حکایت درخشش جهانی دانشنامه بزرگ قرآنی ایران + صوت

حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن مؤمن زاده، مدیر گروه مطالعات قرآنی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی خود را از شاگردان مرحوم  آیت الله محمد واعظ‌زاده خراسانی، محقق و متفکر مشهور و دبیر کل اسبق مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی می‌داند. این محقق قرآنی، نزدیک به چهار دهه در آستان قدس، در زمینه فعالیت‌های پژوهشی مشغول بوده است.

وی در گفت‌وگو با خبرگزاری ایکنا درباره مهمترین آثار قرآنی منتشر شده از سوی این مرکز سخن گفت. حجت‌الاسلام و المسلمین مؤمن‌زاده درباره کتاب «المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته» گفت: این کتاب از ابتدای تأسیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس با همت استاد مرحوم علامه واعظ‌زاده خراسانی پایه‌گذاری شد. اصل طرح برای آن مرحوم بوده و ایشان سرپرستی این طرح را عهده‌دار بودند.  

المعجم؛ سرآمد آثار قرآنی آستان قدس

وی افزود: کارهای مقدماتی این کتاب حدود ۱۰ سال با یک گروه ۲۰ نفره زمان برد که در این مدت با دانش و معلومات و تبحری که ایشان داشتند کتاب‌های لغت و تفسیری لازم و کتاب‌های علوم قرآنی یا آثاری که به بحث خاصی از مباحث قرآن پرداخته است برای این کار انتخاب شد. اکثر کتاب‌ها در دسترس نبود و زمان زیادی صرف شد تا این  کتاب‌ها را از نمایشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و دیگر مراکز جمع‌آوری کنند. در ضمن تهیه منابع، کار فیش‌برداری هم انجام می‌شد. فیش‌برداری و تهیه منابع و تدوین نقشه و چارچوب اصلی کتاب که به چه سبک و سیاق و روشی این کار انجام شود حدود ۱۰ سال زمان برد.

وی ادامه داد: در این ۱۰ سال حدود 500 هزار فیش جمع‌آوری شد که الان موجود است و از آن استفاده می‌شود. ولی الان به قدری این طرح توسعه پیدا کرده که این کارهای قبلی ۱۰ درصد کار را تشکیل می‌دهد و خمیر مایه و نقشه اصلی کار بوده است. این کتاب بر طبق ترتیب حروف الفبا شکل گرفته، مثلاً آدم در جلد اول و یوسف در جدول آخر قرار می‌گیرد.

حجت‌الاسلام مؤمن‌زاده ادامه داد: پس از 10 سال کارهای مقدماتی، نوبت به تألیف کتاب رسید. چندین بار طرح کتاب عوض شد تا اینکه به شکل حاضر تحقق پیدا کرد و اولین جلد از این کتاب در سال‌های ۷۴- ۷۵ به زیور طبع آراسته شد.

وی افزود: زمانی که اولین جلد چاپ شد، ما در ساختمان قبلی بنیاد بودیم. روزی یکی از مراجع قم تشریف آورده بودند و در نمازخانه بنیاد دوستان را جمع کردند. ایشان گفتند که تاکنون بنیاد هزار عنوان کتاب به چاپ رسانده ولی بیت الغزل و گل سرسبد آنها کتاب المعجم است. ایشان گفت تقاضا می‌کنم این کتاب در تیراژ بالا چاپ و به سفارتخانه‌های ایران در کشورهای اسلامی ارسال شود؛ سفرای ایران در دنیا به علمای شیعه و سنی این کتاب را هدیه کنند تا علما و دانشمندان بلاد اسلامی بدانند که در سایه جمهوری اسلامی چه کار عظیمی پایه‌گذاری شده است.

مؤمن زاده افزود: حداقل در 50 کشور اسلامی این کتاب موجود و جای خود را باز کرده است؛ علمای اسلامی با چشم اکرام به این اثر نگاه می‌کنند و یکی از منابع مهم برای فهم اعجاز و معارف قرآن  است.

حجت‌الاسلام مؤمن زاده افزود: تاکنون 45 جلد آن منتشر شده و هر جلد آن در حدود 900 صفحه است. حرف صاد به پایان رسیده و حرف ضاد در حال انجام است و قصد داریم در حدود 70 جلد آن را به پایان برسانیم.

