، یک‌بار به کار رفته است؛ یعنی اطاعت بی‌قید و شرطی که از پیامبر(ص) لازم است، از رهبران الهی نیز لازم است، پس روشن می‌شود که رهبران الهی که در آیه بدان‌ها اشاره شده، باید مثل پیامبر(ص) دارای مقام عصمت باشند و خطا نکنند و اطاعت از آنان به صورت بی‌قید و شرط مطلوب باشد.

در مورد واژه (صاحبان امر)، مفسران شیعه و اهل سنت نظرهای متفاوتی ارائه کرده‌اند. برخی از مفسران اهل سنت گفته‌اند که مقصود از صاحبان امر این افرادند: زمامداران و حاکمان، چه ستمگر و چه عادل، زمامداران و صاحب منصبانی که دستوری خلاف احکام اسلامی ندهند، دانشمندان عادل که از محتوای کتاب و سنت آگاهی دارند، خلفای چهارگانه، صحابه و یاران پیامبر، فرماندهان لشگر و اجماع امت. مفسران شیعه بر آن اند که مقصود از (صاحبان امر) در آیه فوق افراد معصوم هستند، چرا که، همانطور که گذشت، اطاعت آنها مثل اطاعت پیامبر(ص)، بی قید و شرط واجب است، پس آیه فوق فقط شامل امامان معصوم(ع) می‌شود. این مطلب در بسیاری از روایات نیز آمده است که برخی از آنها را عالمان اهل سنت نیز حکایت کرده‌اند. علاوه بر اینکه افراد و گروه‌هایی که مفسران اهل سنت نام بردند، اولًا، معصوم نیستند، پس آیه شامل آنها نمی‌شود و ثانیاً، آیه صاحبان امر را به صورت مطلق و بی‌قید و شرط آورده است و این تفسیرها با اطلاق آیه ناسازگار است.

برخی از مفسران اهل سنت گفته‌اند و روایاتی نیز حکایت کرده‌اند که آیه فوق در مورد امام علی(ع) و اهل بیت(ع) نازل شده است و در روایات متعدد شیعه نیز حکایت شده که مقصود از (اولو الامر)، همان امامان شیعه هستند و نام تک تک آنها برده شده است.

صاحبان امر فقط رهبران معصوم جامعه اسلامی، یعنی امامان(ع) هستند، اما اگر کسانی از طرف امامان معصوم(ع) به مقامی منصوب شوند، با شرایطی اطاعت از آنها لازم است و دستورات آنها، با واسطه، به دستور معصوم، پیامبر(ص) منتهی می‌شود. البته این تعیین و نصب می‌تواند به صورت مستقیم انجام شده باشد، مثل نایبان خاص امام عصر(عج) و یا از طریق نصب عام باشد که فقها و ولایت فقیه با شرایطی خاص، نایب حجه‌بن الحسن(ع) هستند و در زمان غیبت، مردم را رهبری می‌کنند.

مقصود از واژه (امر) در (صاحبان امر) چیزهایی است که مربوط به دین یا دنیای مؤمنان است.

صدر آیه فوق دستور به اطاعت مطلق از خدا و پیامبر(ص) و صاحبان امر می‌دهد و ذیل آن دستور می‌دهد که مسلمانان اختلافات را نزد خدا و پیامبر(ص) ببرند. از این تفاوت تعبیر روشن می‌شود که اولًا، اختلافات مربوط به احکام کلی نزد خدا و پیامبر(ص) برده می‌شود که تشریع آن با خدا و پیامبر است وگرنه در مسائل مربوط به جزئیات حکومت و جامعه، همه مسلمانان موظف به اطاعت از خدا و پیامبر و رهبران الهی هستند و ثانیاً، مرجع اختلافات(کتاب و سنت) یعنی سخن خدا و پیامبر(ص) است و امامان نیز مُجری و مبین کتاب و سنت هستند، همان‌گونه که بارها بیان کرده‌اند و از این رو لازم نبود که عبارت اولی الامر در ذیل آیه تکرار شود.

آیه فوق فصل الخطابی برای جامعه مسلمانان تعیین می‌کند که در هنگام اختلافات، حکم خدا و پیامبر(ص)، یعنی قانون الهی، سخن آخر است و همه باید از آن اطاعت کنند و در عصر حاضر نیز اگر مسلمانان، قرآن و سنت پیامبر(ص) را مرجع حل اختلافات خود بدانند، به اهل بیت(ع) رو می‌آورند و مشکلات آنان زودتر حل می‌شود و این برای آنان بهتر و خوش‌فرجام‌تر و نشانه ایمان آنهاست.

اگر نظام مدیریتی جامعه اسلامی رعایت شود و مردم سخن خدا و پیامبر(ص) (قرآن و سنت) را داور نهایی خود بدانند، اختلافات جامعه کمتر و به‌زودی برطرف و جامعه اسلامی سعادتمند می‌شود.

منبع: مجمع البیان فی تفسیر القرآن و Hawzah.net