سعید مهرپویا، معاون برنامه‌ریزی و مطالعات سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: تفاوت امر قدسی با امر دنیوی در فرامادی بودن و اتصال آن به منبعی خارج از محسوسات است. گروهی از اندیشمندان نیز معتقدند که جست‌وجوی امر قدسی یک خصلت فطری در انسان‌هاست که در بسترهای متنوعی چون عناصر طبیعی، مکان‌های ویژه، مقدس و... نمود پیدا کرده است. به فراخور شکل‌گیری و پدیدآمدن آن مکان‌های مقدس، به‌ویژه اگر آن مکان، یک فضای مصنوع بوده، پای معماری به میان آمده است. معماری مکان‌های مقدس در خدمت دو موضوع است، نخست تشدید و مادی‌کردن تقدس و دوم، فراهم آوردن فضایی برای برگزاری آیین‌ها و مناسک مرتبط با آن مکان مقدس.
وی افزود: در معماری مکان‌های مقدس در جهان اسلام، با چند دسته فضا روبه‌رو هستیم، مهم‌ترین این مکان‌ها مساجد هستند. براساس آموزه‌های اسلامی، هیچ الگوی خاصی برای ساخت مسجد وجود ندارد، بلکه هر مکانی که پاک باشد و نیت برگزاری نماز در آن وجود داشته باشد، می‌تواند مسجد شود. اما مساجد به دلیل ارتباط با فرهنگ و تاریخ هر سرزمین، اشکال متنوعی پیدا کرده‌اند. دسته دیگری از مکان‌های مقدس، زیارتگاه‌ها هستند که معمولاً به مقبره یا مزار افراد مقدس و بزرگانی چون ائمه معصومین اختصاص دارند. این مکان‌ها نیز تحت تأثیر فرهنگ و فنون ساخت هر منطقه شکل گرفته‌اند و آداب و مناسکی پیرامون آن‌ها ایجاد شده است.
مهرپویا با اشاره به شرف میزبانی از پیکر پاک امام رضا(ع) در مشهد، بیان کرد: این شرف میزبانی موجب پدیدآمدن فضایی معنوی شده که قریب ۱۲۰۰ سال از عمر آن می‌گذرد و در تمام این ادوار، این مکان همواره محلی برای بروز و ظهور ارادت و انگیزه‌های هنرمندان و معماران بوده است. در نهایت، می‌توان گفت که معماری مذهبی نه تنها فضایی برای عبادت فراهم می‌کند، بلکه به زائران کمک می‌کند تا تجربه‌ای عمیق‌تر از ارتباط با امر قدسی داشته باشند. این تجربه تحت تأثیر زیبایی‌شناسی، ساختار و طراحی فضاهای مقدس قرار دارد و می‌تواند احساسات و تفکر زائران را تحت تأثیر قرار دهد.
سیر تدریجی آمادگی برای حضور در محضر امام(ع)
معاون برنامه‌ریزی و مطالعات سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی گفت: اگر معماری را معادل زندگی در نظر بگیریم باید بگوییم که ناگزیر از تغییر بوده است. این تغییرات از بهبود یا ارتقا تکنیک ساخت، تأثیر داشته تا بسیاری از موارد دیگر. در حرم حضرت رضا(ع) نیز می‌توانیم شواهدی از این تغییرات را ببینیم. قطعاً هر چشم ناظری، بین مسجد گوهرشاد و بقیه فضاهای حرم، می‌تواند این تمایز را ببیند و یا تغییراتی که در داخل مضجع شریف رخ داده است مانند قرارگیری گنبد طلا، ساخت ایوان‌ها و بقیه فضاها. به نظر می‌رسد تمامی فضاهایی که پیرامون حرم مطهر رضوی قرار گرفته، یک مأموریت ویژه داشته است؛ این مأموریت کمک به زائر برای جدایی از فضای آلوده یا پر ازدحام زندگی دنیوی و آماده‌سازی او برای حضور در محضر امام عزیز است.