وی در ادامه درباره ترجمه این اثر به زبان‌های دیگر گفت: برای ترجمه این کتاب به زبان‌های مختلف هم کارهایی شده است که به زبان انگلیسی و زبان اردو و همینطور فارسی و زبان‌های دیگر ترجمه شود. فعلاً تمام همت ما معطوف به تمام کردن این کتاب است تا مبادا هسته مرکزی مولفان آن از دست برود یا بازنشست شوند و نگرانیم که اصل کتاب ناقص نماند و بعد ببینیم چه کتاب‌هایی می‌توان از آن استخراج و به چه زبان‌هایی می‌شود این کتاب را ترجمه کرد.

اثری بی‌سابقه در دنیای اسلام

وی درباره ضرورت تألیف چنین اثری گفت: در دنیای اسلام از زمان نزول قرآن تا الان که با هم گفت‌وگو می‌کنیم چنین اثر جامعی در جهان اسلام که به همه ابعاد معارف قرآنی از لغت و اعجاز و غیره بپردازد وجود نداشته است.

مدیر گروه مطالعات قرآنی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی افزود: هدف از تألیف کتاب این بوده که برای اساتید تفسیر چه در دانشگاه و چه در حوزه‌ها  و دانشجویانی که رشته دکترای علوم قرآنی می‌خوانند و طلابی که سطح بالای حوزه می‌گذرانند و می‌خواهند که از معارف قرآن به صورت عمیق مطلع شوند منبعی معتبر تهیه شود. این کتاب جای خود را در محافل علمی باز کرده و در خارج از کشور بیشتر از داخل کشور شناخته شده است. لذا می‌توانیم ادعا کنیم از زمان نزول قرآن تا به حال کتاب‌های زیادی در زمینه تفسیر لغت و علوم قرآنی و جنبه‌های مختلف اعجاز قرآن نوشته شده ولی کتابی به این وسعت و این جامعیت وجود ندارد. این اثر سرآمد همه کارهای قرآنی شده است.

وی توضیح داد: دلیلش هم این است که می‌توانیم بگوییم ده‌ها کتاب یعنی بیش از ۱۰۰ عنوان کتاب لغت و ده‌ها تفسیر در این کتاب استفاده شده و نظریات مفسرین مهم و صاحب عنوان از شیعه و سنی استفاده شده به نحوی که می‌توان گفت در هر واژه قرآنی هر احتمال معنایی که وجود داشته باشد حتماً در این کتاب وجود دارد و اگر در این کتاب نیست در زبان عربی وجود ندارد. با این اطمینان خاطر می‌توانیم درباره کتاب حرف بزنیم. حتی درباره احتمالاتی که در آیات داده شده یعنی آنچه بزرگان اسلام از شیعه و اهل سنت در جهان اسلام گفته‌اند لبّ آن و حرف‌های پر محتوا و قابل اعتنا در این کتاب با ترتیب خاص جمع شده و در اختیار اساتید و پژوهشگران قرار گرفته است.  

استقبال الازهر از کتاب المعجم

این پژوهشگر علوم قرآنی ادامه داد: اگر شما در حوزه آثار مکتوب، همه آثار قرآنی را بررسی کنید گل سرسبد همه این کتاب‌ها المعجم است.

وی درباره دیدگاه الازهر از این کتاب گفت: مرحوم استاد واعظ زاده در اوایل نظرش این بود که رئیس دانشگاه الازهر بر این کتاب تقریظ بنویسد اما وی گفته بود این یک کتاب طولانی خواهد بود و من نمی‌توانم بگویم که جلدهای آخر آن چگونه خواهد بود زیرا عمر من وفا نخواهد کرد. اما بعدها که بیست، سی جلد آن منتشر شد الازهر عظمت این کتاب را دریافت. آنها به بنیاد نامه نوشتند و تقاضا کردند بنیاد چندین دوره برای آنها ارسال کند. در هندوستان نیز دانش‌پژوهان و محققان قرآنی دو سه سال قبل کنگره عظیمی برگزار و المعجم را به عنوان کتاب برتر قرآنی معرفی کردند.

