آیا نهج‌البلاغه ظرفیت حل مباحث روان‌شناسی و جامعه‌شناسی را دارد؟

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین حفیظ‌الله فولادی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 30 اردیبهشت ماه در نشست علمی «جایگاه پیشگیری در نظام کنترل اجتماعی از دیدگاه نهج‌البلاغه»، گفت: چارچوب تعالیم اسلام بر مقوله تربیت انسان بهنجار، موحد و دین‌مدار استوار است. مراد از  بهنجار در این جا هم چیزی نیست که صرفا عرف آن را هنجار تلقی کرده باشد بلکه چیزی هنجار است که در چارچوب تعالیم اسلامی و الهی و قوانین برگرفته از تعالیم دینی و عقل سلیم باشد. مثلا همجنس‌بازی تا چند دهه قبل در غرب، ناهنجاری بود ولی به تدریج به هنجار تبدیل شده است. 

وی با بیان اینکه بیش از 1310 گزاره از نهج‌البلاغه استخراج کرده‌ام که بیش از 1250 گزاره  آن به پیشگیری فردی، بین فردی و اجتماعی مرتبط است و بحث نظام کنترل اجتماعی را مطرح می‌کند، افزود: در مورد مجازات هم که فرایندی برای کنترل اجتماعی است باید گفته شود که افرادی در جامعه هستند که به خاطر تفاوت سطح خانواده و نوع تربیت و ... نابهنجار رفتار می‌کنند و اگر با موعظه و امر به معروف و نهی از منکر و ... این فرد به دامن جامعه بازنگشت و باز به هنجارشکنی خود ادامه داد مجازات پیش خواهد آمد که از سلب حیات و قتل تا مجازات‌های بدنی و اقتصادی و ... را شامل می‌شود.

گزاره‌های مرتبط با پیشگیری از ناهنجاری اجتماعی

فولادی با بیان اینکه در بررسی بنده مشخص شد که17 گزاره از مجموع 1310 گزاره ناظر به مجازات است، تصریح کرد: برخی می‌گویند تماس فرد بهنجار با نابهنجار بسته به میزان تماس و نوع تماس اجتماعی و ... با افراد نابهنجار سبب می‌شوند تا بخشی از نابهنجاری‌ها کم شود ولی در مجموع معتقدم این نظریات و نظریات کسانی چون دورکیم و ... نمی‌توانند به تحلیل جامع همه نظامات کنترل اجتماعی بپردازند ولی فرمایشات امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، تمامی قالب‌های نابهنجاری را پوشش داده و افراد و جامعه را به سمت هنجار پیش می‌برد و البته افرادی که به هیچ وجه زیر بار هنجارها نمی‌روند در قالب مجازات مورد توجه قرار خواهند گرفت.

این پژوهشگر بیان کرد: بدون اینکه بخواهم غیرمستند و ژورنالیستی سخن بگویم لازم است متذکر شویم که مسابقاتی در سالن‌های پر از جمعیت در برخی کشورها برگزار می‌شود و مثلا افرادی کشتی کج می‌گیرند ولی شرط‌بندی می‌کنند تا یکطرف پیروز شود و این سبب می‌شود تا هیجان کاذب و نابهنجاری برای افراد ایجاد کنند و این آفات زیادی در زمینه ناامنی جامعه به همراه دارد ولی نظام اسلامی چنین چیزی را برنمی‌تابد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: امروز پوشش در جامعه ما مسئله شده است ولی همه می‌دانیم که اسلام برای صیانت و سلامت خود این قشر یعنی بانوان حجاب را وضع کرده است؛ رهبری فرمودند ما باید از اسلام به خاطر وجوب حجاب تشکر کنیم زیرا باعث مصونیت و حفظ زن می‌شود.

