ادبیات کودک؛ کسب‌وکاری با سود خوب و ریسک نسبتاً کم
یک نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک گفت: نشر کودک از نظر اقتصادی، جزو کسبوکارهای با سود خوب، ولی نه عالی و با ریسک نسبتاً کم دسته‌بندی می‌شود و افرادی که در این حوزه فعالیت می‌کنند و به موفقیت می‌رسند، کسانی هستند که به کارهای فرهنگی گرایش دارند و دغدغه‌‌مند تعلیم و تربیت، انسان، جامعه، توسعه و اخلاق هستند.
به گزارش ایکنا از اصفهان، سیدعلی کاشفی خوانساری، نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک در نشستی با عنوان «اقتصاد ادبیات کودک و آشنایی با فرصت‌های انتشار آثار کودک» که روز گذشته، 29 تیرماه در محل کتابفروشی جهاددانشگاهی واحد اصفهان برگزار شد، اظهار کرد: تقریباً از اواخر دوره محمد شاه قاجار، چاپ کتاب کودک در ایران آغاز شد، هم به زبان فارسی شامل کتاب‌هایی با عنوان بچه‌خوانی یا معروف به کتاب‌های عامیانه که به‌صورت نسخه دست‌نویس در مکتب‌خانه‌ها استفاده می‌شد و بعد به نسخه چاپی تبدیل شد و هم در قالب ترجمه کتاب‌های رده سنی کودک در مدارسی که میسیونرهای آمریکایی ساکن در اطراف ارومیه برای ترویج مذهب پروتستان تأسیس کرده بودند. در حدود سال‌های 1256، 1258 و 1259 قمری، کتاب‌هایی به خط و زبان آسوری در این نواحی وجود داشت.
وی افزود: پیش از این تاریخ، چاپ کتاب کودک به زبان فارسی در هند آغاز شد و این‌ها، کتاب‌هایی بود که برای آموزش زبان فارسی به‌کار می‌رفت. زبان مادری هندی‌ها فارسی نبود، ولی همه آنها برای کسب سواد، اشتغال و استخدام در ادارات و حتی شرکت‌های خصوصی و تجاری باید زبان فارسی را یاد می‌گرفتند.
این نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک با بیان اینکه حدود 200 هزار عنوان کتاب کودک و نوجوان در بازار موجود است، اضافه کرد: از این تعداد، حدود 100 هزار عنوان به کتاب کودک اختصاص دارد، ضمن اینکه سالانه، 15 هزار عنوان جدید روانه بازار نشر کودک در ایران می‌شود.
وی ادامه داد: در ایران، 15 هزار یا بیشتر پروانه نشر صادر شده است، ولی همه این تعداد، ناشر فعال نیستند. اگر تعداد غرفه‌ها در نمایشگاه کتاب تهران را ملاک قرار دهیم، در هر دوره، حجم کتاب 23 هزار ناشر به اندازه‌ای هست که بتوانند در نمایشگاه غرفه مستقل داشته باشند و البته ناشران خوبی هم هستند که به هر دلیلی در نمایشگاه کتاب تهران شرکت نمی‌کنند، ولی نمایشگاه این تصویر را به ما می‌دهد که حدود دو هزار ناشر جدی در ایران داریم.
انواع تقسیم‌بندی ناشران
به گفته کاشفی، اگر بخش کودک نمایشگاه را نگاه کنیم، حدود 400 ناشر کودک حضور دارند و البته تعداد کمی از ناشران نیز هستند که در این نمایشگاه شرکت نمی‌کنند. این تعداد به اَبَرناشر، ناشر بزرگ، متوسط، کوچک و خانگی تقسیم می‌شوند. کسبوکارهای خانگی در همه عرصه‌ها از جمله نشر و کتاب فعال هستند و عملکرد و تأثیر خاص خودشان را دارند. ناشرانی که صاحب دفتر مستقل نیستند، سالیانه چند کتاب منتشر می‌کنند که هر چند فعالیت خرد محسوب می‌شود، ولی هم از نظر کارآفرینی و اقتصادی خوب است و هم گاهی به‌طور استثنا، کتاب‌های خوبی منتشر می‌کنند.