وی افزود: حتی یک نفر پیدا شد که اعلام کرد من حاضرم چند دوره از این کتاب را با هزینه شخصی چاپ کنم و در اختیار کتابخانه‌های هند قرار دهم. آقای مهدوی نماینده ولی فقیه در هند اجازه این کار را دادند و چندین دوره منتشر شد و در اختیار کتابخانه‌های هند قرار داده شد.

حجت‌الاسلام مؤمن زاده افزود: بدین ترتیب بر خلاف نظر بعضی که می‌گفتند شیعه برای مطالعات اسلامی کاری نکرده نشان دادیم که اگر شیعه امکانات داشته باشد این یک نمونه برجسته از کار شیعی است.

وی این کتاب را یک دایرة المعارف دانست و گفت: در این کتاب مطالب ارزشمندی پیرامون مباحثی همچون اعجاز، اعلام، غریب القرآن، مفردات القرآن، متشابهات القرآن، معانی القرآن فصاحت، بلاغت، تفسیر موضوعی در دیدگاه‌های مختلف، کلام، عرفان، یک جا جمع شده است.

وی ادامه داد: زمانی که چند جلد از این کتاب به چاپ رسید رهبر معظم انقلاب اسلامی بیان کردند این کتاب تنها لغت‌نامه نیست از این رو به درخواست ایشان عنوان «الموسوعه القرآنیّه الکبرى» نیز به نام این کتاب اضافه شد.

مدیر گروه قرآن بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با بیان اینکه کتاب المعجم دارای چهار بخش نصوص لغویّه، نصوص تفسیریّه، الاصول اللّغویه و الاستعمال القرآنی است، گفت: در بخش نخست کتاب تمام متون لغت از قرن اول هجری تاکنون در مورد کلمات قرآنی، انتخاب، جمع‌آوری و به ترتیب تاریخ زندگی مولّفان تنظیم شده است.

وی در ادامه توضیح داد: بخش دوم این کتاب شامل تمامی متون تفسیری از قرن اول هجری تا زمان معاصر به شیوه‌ای خاص با حذف و ارجاع مکررات بیان شده است. در این کتاب طبق ترتیب فهرست الفاظ در اول هر واژه کلمه آمده است همچنین آیات بر طبق ترتیب تفسیرها نوشته شده است.

حجت‌الاسلام مؤمن‌زاده با اشاره به اینکه سیر تحول معنایی و لغوی هر کلمه در بخش سوم مورد بررسی قرار گرفته است، ابراز کرد: بخش اساسی و خیلی مهم این کتاب بخش چهارم است که به کاربردهای متعدد الفاظ قرآنی و میزان ارتباط آن‌ها با یکدیگر اشاره دارد. اگر در 50 سال اخیر بخواهیم آثار قرآنی را جمع‌بندی کنیم باید بگوییم که باعث افتخار شیعه است که چنین اثری تألیف شده است. در این اثر کار اجتهادی و تخصصی شده است.  ما کتاب مشابهی نداریم که همه آرا را یکجا آورده باشد و بعد در یک فصل جدا اظهار نظر کرده باشد.

وی ادامه داد: ما ترجمه قرآن زیاد داریم؛ هر یک نکاتی دارند که در دیگری نیست برخی ایراداتی دارند که دیگری ندارد ولی اگر بخواهیم حق را از ناحق تشخیص دهیم وسره را از ناسره جدا کنیم باید به این کتاب مراجعه کنیم و معنای واقعی را با کمک کتاب‌های مختلف تفسیری یک جا به کار بگیریم و از آن استفاده کنیم.

المعجم؛ مبنایی برای تقریب مذاهب

این پژوهشگر علوم اسلامی ادامه داد: مسأله دیگر این است که استاد واعظ‌زاده که بنیانگذار این کتاب است حدود 10 سال ریاست سازمان تقریب مذاهب اسلامی را بر عهده داشتند و با علمای بلاد اسلامی آشنا بود. در چند دوره که من خاطرم هست چه در زمان حیاتشان و بعد از فوت ایشان علمای تقریب مذاهب که به همایش‌های این سازمان دعوت شده بودند وقتی این کتاب را به آنها معرفی کردیم موجب شگفتی آنها شد.