وی ادامه داد: برای آنکه بتوانید در محضر ولی خدا حاضر شوید نمی‌توانید دفعتاً این سیر را طی کنید بلکه باید تدریج وجود داشته باشد. تدریج در کجا رخ می‌دهد؟ در فضای معماری. آرام آرام از شهر حرکت می‌کنی، فضاها را طی می‌کنی و گام به گام به جایی می‌رسی که قلب مرکز مکان مقدس قرار گرفته است. به نظر می‌رسد فهم و کشف مراتب و سازمان فضایی پیرامون حرم باید نقطه عزیمت هر طراحی باشد. اگر در دوره‌هایی این طراحی‌ها با قوت بیشتری رخ داده، احتمالاً طراحان آن دوره به این وجه فهم بیشتری پیدا کرده‌اند و اگر ایرادهایی در طراحی‌ها وجود دارد احتمالاً بتوان ریشه آن را در همین جاها کشف کرد.
مهرپویا با اشاره به اینکه معماری ایرانی مجموعه‌ای از ویژگی‌هایی را در خود دارد که اوج پختگی و هنرمندی طراحان در فهم تناسب و اندازه و مقیاس است، افزود: مفهوم اندازه، که بسیاری از ادیبان آن را ریشه هندسه می‌دانند، یکی از ارکان معماری اسلامی است. اندازه‌نگه‌داری نه تنها یک مفهوم عددی، بلکه فهمی ویژه هر فرد، محیط و اتفاقی خاص است و وابسته به بستر، ادراک آدم‌ها و امکانات در اختیار است. مقیاس، تناسبات و توازن فضاهای پیرامون حرم امام رضا(ع) یک ساختار بیرونی دارد و در لایه های بعدی بافتار تزئینات و نقوش آن به چشم می‌آید. همه اینها به هم متصل بوده و در یک هماوردی بهینه هستند. یکی بر دیگری برتری ندارد و اگر بپذیریم که در حال سیر به کمال هستند، هر جزئی در راستای کل حرکت می‌کند. اگر این را خوب می‌فهمیدیم و یا بفهمیم، احتمالا در زمینه توسعه، تصمیمات بهتری می‌توانستیم بگیریم.
وی ادامه داد: جهان امروز ما، جهان تغییرات سریع، فشرده و کپسولی است. این فضا و بستر عمومی، در ذوق، سلیقه و شکل‌گیری نیازهای انسان، تاثیر و تغییراتی نیز ایجاد می‌کند. اگر بخواهیم در جایی که به شدت وابسته به سنت هستیم، ناگهان به سمت مدرنیته حرکت کنیم، احتمالاً با چالش‌های جدی مواجه خواهیم شد. گذشتگان ما، افرادی که در مرز این تغییرات قرار داشتند، تصمیم گرفتند که سیر تاریخی خود را ادامه دهند و اجازه ندهند که دگرگونی‌های اساسی به یکباره رخ دهد. آن‌ها در انتخاب‌های خود، تلاش کردند تا از تغییرات ناگهانی جلوگیری کنند و به تدریج به سمت نوآوری حرکت کنند.
معاون برنامه‌ریزی و مطالعات سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی گفت: کاری که ما امروز در حال انجام آن هستیم، تداوم بر مدار سنت توسعه است و سعی آن بوده که فهم تازه‌ای از سازمان فضایی حرم داشته باشیم و اگر پروژه‌ای را آغاز می‌کنیم، به تقویت سلسله مراتب فضایی موجود در حرم مطهر کمک کنیم. طوری که سیر تشرف از شهر تا مضجع شریف که در خلال عبور از فضاها رخ می‌دهد، ناقص نشود و فرد احساس کند که در این مسیر در یک پیوستار تاریخی قرار گرفته است و بتواند با آمادگی بیشتری به محضر امام عزیز مشرف شود. البته اینکه ما چه‌قدر در این زمینه موفق عمل کرده‌ایم نیازمند گفت‌وگو و بررسی عمیق‌تر است و ما کاملاً پذیرای آن هستیم.
