درباره عمق دانش و آگاهی‌های علم تفسیر امام حسن(ع) همان‌گونه که پیامبر اکرم(ص) وظیفه تبیینی قرآن را بر عهده داشت و اهل‌بیت(ع) به دلالت حدیث ثقلین به پیامبر(ص) ملحق هستند، امام حسن(ع) نیز یکی از اهل‌بیت(ع) است و از این منظر دارای آگاهی‌های لازم برای تبیین قرآن است. همچنین روایات متعددی به صورت عام مانند روایت انحصار و شناخت قرآن در کسانی که مخاطب آن قرار گرفته‌اند و انحصار وجود کل قرآن ظاهر و باطنش نزد اوصیا بر عمق دانش و آگاهی آن حضرت به ویژه در تفسیر دلالت دارند.

گفتنی است تعداد روایات تفسیری امام حسن(ع) چندان زیاد نیست که علت بخش مهمی از آن اشتغال امام به حل بحران‌های سیاسی و نظامی روزگار خود و تبلیغات سوء و فشارهای دستگاه اموی برای محروم ساختن جامعه اسلامی از دانش الهی آن حضرت بود. با این حال مجموعه روایاتی از امام که به ما رسیده است که تعدادی از این روایات به جایگاه تفسیر در عصر امام و جایگاه دانش تفسیری حضرت اشاره دارند و از برتری دانش تفسیری حضرت و تأثیرگذاری اهل‌بیت (ع) و آن حضرت در مفسران خبر می‌دهند، گروهی از آنان قرآن را از منظر امام توضیح می‌دهند و اینکه قرآن در صحنه عمل و سیره حضرت دارای چه جایگاهی است و نگاه امام به قرآن و ارزش و اهمیت آن چیست؛ بخشی از دیگر از روایات به شناساندن امام حسن (ع) در قرآن و ابعاد شخصیت حضرت به عنوان یکی از اهل‌بیت (ع) و نیز امام و عالم به تفسیر و تأویل قرآن عنایت دارند و ابعادی از هویت امام در سایه آنها روشن می‌شود؛ روایاتی هم ناظر به برخی از علوم قرآن از منظر امام است، مانند مسئله تفسیر به رأی، عصمت پیامبر (ص) در اخذ و القای وحی. از روایتی هم شیوه‌ها و گونه‌های تفسیری امام قابل برداشت است و نشان می‌دهد امام از تفسیر قرآن با قرآن و قرآن با روایت استفاده کرده است، ضمن اینکه به گونه‌های مختلف مثل تعیین مصداق، تبیین مجملات و تأویل، به توضیح آیات پرداخته است.

از جمله افرادی که نامش جزو راویان و محدثان از رسول خدا (ص) در تاریخ ثبت شده نام امام حسن مجتبی (ع) است. امام که در حیات پیامبر(ص) هنوز 10سال نداشت با دریافت و حفظ فرمایشات پیامبر(ص) که گاهی آیات وحی بود و گاهی روایات، آنها را از سینه پیامبر(ص) به سینه خودش منتقل کرده و سپس به دیگران انتقال می داد.

امام حسن (ع) با شنیدن آیات وحی که بر رسول خدا (ص) فرود می آمد، بی درنگ به منزل آمده و آنها را برای مادرش حضرت فاطمه زهرا(س) قرائت می کرد که این تیزهوشی مایه شگفتی پدر و مادر و دیگران بود.
نوشته‌اند: امام مجتبی(ع) هفت ساله بود که به همراه پیامبر(ص) در مسجد حضور می‌یافت و آنگاه که آیات جدید بر او نازل می شد، همان‌ها را از زبان جدش می‌شنید و آنگاه که به خانه بازمی‌گشت، برای مادرش فاطمه(س) تلاوت می‌کرد، به گونه‌ای که هرگاه امیرمؤمنان(ع) وارد خانه می‌شد، ملاحظه می‌کرد، آیات جدیدی که بر پیامبر(ص) نازل گردیده نزد فاطمه(س) است. از آن حضرت جویا می‌شد، فاطمه می‌فرمود: از فرزندت حسن.