وی ادامه داد: در این کتاب یک مورد توهین به اهل سنت دیده نمی‌شود و مانند کارهایی که مرحوم شیخ طوسی و شیخ طبرسی انجام دادند ما پیرو راه آنان بودیم و آرای فریقین را آورده‌ایم و حتی رد سنی علیه شیعه و بالعکس را آورده‌ایم و مباحث اعتقادی و کلامی همه را مطرح کرده‌ایم.

مؤمن‌زاده افزود: این کتاب دستمایه‌ای برای تقریب شده است اگر ما بتوانیم علمای شیعه و سنی را از نظر فکری به هم نزدیک کنیم یقیناً در پیروان آنها و اعمال و رفتار آنان تأثیر می‌گذارد و مانع بسیاری از جنگ‌های داخلی جهان اسلام و تکفیرهای داخلی از تندروهای شیعه و سنی شود.

وی ادامه داد: یکی دیگر از خصوصیات این کتاب این است که در بحث لغت تقریباً کتابی مشابه نداریم (به جز  مفردات راغب که در قرن 5 نوشته شده) که معنای اصلی و غیراصلی و حقیقی و مجازی لغات و اینکه آیا این واژه دخیل یا معرب است و ... را شرح داده باشد.

وی آخرین نکته درباره این کتاب را استعمال قرآنی دانست و گفت: استعمال قرآنی یعنی بررسی اینکه اگر واژه‌ای در قرآن بکار رفته دارای چه ویژگی‌هایی است و چه ارتباطی با جملات قبل و بعد آیه و حتی با آیات قبلی دارد و چه خصوصیتی دارد که اگر در اینجا بکار نمی‌رفت نقصی بوجود می‌آمد. چون تمام کلام خدا روی حساب است و نظم دارد.

وی افزود هنوز ترجمه فارسی این اثر شروع نشده چون همانطور که گفته شد اگر شروع به ترجمه کنیم ممکن است اصل کار معطل بماند و کل نیرو را برای اتمام کار صرف می‌کنیم. این کار برای چند نسل بعد از ما هم ادامه خواهد داشت.

نصوص و پاسخ به اتهامات علیه شیعه

وی درباره کتاب «نصوص فی علوم القرآن» تألیف سید علی موسوی دارابی هم گفت: مهمترین بحث در این اثر، نزول و جمع‌آوری قرآن، وحی و کیفیت آن، نزول دفعی یا یکباره قرآن، اینکه آیا قرآن تحریف شده یا همان چیزی است که بر پیامبر نازل شده است. چون یکی از اتهاماتی که برخی از اهل سنت به شیعه می‌زنند این است که می‌گویند شیعه معتقد است که قرآن تحریف شده است.

وی افزود: یکی از کارهای مهمی که در نصوص انجام شد این بود که جواب این شبهه داده شد. شیعه معتقد است قرآن هیچ تحریفی و نقصانی در آن راه نیافته و عین همان چیزی است که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده است .

 مؤمن‌زاده افزود: در جلد چهارم نصوص بحث عدم تحریف آمده و به صورت مفصل آرای شیعه آورده و آرای اهل سنت هم نقل شده است . بعدها مرحوم تسخیری این جلد را با عنوان «النص الخالد لن و لم یحرف ابدا» چاپ کردند و توسعه بیشتری دادند و در آنجا حدود 100 نظریه از علمای شیعه موجود است؛ روایات اهل البیت هست و تعدادی از نظریات علمای اهل سنت هم هست و نتیجه آن این است که از نظر شیعه قرآنی که اکنون در دست ماست همان قرآنی است که بر قلب مبارک پیامبر اکرم نازل شد.

نگارش این کتاب در موضوعات مختلف به خصوص بحث سبعه احراف بحث ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و علوم حول القرآن ادامه پیدا کرده است. این کتاب به زبان عربی است و تا کنون 13 جلد آن منتشر شده است و جلد 14 در دست تألیف است. مؤلف محترم، دو کتاب هم به فارسی منتشر کرده که چکیده همان مطالب است.

گفتگو از محسن حدادی