دوام امری است که ریشه در گذشته و شاخه در آینده دارد
مهرپویا بیان کرد: سنت اگرچه در زبان روزمره امری متعلق به گذشته است، اما دقیقاً متعلق به امروز است. گذشتگان فکر نمی‌کردند که سنتی کار می‌کنند، ما نیز نباید چنین برداشتی داشته باشیم. به همین دلیل، بیشتر از وفاداری به سنت‌ها، بر تداوم تأکید دارم. دوام امری است که ریشه در گذشته و شاخه در آینده دارد و اگر در جای مناسبی قرار گرفته باشیم، احتمالاً سنت‌ها را با نگاه به آینده ادامه داده‌ایم. علاوه بر اینها همیشه فکر می‌کردیم که توسعه غایتی است که با تخریب امروز یا گذشته پدید می‌آید. در حالی که در بسیاری از کشورها، توسعه به‌عنوان یک امر طبیعی و نه وارداتی تلقی شده است و این کشورها به گونه‌ای دیگر به آن نگاه کرده‌اند. اگر ما این مفهوم را به خوبی درک می‌کردیم، احتمالاً تصمیمات‌مان به جای تقابل با یکدیگر، در راستای تعامل و هم‌افزایی بهتری قرار می‌گرفت.
وی با اشاره به اینکه چالش ما در تعامل با سازمان‌های مرتبط، نداشتن اشتراک نظری در مفهوم توسعه است، اظهار کرد: با خلأ نظری دیگر نیز مواجه هستیم. خلأ زیستن در همجواری با مکان‌های مقدس. مجاورت با حرم حضرت رضا(ع) نه تنها یک عمل معنوی، بلکه عامل شکل‌گیری شهر و آداب اجتماعی جدید بوده است. در حقیقت با یک مسئله پیچیده مواجه هستیم، در بسیاری از شهرهای ایران، مزارها نقطه آغازین شکل‌گیری و رشد شهرها بوده‌اند و همین نقاط تاریخی و مهم، مورد توجه توسعه‌گران قرار می‌گیرد. این توجه ممکن است منجر به فشار و ایجاد تغییرات غیرضروری شود و اگر ما ادب مجاورت را درک نکرده باشیم، ممکن است دست به تصمیماتی بزنیم که مشکلاتی ایجاد کند. این تغییرات نه تنها بر بافت‌های تاریخی تأثیر می‌گذارد، بلکه اساس زیستن و زندگی‌کردن مردم را نیز دستخوش تغییر می‌کند. معماری و تناسبات فضایی تحت تأثیر این تغییرات قرار می‌گیرد و صورت جدیدی به خود می‌گیرد. تفکر جدیدی که براساس تسلط شکل می‌گیرد، جایگزین تفکر قبلی می‌شود که بر پایه همجواری و احترام به مقدسات بنا شده بود.
وی ادامه داد: زیارت اساساً یک امر زنده و پویاست و افزایش زائران یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین عوامل توسعه حرم مطهر به‌شمار می‌رود. همه متولیان و افرادی که در این مکان خدمت می‌کنند، به‌دنبال این هستند که فرصتی بهتر برای حضور زائران فراهم کنند و تجربه‌ای مطلوب‌تر به آن‌ها ارائه دهند. اما با این حال، ما با محدودیت‌هایی مواجه هستیم و باید از خود بپرسیم که تا کجا قرار است این توسعه ادامه پیدا کند. این سؤال نیازمند بحث، مطالعه و پژوهش فراوان است، زیرا درباره توسعه فضای کالبدی صحبت نمی‌کنیم، بلکه درباره توسعه امر مقدس بحث می‌کنیم که قرار است امتدادش از دل این کالبدها و فضاها رخ دهد.
گاهی تمام شهر حرم می‌شود
معاون برنامه‌ریزی و مطالعات سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی با طرح این پرسش که آیا امر مقدس می‌تواند با هر نوع تصمیم توسعه‌ای گسترش یابد و یا اینکه نیازمند نگاه ویژه‌ای است، اظهار کرد: به نظر می‌رسد دومی درست‌تر باشد. شما نمی‌توانید صرفاً با ساختن، پدیده‌ای قدسی را توسعه دهید مگر اینکه آن را به خوبی درک کنید و اجازه دهید که امر قدسی سرایت کند. سرایت امر قدسی به این معناست که آن پدیده مقدس بتواند شانه به شانه و بر دوش این فضاها گسترش پیدا کند. فرض کنید روز شهادت حضرت رضا(ع) است؛ شما ممکن است در دورترین نقطه شهر هم احساس حضور در حرم کنید. پس به غیر از کالبد، زائران هم حس تقدس را منتشر می‌کنند. البته هم‌عرض کردن و متعادل کردن این نقطه کار بسیار پیچیده‌ای است. در کل تمهید کردن یک فضا برای پدیده متغیر کار بسیار سختی است و دانستن اندازه که پیش‌تر به آن اشاره کردم دقیقاً اینجا به‌کار می‌آید. گاهی تمام شهر حرم می‌شود و اگر ما شهر را به خوبی طراحی و آماده کنیم شهر نیز می‌تواند به ما کمک کند که این نیازمند یک چشم انداز دقیق و منظر صحیح است.