وی تصریح کرد: تقسیم‌بندی کیفی ناشران بسیار دشوار است و از جمله شاخص‌های مهم در این تقسیم‌بندی می‌توان به ارزش‌های ادبی، هنری و تربیتی، جوایز دریافتی، توفیقات بین‌المللی، استقبال مخاطب، برخورد حرفه‌ای با پدیدآورندگان و مخاطبان، فعالیت باشگاه مشتریان، فعالیت باشگاه‌های کتابخوانی و ده‌ها عامل کیفی دیگر اشاره کرد. البته مؤسساتی در جهان وجود دارند که تقسیم‌بندی کیفی درباره کتاب‌ها را انجام می‌دهند، ولی متأسفانه در ایران از وجود آنها بی‌بهره‌ایم.
این نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک در خصوص تقسیم‌بندی کمی ناشران ایران، گفت: ابرناشر در کتاب کودک، انتشاراتی است که سالیانه حداقل هزار جلد کتاب چاپ اول و سه هزار بار تجدید چاپ داشته باشد. مثلاً، در سال گذشته، 300 کتاب چاپ کرده باشد. ناشر بزرگ، آن است که 300 کتاب چاپ اول و حداقل 500 نوبت تجدید چاپ داشته باشد. با این تعریف، در ایران، چهار تا 10 ابرناشر، کتاب کودک منتشر می‌کنند. نشر کتاب کودک به مقوله‌ای تخصصی تبدیل شده است و ناشران در گروه‌های سنی مختلف و به‌صورت موضوعی و تخصصی فعالیت می‌کنند. ناشران را جدا از بزرگی و کوچکی، بر اساس دولتی یا خصوصی بودن، تهرانی یا شهرستانی بودن و ملاک‌های دیگر نیز تقسیم‌بندی می‌کنند. در بعضی از حوزه‌ها نیز ناشران به‌صورت تخصصی فعالیت می‌کنند، مثل حوزه علمی، رمان، کتاب خردسال و کتاب‌های دینی.
وی ادامه داد: نشر کودک از نظر اقتصادی، جزو کسبوکارهای با سود خوب، ولی نه عالی و با ریسک نسبتاً کم دسته‌بندی می‌شود. در مجموع، افرادی که در حوزه نشر کودک فعالیت می‌کنند و به موفقیت می‌رسند، کسانی هستند که به کارهای فرهنگی گرایش دارند و دغدغه‌‌مند تعلیم و تربیت، انسان، جامعه، توسعه و اخلاق هستند. البته نشر کودک الزاماً یک فعالیت غیراقتصادی نیست، بلکه درآمد خوبی نیز می‌تواند داشته باشد. در واقع، نشر با همه سختی‌هایی که امروز دارد، زیان‌ده نیست و همه کسب‌وکارها، به‌خصوص کار فرهنگی را می‌توان با درآمد خوب و مطمئن نگاه کرد.
کاشفی در ادامه مباحث اقتصادی مربوط به چاپ و نشر آثار کودک، گفت: گردش مالی کتاب کودک از جمله گردش‌های مالی خوب محسوب می‌شود که حتی در صنعت نشر، بیش از 16 درصد تولید را دربر می‌گیرد. میانگین تجدید چاپ و میزان فروش و تیراژ کتاب کودک از میانگین تمام کتاب‌ها بالاتر است و اگر کسی کتاب کودک خوب چاپ کند، مسیر کم‌خطرتری نسبت به کل بازار نشر دارد. مثلاً، در نمایشگاه مجازی کتاب، طرح‌های تابستانه و نمایشگاه کتاب تهران یا شهرستان‌ها، میزان فروش کتاب‌های کودک و نوجوان و استقبال مخاطب از آنها بیشتر است.
