بخش عظیمی از ادبیات فارسی به‌ویژه بخش کلاسیک آن مبتنی بر حکمت، اخلاق و آموزه‌های مورد تایید و تاکید دین اسلام است. حتی در نظم و نثر بزرگانی چون سعدی، حافظ، مولانا و دیگر بزرگان ادبیات فارسی بارها شاهد اشارات مستقیم یا تلمیح به آیات و روایات هستیم اما کمتر بحث و بررسی اختصاصی درباره وجوه اسلامی در ادبیات فارسی صورت گرفته یا شاخه‌ ویژه‌ای به‌عنوان ادبیات ایرانی - اسلامی تعریف شده است.

برای روشن شدن وجوه نامعلوم این موضوع و پرسش درباره اینکه آیا اساسا چیزی به‌عنوان ادبیات ایرانی - اسلامی در ادبیات فارسی قابل تقسیم‌بندی است یا خیر، در سرویس فرهنگی ایکنا، مجموعه گفت‌وگوهایی را با تعدادی از نویسندگان و شاعران ترتیب داده‌ایم.

در سومین بخش از این سلسله گفت‌وگوها با اسماعیل آذر؛ نویسنده، مترجم، استاد ادبیات فارسی، عضو کمیسیون هنر شورای عالی انقلاب فرهنگی و مدیر گروه‌های ادبیات فارسی سازمان فرهنگی اکو گفت‌وگو کردیم.

ایکنا- در هنر ایرانی به سبب تلفیق مفاهیم و آموزه‌های اسلامی با سنن و رسوم ایرانی و باستانی، شاخه‌ای به‌عنوان هنر اسلامی تعریف و شناخته می‌شود. آیا در شعر و ادبیات فارسی هم چنین شاخه‌ای می‌توان تعریف کرد؟

بله، در شعر فارسی از روزگار انوری ابیوردی و قبل از آن منوچهری دامغانی در بسیاری از ابیات شعرها، غزلیات و قصاید این شاعران، مواضعی است که به‌ طور مشخص بر اساس محتویات مفاهیم قران مجید شکل گرفته است. مثلا در شعر منوچهری دامغانی، در آمار صحیح، هشتاد و سه بار از آیات قرآن کریم استفاده شده است.

هرچقدر از این دوره جلوتر می‌آییم و به قرن ششم نزدیک‌تر می‌شویم، بهره‌برداری از قرآن در اشعار و ادبیات فارسی اوج می‌گیرد. به‌عنوان مثال در «حدیقة الحقیقه» و حتی دیوان سنایی غزنوی آیات قرانی موج می‌زنند و فراوانی دارند.

فراوانی این موضوع در قرن هفتم و در آثار عطار مولانا، سعدی و حافظ به اوج می‌رسد؛ چنانکه در مثنوی کمتر جایی است که قرآن مجید در شعر مولانا حضور نداشته باشد.

ایکنا- با توجه به این گره‌خوردگی می‌توان گفت ادبیات فارسی حداقل در بخش کلاسیک، ادبیات اسلامی است؟

نمی‌توانم بگویم این ادبیات اسلامی یا غیر اسلامی است اما کاملا روشن و واضح است که قرآن مجید کاربرد فراوانی در شعر شاعران فارسی دارد. از طرفی قرآن مبداء و به‌ عبارتی مصدر دین اسلام است و طبعا آن مقدار آن که اشاره شد، با هنر و ادبیات ایرانی گره خورده است.

البته در آثار متاخرتر و معاصر این گره‌خوردگی و تاثیرپذیری خیلی کمتر شده است. اوج این کار در قرن هفتم است. در قرن نهم هم عبدالرحمان جامی به آیات قرآنی فوق‌العاده توجه دارد.

ایکنا- به نظر شما چرا این اثرپذیری در ادبیات معاصر تکرار نشده است؟

برای اینکه نسل جدید ما خیلی مطالعه نمی‌کند. این کار زحمت دارد و فرد قبل از خلق اثر باید مطالعه کند، تفسیرها را بخواند و با منابع مهم آشنا شود. به دلیل اینکه این مطالعه و سختی اتفاق نیفتاده، این موضوع هم در ادبیات معاصر کمتر اتفاق افتاده است.

بیشتر بخوانیم؛

مخدومی: آثار ادبی ایران قبل از اسلام هم حکیمانه بوده است + صوت

این را مقایسه کنید با فردی مثل مولوی که نه‌تنها تمام قرآن را در ذهن دارد، بلکه با تمام مفاهیم و مضامین دست‌وپنجه نرم کرده، آن‌ها را آموخته و در شعر خود به کار برده است.

ایکنا- با همه این تفاسیر اگر یک نویسنده یا شاعر  تصمیم به خلق یک اثر بگیرد که هم نمود ایرانی و هم اسلامی داشته باشد، این اثر باید چه شاخصه‌ها و ویژگی‌هایی داشته باشد؟

شاخصه نمی‌خواهد، چنین فردی باید قرآن را بخواند و آن را دوست داشته باشد، در این صورت مفاهیم آن به‌ طور طبیعی در شعر و اثرش جاری خواهد شد. البته طبعا این موضوع به افرادی مربوط می‌شود که در حوزه شعر و حکمت کار می‌کنند.

ایکنا- اگر بخواهد این اثر رنگ و بوی ایرانی هم داشته باشد و تنها اسلامی نباشد، چطور؟

این شعر یا اثری که خلق می‌شود، به زبان فارسی، لذا طبعا ایرانی است و دیگر رنگ و بوی نمی‌خواهد. مثل این است که بفرمایید چکار کنیم قرمه‌سبزی طعم قرمه‌سبزی بدهد.

درواقع وقتی ابزار و وسیله ساخت اثر، زبان است و زبان اثر؛ فارسی است، وقتی که با هم مخلوط شود طبعا همان طعم ایرانی را خواهد داشت که این هنر خاصی است. کسی که فارسی‌زبان است و شعر می‌گوید، ایرانیت در خود شعر نهفته است.

ایکنا- برخی اساتید صاحب‌نظر قالب حماسه را قالب مناسب ادبیات ایرانی - اسلامی می‌دانند، نظر شما در این رابطه چیست؟

در این رابطه نظرم منفی است زیرا حماسه از جنگ، شجاعت و این قبیل مسائل می‌گوید. البته ممکن است که قرآن کریم و مفاهیم بزرگ قرآنی بتواند در قالب حماسه جایگذاری شود یا به‌کار برود اما اینطور نیست که بهترین قالب برای این نوع از ادبیات باشد و تجربه تاریخی این را به ما نشان داده است.

به نظر من قالب غزل و از نظر هنری قالب قصیده بهترین قالب برای بیان و پرداخت این نوع از ادبیات است.