بدین جهت، روزی علی بن ابی طالب(ع) زودتر به خانه آمد و از دید فرزندش پنهان گشت تا آیات جدید را که بر پیامبر(ص) نازل شده بار دیگر از فرزندش بشنود. امام حسن(ع) وارد خانه شد؛ همین که خواست آیات قرآن را برای مادرش بخواند، زبانش به لکنت افتاد و از خواندن سریع باز ماند. مادرش شگفت زده شد. امام حسن علیه السلام گفت: مادر! تعجب نکن، گویا شخصیت بزرگی در خانه است که با شنیدن سخنانم، مرا از سخن گفتن باز می دارد!

در این هنگام، امیرمؤمنان(ع) از محل اختفا بیرون آمده و فرزندش حسن را در آغوش گرفت و بوسید. یکی از بهترین شواهد و دلایل شخصیت والای امام حسن مجتبی(ع) این است که وی از همان آغاز جوانی، بلکه کودکی، آنچه را که از زبان پیامبر اسلام(ص) گرفته بود، سخاوتمندانه در اختیار دیگران قرار می‌داد. ابن الصباغ مالکی درباره این کلاس پر خیر و برکت می‌نویسد: درباره حسن بن علی - که درود بر او باد - نقل شده است که در مسجد رسول خدا(ص) می‌نشست و تشنگان معارف اسلامی گرداگردش می‌نشستند. او به گونه‌ای سخن می‌گفت که تشنگان علم و معرفت را سیراب نموده و ادله و براهین دشمنان را باطل کند.

ابن الصباغ مالکی سپس به نقل جریان زیر پرداخته تا شخصیت علمی امام حسن مجتبی(ع) و جایگاه والای او را در امت اسلامی بیان کرده باشد: علی بن احمد واحدی در تفسیر خود آورده است که مردی وارد مسجد رسول الله شده و ملاحظه کرد که شخصی مشغول نقل حدیث از پیامبر(ص) است. مردم اطراف او را گرفته، به سخنانش گوش می دادند. پس آن شخص به نزد وی آمده، گفت مراد از شاهد و مشهود - که در آیه شریفه آمده است - چیست؟ پاسخ داد: اما شاهد که روز جمعه است و اما مراد از مشهود، روز عرفه است.

پس، از او گذشته به دیگری برخورد کرد که همانند اولی به نقل حدیث پرداخته بود، سوال خود را تکرار کرده از او پرسید که: مراد از شاهد و مشهود چیست؟ وی پاسخ داد: اما شاهد که روز جمعه است و اما مشهود، روز عید قربان است. آنگاه از کنار آن دو نفر گذشته، گذرش به نوجوانی افتاد که چهره‌اش همانند طلا می‌درخشید که او هم در مسجد، کلاس درس تشکیل داده بود. پس از او در باره شاهد و مشهود پرسید. وی در پاسخ گفت: آری. اما شاهد، حضرت محمد(ص) است و اما مشهود، روز قیامت است.

آنگاه برای گفته خود، این چنین استدلال کرد: آیا سخن پروردگار را نشنیده‌ای که می‌فرماید: یا ایها النبی انا ارسلناک شاهداً و مبشراً و نذیراً ای پیامبر! ما تو را به عنوان شاهد و بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده فرستادیم. ذلک یوم مجموع له الناس و ذلک یوم مشهود روز قیامت روزی است که همه مردم برای آن جمع می‌شوند و آن روز، روزی است که مشهود همگان است؛ سپس از نام شخص اول پرسید، گفتند: ابن عباس است و از دومی که پرسید: گفتند: ابن عمر است و از شخص سوم که پرسید، گفتند: وی، حسن بن علی بن ابی طالب است.

جالب اینجاست که بر طبق نقل علامه مجلسی در بحارالانوار: این شخص تفسیر امام را از شاهد و مشهود، بر دیگر تفسیرها که از عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمر شنیده بود، ترجیح داده و آن را پسندیده بود شاید دیل این پذیرش، استدلال قوی امام حسن به دو آیه شریفه بوده است.

منابع: بحار الانوار، الاصابة فی تمییز الصحابه، ذخائر العقبی،  صلح الحسن، کافی، الفصول المهمه