شب قدر؛ نمادی از ایمان و تعهد دینی در میان افراد جامعه

رضا سلیمان نوری، خراسان‌پژوه، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌رضوی، درخصوص آیین‌های شب قدر در خراسان، اظهار کرد: شب قدر، فراتر از یک مناسبت مذهبی، نقش مهمی در تقویت فرهنگ و اجتماعی جامعه دارد. این شب، به‌عنوان نمادی از ایمان و تعهد دینی، زمینه‌ساز تقویت همبستگی و انسجام اجتماعی در میان افراد جامعه می‌شود. اجتماع مردم در مساجد و حسینیه‌ها برای انجام مراسم و اعمال عبادی، فرصتی برای تبادل افکار و تجربیات معنوی و تقویت پیوندهای اجتماعی فراهم می‌کند. شب قدر همچنین به‌عنوان یک عامل مهم در تقویت ایمان و معنویت افراد عمل می‌کند. این شب به مسلمانان امکان می‌دهد تا با خودارزیابی و تأمل در اعمال و رفتار خود، گامی در جهت بهبود و تزکیه نفس بردارند. 

وی ادامه داد: مردم ایران اسلامی در اقصی نقاط این کشور شب قدر را فرصتی استثنایی برای دعا و نیایش می‌دانند و سعی می‌کنند از این فرصت برای طلب آمرزش و رحمت الهی بهترین استفاده را ببرند. آنان در شب قدر اعمال مشترکی چون خواندن دعاهایی مانند جوشن کبیر، دعای ابوحمزه ثمالی و دعای مکارم‌ الا‌خلاق و زیارت‌های مخصوص از جمله زیارت امین‌الله و زیارت امام حسین(ع) و خواندن قرآن را انجام می‌دهند.

سلیمان‌نوری افزود: علاوه بر این اعمال مشترک مردم مناطق مختلف کشور با برگزاری آیین‌های خاص منطقه خود به ترویج فرهنگ اشتراک و مسئولیت اجتماعی کمک می‌کند. این آیین‌ها به کاهش فاصله‌های طبقاتی کمک کرده و نشان‌دهنده تعهد جامعه به ارزش‌های انسان دوستانه است.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان در ادامه به معرفی برخی از آیین‌های خاص مردم نقاط مختلف خراسان در شب‌های قدر پرداخت و گفت: شب‌نشینی در حرم مطهر رضوی از کهن‌ترین رسوم مردم مشهد در شب‌های قدر است. اغلب مشهدی‌های قدیمی سعی می‌کنند پس از پایان مراسم افطار و البته شرکت در جلسه‌های قرآن خانوادگی، ساعاتی را در حرم مطهر رضوی به سر برند. این کار بین بازاریان مشهد هنوز هم رایج است و اهالی قدیم بازار سعی می‌کنند از ساعات پایانی شب تا نزدیک سحر را در حرم مطهر رضوی به شب‌زنده‌داری و عبادت بگذرانند.

وی تصریح کرد: آیین قرآن به سر از دیگر مراسمی است که مردم مشهد اعتقاد ویژه‌ای به برگزاری آن در شب‌های احیا دارند. این آیین در نزد ایشان از آن درجه از اهمیت برخوردار است که افرادی شاغل در نوبت‌های شب به صورت انفرادی آن را برگزار می‌کنند.

سلیمان‌نوری بیان کرد: در نخستین غروب شب‌های قدر، براساس یک سنت کهن، پرچم بالای گنبد رضوی تعویض کرده و پرچم عزا نصب می‌شود. همچنین در ایام قدر صدایی از نقاره‌خانه رضوی منتشر نمی‌شود و تنها نقاره‌زنان با حضور در نقاره‌خانه به تلاوت قرآن و ذکرخوانی می‌پردازند.

این خراسان‌پژوه در ادامه افطار کردن با نان جو را از دیگر سنن کهن مردم مناطق مختلف خراسان در این شب‌ها دانست و گفت: از دیرباز در بسیاری از خانه‌های خراسان، در شب‌های قدر نان جو وجود دارد و مردم هنگام افطار نان جو همراه با ماست می‌خورند و عده‌ای نیز میزان بیشتری نان جو تهیه و در بین نمازگزاران مساجد توزیع می‌کنند. در تربت‌حیدریه و کاشمر مردم اقدام به پخت نان جو در آستانه ایام شهادت حضرت امیرالمؤمنین(ع) می‌کنند.