ادبیات کودک می‌تواند درآمدزا باشد
وی با بیان اینکه شاغل بودن در حوزه ادبیات کودک جنبه اقتصادی و اجتماعی هم دارد، افزود: این تعبییر به هیچ وجه با شأن ادبی و فرهنگی و ارزش‌های والای نویسندگی مغایرت ندارد. نویسنده‌های بسیار ارزشمندی هستند که شغل اصلی آنها ادبیات کودک نیست. بنابراین، ادبیات کودک می‌تواند شغل کسی نباشد، مثل بسیاری از نویسندگان مهم، ولی اگر شغل کسی ادبیات کودک باشد، چیز بدی نیست و حتی می‌توان گفت بسیار هم ارزشمند است. تنها راه درآمد در ادبیات کودک، تألیف کتاب نیست، بسیاری از افراد با شغل ادبیات کودک زندگی می‌کنند، ولی نه الزاماً با تألیف کتاب، بلکه در مقام مدرس، داور، کارشناس نشر، کتابدار، تسهیلگر، قصه‌گو، بلاگر، منتقد، داور جشنواره‌ها، سخنران و ده‌ها موقعیت دیگر که اگر کسی ادبیات کودک بلد باشد، می‌تواند از آن کسب درآمد کند.
این نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک با بیان اینکه یکی از جدی‌ترین‌شغل‌ها در این حوزه، نوشتن کتاب و کسب مخارج زندگی از حق تألیف است، اظهار کرد: در دهه 70، گفته می‌شد که هیچ‌کدام از نویسندگان ادبیات کودک نیستند که فقط از راه نویسندگی کسب درآمد کنند و حتماً شغل دیگری هم دارند، مثل هوشنگ مرادی کرمانی که کارمند وزارت بهداشت بود و شغلی کاملاً بی‌ربط با ادبیات کودک داشت.
وی ادامه داد: بعضی از نویسندگان شغل مرتبط داشتند، مثل کارمند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، یا کارمند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، عضو هیئت علمی دانشگاه و... . شخصاً هیچ وقت به استخدام رسمی سازمانی درنیامدم که دلیل آن بعضاً خودخواسته یا اجباری بود، ولی در طول زندگی هیچ درآمد دیگری غیر از ادبیات کودک نداشتم و فقط از همین راه زندگی کرده‌ام. در اوایل دهه 70، تنها کسی که از طریق نویسندگی ادبیات کودک کسب معیشت می‌کرد، محمدرضا یوسفی بود که او نیز هیچ‌گاه کارمند سازمانی نبود و بسیار هم پرکار است، بقیه اکثراً مشاغل دیگری داشتند.
کاشفی تأکید کرد: اینکه بگوییم چگونه با ادبیات کودک زندگی کنیم، یک سؤال است و اینکه بپرسیم چگونه از طریق نویسندگی و حق تألیف زندگی کنیم، جواب سخت‌تری دارد. در نهایت، اینکه چگونه از طریق کتاب درآمد داشته باشیم، سؤال دیگری است که عمومیت بیشتری دارد. کسانی هستند که دوست دارند از طریق نوشتن و چاپ کتاب درآمد داشته باشند. کسی که علاقه به خواندن کتاب و شرکت در کلاس‌ها و کارگاه‌های مختلف را در خود احساس می‌کند، می‌تواند نویسنده باشد. البته این مسئله، بحث مفصلی می‌طلبد.
وی در پاسخ به سؤالات مطرح شده در نشست، بیان کرد: اولین نکته در نویسندگی این است که خودمان باور کنیم نویسنده هستیم، یعنی الزامات اولیه و اصلی نویسنده بودن را پیدا کنیم. مثلاً، حتماً باید رزومه داشته باشیم و این رزومه باید کامل و جامع باشد. علاوه بر این، اخلاق حرفه‌ای هم باید کسب کنیم. نویسنده باید هویت مشخصی در فضای مجازی داشته باشد، اخلاق اجتماعی شرکت در جمع‌های مختلف نیز اهمیت دارد و حد اعتدال در صمیمیت و جدی بودن را هم باید رعایت کنیم.
این نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک در ادامه مبحث ویژگی‌های نویسندگی، گفت: باید شناخت و تصور درستی از خودمان داشته باشیم؛ یکی از ویژگی‌های نویسندگی، جاه‌طلب بودن است و یک فرد نویسنده باید بتواند پیگیر چاپ و نشر آثار خود باشد و خوشحال شود از اینکه نامش در جایی منتشر می‌شود. باید به خودمان باور زیادی داشته و در جامعه متواضع باشیم. از طرف دیگر، باید میان توان بالقوه و توان باالفعلی که داریم، تفاوت قائل شویم، خودمان را با واقع‌بینی بشناسیم، آثارمان را محک بزنیم و نظر افراد متخصص را درباره این آثار بدانیم.
نویسنده حرفه‌ای حق تألیف می‌گیرد
وی ادامه داد: یاد بگیریم که بنویسیم، کسی که زیاد حرف بزند، نویسنده نیست. نویسنده حرفه‌ای باید عادت کند بابت چیزی که می‌نویسد، حق تألیف بگیرد، نوشتن بیهوده برای کسی که نویسنده است، فایده ندارد. بدبینی، ناامیدی و افسردگی بد است، ولی توهم اینکه بسیار عالی هستیم نیز به همان اندازه بد است. باور داشته باشید که در آینده نویسنده مهمی خواهید شد، ولی بپذیرید که اکنون نویسنده خیلی بزرگی نیستید، اثرتان را به محک بگذارید و از رد شدن نترسید. نویسنده کتاب هری پاتر که کتابش امروزه فروش چند 10 میلیونی دارد، از 17 ناشر جواب رد شنید. من نویسنده بزرگ و موفقی نیستم، ولی به هر حال، 130 جلد کتاب چاپ شده دارم و به‌طور میانگین، کتابم از طرف سه یا چهار ناشر رد می‌شود تا از سوی ناشران دیگر پذیرفته شود. این روندی کاملاً طبیعی است و برای من ناراحت‌کننده نیست، چون جزو مراحل کار محسوب می‌شود.
کاشفی در توضیح سختی‌های کار نویسندگی، گفت: کتابی دارم که 10 سال قبل نوشته‌ام، ولی هنوز چاپ نشده است، نه اینکه بی‌خیال چاپ آن شده باشم، ولی زیاد هم برایم ناراحت‌کننده نیست. آثارتان را برای نشرهای مختلف بفرستید تا در یکی پذیرفته شود. مسابقات مختلفی نیز برگزار می‌شود که جایزه اثر برگزیده، چاپ آن است. بسیاری از نهادهای بزرگ دولتی یا ناشران کوچک شیوه‌هایی به‌کار می‌گیرند تا آثار مختلف به دستشان برسد و منتشر کنند.
وی تصریح کرد: بعضی از افراد به این نتیجه می‌رسند که کتاب اولشان را باید با سرمایه شخصی چاپ کنند، هیچ اشکالی هم ندارد، به شرطی که فقط یک بار انجام شود. کتاب دوم را باید به جایی سپرد تا بابت چاپ آن مجبور به پرداخت هزینه نبود و برای کتاب سوم باید بتوانیم هزینه دریافت کنیم. افرادی هستند که می‌توانند از همان کتاب اول پول دریافت کنند و این به معنای کیفیت خوب آن کتاب است.
این نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک اظهار کرد: آنچه نویسندگان جوان به آن توجه نمی‌کنند، مطبوعات است؛ زمانی تصور عمومی این بود که آنچه در کتاب چاپ می‌شود، بسیار ارزشمند است، ولی به‌عنوان کسی که همه زندگی‌ام مربوط به کتاب است و روی آن تعصب دارم، اعلام می‌کنم که امروز دیگر این مسئله مطرح نیست و صادقانه می‌گویم که آنچه در کتاب است، می‌تواند کاملاً بی‌ارزش باشد و قالب کتاب اصلاً دلیلی بر ارزشمندی مطالب درون آن نیست؛ می‌توان یک سری کلمات را در کنار هم قرار داد، بدون اینکه کوچکترین معنایی داشته باشد و برای وزارت ارشاد فرستاد، وقتی ببینند یک سری کلمات که باید ممیزی شوند، در آن وجود ندارد، به بی‌معنا بودن متن اهمیت نمی‌دهند. در نتیجه، مجوز داده می‌شود و می‌توان به راحتی با سرمایه شخصی، نسخه‌های فراوانی از این متن بی‌معنا را به چاپ رساند.