وی افزود: ما در حرم مقدس با دو نوع منظر روبه‌رو هستیم. منظر درون به درون و منظر درون به بیرون. آداب داری این منظر نکته بسیار مهمی است که باید به خوبی رعایت شود. در گذشته، برای محصورکردن فضاها، صحن می‌ساخته‌اند و گاهی دیوار‌های صحن را بلندتر می‌کردند تا باعث تفکیک شوند و این جدا شدن مقدمه آماده‌شدن بوده است. حال تصور کنید دیگران این منظر را رعایت نکنند، آن وقت چه می‌شود؟ قطعاً عناصر مادی که بر شما تسلط پیدا کرده‌اند، حس و حال شما را تحت تأثیر قرار خواهند داد که امروز، این یک آسیب جدی تلقی می‌شود. نکته دوم اینکه دید‌های بیرون به درون چگونه است؟ برای مثال خیابان امام رضا(ع) امروز یک خیابان معاصر و مدرن است؛ زیرا بر یک پدیده مدرن یعنی دیدن و اشراف بصری تأکید دارد. این خیابان در گذشته چه منظر وسیع و گسترده‌ای به گنبد و گلدسته حرم مطهر داشته و امروز چه منظری دارد؟ و یا وجود نورپردازی‌های زیاد در همین خیابان، توجه به کانون و نقطه اصلی را تغییر داده است. پس ما شاهد بهره‌کشی از یک منظر هستیم و با این کار، به اصل خدشه وارد می‌کنیم.
مهرپویا با اشاره به اینکه این اتفاقات گاهی در داخل حرم هم رخ می‌دهند، افزود: حرم مطهر یک مجموعه تاریخی با گنبد مطهر، گلدسته‌ها، صحن‌ها و... است. از طرفی ما بنا به زنده‌بودن زیارت، گاهی مجبور به مداخله‌هایی در فضا هستیم که این مداخله‌ها زمانی می‌تواند امری مباح و مجاز باشد که آسیبی به اصل نرساند. دو نکته کلیدی در این زمینه وجود دارد: اندازه و آداب. اگر این دو را به خوبی درک کنیم، موفق خواهیم بود. اگر نه، ممکن است از سر خیرخواهی آسیب‌هایی به فضا وارد کنیم. آداب مداخله به این معناست که اگر چیزی را می‌خواهیم اضافه کنیم این افزونه‌ها باید در خدمت امر اصلی باشند و آسیبی به آن نرسانند. کاملا متمایز بوده و قابلیت جدا شدن و حذف شدن داشته باشند و شخصیت آن‌ها در تعارض با عناصر موجود نباشد و در کل بتواند صراحت داشته باشد. در این راستا، باید توجه داشته باشیم که گاهی حذف عناصر غیرضروری نیز می‌تواند به بهبود منظر کمک کند. به عبارت دیگر، اساس تزیین، افزودن نیست. گاهی ممکن است ما به جای آرایش فضا به پیرایش آن نیاز داشته باشیم.
معاون برنامه‌ریزی و مطالعات سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی با اشاره به اینکه ما برای آنکه این کار را خوبی انجام داده و درگیر سلیقه نشویم، بیان کرد: تصمیم گرفتیم کمیته‌ای با حضور جمعی از متخصصان شکل دهیم که درباره این موضوعات گفت‌وگو‌های تخصصی کرده و در نهایت بیانه‌ای به ما بدهند که چگونه باید در منظر حرم مطهر دخل و تصرف کنیم. قصد داریم تا یک ماه آینده متن اولیه بیانیه را آماده کنیم و سپس آن را در معرض نظر متخصصان دیگر قرار دهیم تا مورد بررسی قرار گیرد. پس از جمع‌بندی نهایی، این بیانیه باید به تأیید بالاترین مقام‌های آستان قدس رضوی برسد تا قابل اجرا باشد. همه باید خود را با این بیانیه تنظیم کنیم تا توسعه حرم مطهر به بهترین شکل ممکن انجام شود.