وی افزود: مردم سبزوار بزرگ در شب‌های احیاء، اقدام به پخت حلیم و شوربای نذری در قالب هیئت‌های مذهبی و توزیع آن در مساجد و تکایا پس از نماز مغرب می‌کنند. آنان بدین‌گونه آیین‌های شب احیا را آغاز کرده و تا ساعتی مانده به سحر ادامه می‌دهند. مردم سبزوار همچنین آیین ویژه‌ای برای احیای شب بیست و هفتم ماه رمضان دارند. آنان در این شب که مصادف با کشته شدن ابن ملجم است و در قدیم شب احیای شاد خوانده می‌شد، مراسم ملاقه‌زنی را اجرا می‌کنند و در جریان آن پسرها با پوشاندن صورت خود برای گرفتن طعام و آجیل به در منازل همسایگان خود می‌روند.

سلیمان‌نوری شبیه‌خوانی را یکی دیگر از آیین‌های کهن شب‌های قدر در خراسان دانست و تصریح کرد: در گذشته آیین تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی مجالس ضربت خوردن، شهادت و وصیت‌کردن حضرت علی(ع) در روزهای 19، 21 و 23 ماه مبارک رمضان در تکایا و حسینیه‌های شهرهای مختلفی چون مشهد، سبزوار، نیشابور، گناباد و تربت‌حیدریه برگزار می‌شد. هنرمندان شبیه‌خوان در این ایام با هنر خود مردم را در جوار امامزادگان و اماکن مقدس با اتفاقات مختلف رخ‌داده در طول تاریخ مذهبی و جنبه‌های مختلف سیره پیامبر و مولای متقیان امام علی(ع) نیز آشنا می‌کردند.

این خراسان‌پژوه ادامه داد: قنبرخوانی آیین ویژه‌ای است که در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان و سالروز شهادت امام اول شیعیان در برخی نقاط خراسان‌رضوی از جمله کاشمر و سبزوار برپا می‌شود. در کاشمر ظهر 21 رمضان جمعیت بزرگی در نماز جماعت ظهر و عصر مسجد جامع حاضر می‌شوند و همزمان جمعیت چشمگیری نیز در حسینیه حیدری جمع می‌شوند و در قالب چند دسته بزرگ عزاداری از محل حسینیه حیدری به سمت مسجد جامع حرکت می‌کنند. با ورود آنان به مسجد جامع، نمازگزاران حاضر در مسجد فضا را برای هیئت حیدری باز می‌کنند و این عزاداران نیز با سوز و حال خاصی در قالب شبیه قنبرخوانی و از زبان غلام امیر المؤمنین(ع) آیین عزای امام اول شیعیان را اقامه می‌کنند.

وی اظهار کرد: مردم کاشمر درگذشته رسم داشتند که پس از صرف سحری روز بیست و یکم ماه رمضان پای پیاده به زیارت امامزاده سید مرتضی(ع) برادر امام رضا(ع) که در کاشمر مدفون است، بروند. همچنین کاشمری‌ها احیای شب بیست و هفتم ماه رمضان را عید می‌دانند و با حنا بستن به سر و دست خود و توزیع شیرینی از بین رفتن قاتل مولای خود را جشن می‌گیرند.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان افزود: مردم تربت‌حیدریه نیز احیای شب 27 رمضان را به صورت جشن برگزار می‌کنند. غذای خاص این شب در تربت‌حیدریه نیز کله‌پاچه یا به‌ اصطلاح محلی سر سقط است که وقت افطار و سحر میل می‌کنند.

سلیمان‌نوری در پایان به آیین‌های ویژه اهل سنت خراسان در شب‌های قدر اشاره کرد و گفت: مراسم اعتکاف از مراسم اهل سنت خراسان، در ماه رمضان است که از افطار شب نوزدهم آغاز می‌شود و تا بامداد روز عید فطر ادامه دارد و فرد معتکف این چند روز را در مسجد به طاعت و عبادت سپری می‌کند.