وی ادامه داد: جایگاه پیشگیری از نابهنجاری، در نظام اسلامی برخاسته از کلان‌نگری و آینده‌نگری دقیقی است که سبب می‌شود انسان اجتماعی با تربیت سالم و برگرفته از تعالیم اسلامی، یکسری کنترل‌ها را بر خودش بار ‌کند و چنین انسانی در جامعه، مسئولیت‌پذیر خواهد بود. جامعه‌ای که در حوزه نهادی و در ارتباط با افراد و نهادهای حکومتی در هم‌افزایی با همدیگر به نقش و جایگاه خودشان واقف شده و به ایفای نقش می‌پردازند و خروجی چنین نگاه جامعی در همه عرصه‌ها از جمله ارتباط با همنوع، باعث سلامت اجتماعی خواهد شد.

وی افزود: البته نه اینکه در چنین جامعه‌ای، همه چیز بر وفق مراد است بلکه تفاوت انسان‌ها در سطح معرفت و شناخت و سطح تربیت خانوادگی و ... باعث نوعی ناهنجاری در هر شرایطی خواهد شد که در نهایت نوع مواجهه جامعه با آن براساس مجازات است.

وی به نتایج مترتب این بحث اشاره و تصریح کرد: فرد مبتنی بر این نگاه از نظر تربیتی، اخلاقی و رفتاری در تعامل با همنوعان، فردی دین‌مدار و مسئولیت‌شناس است و این فرد در تعامل با دیگران حدود خود را می‌شناسد و اگر به هر دلیلی به هنجارشکنی روآورد و بر آن اصرار ورزد با مجازات مواجه می‌شود که از جمله گرفتن مسئولیت و مال و برچسب بدنامی و ... از جمله این مجازات‌ها است تا آخرین مرحله که اعدام و قتل است.

وی تاکید کرد: اینکه برخی قصاص را زیر سؤال می‌برند نوعی بازی است و جالب اینکه از سوی کسانی هم مطرح است که فرقه دیودی‌ها را از زن و بچه و پیرمرد تا جوان و نوجوان گرفته در داخل یک خانه به آتش کشیدند.

نظریه متفاوتی نداشتید

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین صادق گلستانی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) در سخنانی به عنوان ناقد، گفت: ابهام کلی که در بحث وجود دارد این است که تفاوت نظریه خود را با دیگران در مبادی معرفتی بیان کردید یعنی فرمودید که مبانی آنها مادی‌گرایانه است و تاکید کردید که ما یکسری عوامل معرفتی داریم که درمان ناهنجاری‌های اجتماعی را متفاوت می‌کند و این درست است ولی برخی مصادیق آن مبهم است.

وی افزود: مثلا اگر در بحث تربیت و جامعه‌پذیری بررسی کنیم، در تربیت دینی و اخلاقی، میزان دخالت امر ماورایی روشن است ولی در بخش جامعه‌پذیری نفهمیدم تفاوت نظریه شما با دیگران در چیست؟ اگر قرار است به خطبه امام علی استناد شود نظریات غربی هم مواردی را می‌گویند یا اگر جایگاه ساختار خانوادگی در کنترل اجتماعی مطرح است غربیها هم چنین ساختاری را دارند. یعنی بخشی از ساختار که همنوایی اجتماعی و پیشگیری را رقم می‌زند چه تفاوتی در نظریه ما و دیگران دارند. 

گلستانی بیان کرد: موضوع دیگر اینکه ربط زیست اجتماعی با صیانت از کج‌روی اجتماعی در چیست؟ این بحث به نظر بنده گویا نبود. مهمترین مسئله به نظر بنده این است که شما یکسری مبادی معرفتی درست کردید و در درون آن سه گزاره آوردید تا براساس آن نظریه امام علی(ع) را در بحث پیشگیری از ناهنجاری‌های اجتماعی تبیین کنید و اینکه این نظریه متفاوت از نظریات اندیشمندان دیگر است ولی سؤال من این است که برای بنده مبهم است و فقط همان بحث تربیت‌پذیری درست است. 