نویسنده حرفه‌ای کار خود را از مطبوعات شروع می‌کند
وی ادامه داد: قبلاً قالب کتاب دارای اعتبار بود، ولی امروز این‌طور نیست؛ در مطبوعات نیز نه اینکه همه مطالب بسیار ارزشمند باشند، ولی حداقل سردبیر و دبیر سرویس حضور دارند تا متن شما را بخوانند و بررسی کنند که از نظر محتوا چه ارزشی دارد و پس از آن، چاپ و منتشر کنند. این رسانه‌ها اهمیت بیشتری برای متن قائل می‌شوند و گاهی یک متن به اعتبار رسانه‌ای که آن را منتشر کرده است، ارزشمندی بسیار زیادی هم پیدا می‌کند. در نتیجه، خود را در مطبوعات محک بزنید و آثار خود را برای مجلات مختلف بفرستید تا بررسی شوند. نویسنده حرفه‌ای که کارش را با مطبوعات شروع نکرده باشد، بسیار کم است و این مسئله، اهمیت مطبوعات را در این عرصه نشان می‌دهد. مگر می‌شود نویسنده یا شاعر خوب کودک اثری در روزنامه‌های مخصوص کودک مثل تمشک در اصفهان چاپ نکرده باشد؟
کاشفی در خصوص اهمیت شرکت در جلسات کتابخوانی، بیان کرد: شرکت در این جلسات، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و امروز که بسیاری از آنها به‌صورت مجازی برگزار می‌شود، کار را بسیار راحت ساخته است. در گذشته، کسی که واقعاً برای شرکت در این جلسات مشتاق بود، مثل عبدالمجید نجفی که از قصه‌نویسان مهم ایران است، هر هفته باید از تبریز به تهران سفر می‌کرد و بعد از آن هم سریع به خانه باز‌می‌گشت. هر کاری، همت و زحمت می‌طلبد. من با این نگاه که عرصه چاپ کتاب برای جوانان یا نوجوانان بسته است و زیاد آنها را جدی نمی‌گیرند، موافق نیستم و معتقدم جوانان می‌توانند در این زمینه بسیار خوش بدرخشند، به شرطی که واقعاً برای کارشان زحمت بکشند و همت داشته باشند.
وی تأکید کرد: تعاملات اجتماعی و حرفه‌ای و ارتباط برقرار کردن با افراد مختلف بسیار مهم است، در هر زمینه‌ای استثنا وجود دارد، ولی اگر دوستان خوبی در این زمینه داشته باشیم، برای ما بسیار مفید است. بسیاری از کتاب‌هایی که نام یک نویسنده روی آنها درج شده، حاصل کار جمعی از نویسندگان است و فقط یک نفر آن را ننوشته، بلکه هر کدام از مطالب چندین بار به وسیله چند نویسنده دستخوش تغییراتی شده و در نهایت، به نام یک نفر چاپ شده است. قبلاً که مطالب دست‌نویس بود، یک نویسنده داستانش را 20 بار از اول می‌نوشت و چاره دیگری هم نداشت تا ایراداتش را رفع کند، ولی امروز نویسندگان مبتدی حاضر به رفع نواقص از طریق فایل‌های word که بسیار هم راحت است، نیستند.
این نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک تصریح کرد: اگر کسی نویسنده باشد و چیزی ننویسد، می‌میرد. فردی که نویسنده باشد، در هر شرایطی مشغول نوشتن است و هیچ‌گاه متوقف نمی‌شود. برخی از افراد در هر شرایطی باید بنویسند و در غیر این صورت، نویسنده نیستند. نوشتن زیاد، ولی بدون تغییر هم خوب نیست و فرد مدام باید مورد نقد و اصلاح قرار گیرد تا کارش ارتقا یابد، ولی نباید متوقف شود.
گزارش از زهراسادات مرتضوی
انتهای پیام