این ناقد اظهار کرد: در تربیت این سخن درست است که عناصر ماورایی و ملکوتی در آن نقش دارد و ملئت بطونهم من الحرام؛ در اینجا نقش‌آفرین است ولی در مجموع بنده نظریه متفاوتی در فرمایشات شما ملاحظه نکردم.

موفقیت نسبی نظریات غربی

همچنین حجت‌الاسلام و المسلمین محمد داوری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، به عنوان دیگر ناقد با تاکید بر اینکه وقتی ما مدعی چیزی هستیم باید استدلال دقیقی هم برای آن بیاوریم، گفت: در مقدمه بحث آمده است که نظریات پیشگیری از ناهنجاری اجتماعی در غرب، توفیق چندانی نداشته است؛ گاهی ما می‌گوییم کشورهای غربی در داخل خودشان توفیقی به دست نیاورده‌اند اما گاهی بحث بر سر این است که نظریات آنها برای ما توفیقی به همراه ندارد.

وی افزود: بنده معتقدم که مثلا در آمریکا نظریات با توجه به فرهنگ خودشان موفقیت‌های نسبی داشته‌اند البته اگر بگوییم برای جامعه اسلامی جواب نمی‌دهد بحث دیگری است. البته در آمریکا و غرب هم دائما نظریات مختلفی در حال ارائه است از جمله اینکه یکی از ابزارهای کنترلی را این مسئله در نظر می‌گیرند که نظارت خود را از طریق دوربین بیشتر کنند یا پلیس به موقع حاضر شود و مشکلات را حل کند یا در مالیات تدابیری دارند که افراد نمی‌توانند فرار مالیاتی داشته باشند.

داودی بیان کرد: ما مدعی نیستیم که چون وارد نهج‌البلاغه می‌شویم تجربیات بشری را نفی و نهی می‌کنیم و عملا یک نظریه می‌دهیم که رقیب هم ندارد و غربیها نگفته‌اند و ما برای اولین بار قرار است بگوییم؛ بنابراین به نظر بنده این ممکن نیست. اگر امام علی(ع) در صدد بیان نظام جامع پیشگیری در اسلام بودند الان می‌توانستیم استناد کنیم ولی چون انتخاب سیدرضی بوده است نمی‌توان گفت نظام جامعی در نهج‌البلاغه ذکر شده است و ما را از روایات امام صادق(ع) و قرآن، بی‌نیاز می‌کند بنابراین تعبیر درست این است که ما بخشی از نظام پیشگیری اجتماعی را از نهج‌البلاغه استخر اج می‌کنیم و بقیه نظام کنترلی نیازمند فعالیت گسترده مبتنی بر قرآن و روایات و ... است. 

وی افزود: خود غربی‌ها می‌گویند کنترل بیرونی حتما باید وجود داشته باشد ولی ترس از زندان و مجازات باید درونی شود، یعنی کنترل‌های بیرونی زمانی اثرگذار هستند که درونی شده باشد مثلا اگر فرد ترس از زندان و اخراج و اعدام و ... نداشته باشد، عملا مرتکب همه این کارها خواهد شد و حتی از اینکه فردی را بکشد و جریمه هم بدهد ترسی ندارد. 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تصریح کرد: ما نمی‌توانیم یک پدیده را بشناسیم ولی بگوییم کاری به تجربه نداریم، موضوع را ما در بیرون شناسایی می‌کنیم ولی صدور حکم برای آن در مباحث فقهی انجام می‌شود. 

وی تاکید کرد: شما آورده‌اید که در غرب فقط با هنجارشکنان برخورد کرده‌اند و کاری با مباحث ریشه‌ای برای کنترل ناهنجاری ندارند ولی این استناد به نظر بنده درست نیست. به نظر من نهج‌البلاغه این ظرفیت را ندارد که همه مباحث روان‌شناسی و جامعه‌شناسی و همه نظریات آسیب‌شناسی را به ما نشان دهد گرچه نهج‌البلاغه بسیار کتاب ارزشمندی است ولی در هر صورت باید سخنان ما استناد دقیق و قابل استدلال داشته باشد.