سوره «بقره» به‌مثابه بیانیه اسلام است

کمال‌الدین غراب، پژوهشگر دینی و مترجم قرآن‎کریم، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، در ارتباط با تفسیرساختاری سوره «بقره»، اظهار کرد: هدف از تقسیم‌بندی 12 فراز سوره «بقره»، از این جهت است که آیاتی را که به‌نظر می‌رسید از نظر معنایی، مفهومی، پیام و همچنین در مجموع با یکدیگر، طرحی از سیمای این سوره ‌را برایمان به نمایش می‌گذارند و به یکدیگر وابسته هستند، در یک بسته‌ به نام «فراز» قرار گرفته است و حال ممکن است یک فراز دارای پنج آیه باشد و فراز دیگری دارای 20 آیه و حتی با توجه به گستردگی سوره «بقره» یک فراز ممکن است شامل 100 آیه باشد.

وی ادامه داد: واژه «طرح» را در اینجا با دقت انتخاب کردیم، زیرا در حقیقت ما در گام اول در تفسیر ساختاری به دنبال این هستیم که دریابیم یک سوره در مجموع و در نهایت از چه موضوعات اساسی سخن می‌گوید و بنابراین شاید بتوان از این منظر تفسیر ساختاری را به طراحی یک نقاشی تشبیه کرد، زیرا همچنان که در نقاشی، نقاش در ابتدا طرح اصلی آنچه را که می‌خواهد بکشد، بر روی کاغذ پیاده می‌کند، ما نیز در تفسیر ساختاری به دنبال این هستیم که بدانیم طرح اصلی یک سوره چیست.

غراب افزود: نقاش در ابتدا خطوط اصلی کار خود را می‌کشد که به آن طرح اولیه گفته می‌شود و با ملاحظه این طرح متوجه خواهیم شد که تصویر کشیده شده، چیست، ما نیز در تفسیر ساختاری به دنبال همین امر هستیم. از این رو هنگامیکه از تفسیر ساختاری سوره بقره سخن به میان می‌آید، منظور این است که نشان دهیم این سوره در کلیت خود از چه مسائل اصلی و مفاهیم بنیادی برای ما سخن می‌گوید و در حقیقت تصویر اصلی این سوره چیست که این لایه نخست تفسیر ساختاری به‌شمار می‌رود.

این پژوهشگر دینی و مترجم قرآن، بیان کرد: همچنان که یک نقاش پس از اینکه طرح اولیه را کشید، ممکن است به جزئیات بپردازد، در تفسیر ساختاری هم همین‌گونه می‌توان عمل کرد، یعنی ما ابتدا در لایه نخست تفسیر ساختاری، تصویر کلی این سوره ‌را بیان می‌کنیم و سپس وارد جزئیات می‌شویم، پس تفسیر ساختاری می‌تواند لایه‌لایه و یا بطن‌بطن صورت گیرد، همچنین در این تفسیر نیز ممکن است یک مفسر سوره مورد نظر خود را به عنوان نمونه سوره بقره‌ را به 12 فراز تقسیم کند، اما یک مفسر دیگری با دیدگاه خود این سوره ‌را به تعدادی فراز دیگر تقسیم کند.

وی تصریح کرد: شاید در اینجا این پرسش در ذهن ایجاد شود که اگر یک مفسر سوره «بقره» ‌را در 12 فراز و مفسر دیگری آن را در 5 فراز تقسیم‌بندی کرد، آیا در مجموع آنچه را که ارائه می‌دهند با یکدیگر در تضاد و تناقض هستند و در پاسخ به این پرسش باید گفت که با وجود اینکه هر مفسری نگاه متفاوتی نسبت به این سوره دارد، اما در حقیقت تمامی این نگاه‌ها با یکدیگر متناقض نیستند، چرا که از یک موضوع واحد سخن می‌گویند و به عبارتی نیز موضوع مورد تفسیرشان واحد است.

غراب اظهار کرد: البته که ممکن است در برخی از جزئیات با یکدیگر اختلاف‎نظرهایی داشته باشند و حتی گاه این اختلاف نظرها از یکدیگر دور باشند، ما در تضاد و تناقض با یکدیگر نخواهند بود، بلکه در راستای یکدیگر هستند و اگر غیر این بود، این تعداد تفسیر در جهان اسلام و در فرهنگ اسلام پدید نمی‌آمد و در همان ابتدا یک تفسیر نوشته می‌شد و همه از روی همان، رونویسی می‌کردند، اما اینگونه نیست و حتی همان تفسیرهای جزئی هم از این قاعده مستثنی نیستند.

نیاز به نگاه جدید به آیات یکسان

این پژوهشگر دینی و مترجم قرآن، افزود: در واقع با تغییر زمانه، نگاه‌ها و انسان‌ها و همچنین با به وجود آمدن نسل‌های جدید، ناخودآگاه، نیاز به نگاه جدید به آیات یکسان پدید می‌آید و این، همان است که به آن اقتضای عصر می‌نامیم، این در حالی است که همین نوع تفسیر را که با نام تفسیر ساختاری از آن یاد می‌کنیم، براساس نیاز عصر نیز پدید آمده است.

وی در ادامه اظهار کرد: سوره «بقره» در یک نگاه کلی دارای 12 فراز است و ما 12 فراز را به عنوان لایه و یا بطن این سوره معرفی می‌کنیم که با مطالعه آن‌ها انتظار داریم تصویری از کلیت این سوره به دست آوریم و از این رو در اینجا به توضیح این 12 فراز می‌پردازیم.

تصویری از کلیت سوره «بقره»

غراب گفت: فراز نخست، آیات 1 تا 5 این سوره است که نام این فراز را «توصیف این نامه آسمانی و پارسایی» گذاشته‌ایم. در این فراز، خداوند اعلام می‌دارد که این آیات یک نامه آسمانی است، یعنی از سوی پروردگار برای هدایت پارسایان است و سپس پارسایان را افرادی معرفی می‌کند که اولاً به جهان ناپیدا ایمان دارند، دوماً نماز به پا می‌دارند و به تعبیر وسیع‌تر، رمزی از پرستش و عبادت خدای یگانه‌ را معرفی می‌کند، سوم آنکه اهل بخشش و انفاق هستند، ویژگی بعدی نیز به وحی که بر پیامبر اسلام فرود آمده و وحی‌های دیگری که بر سایر پیامبران آمده ایمان دارند، اشاره می‌کند و ویژگی پنجم به زندگی پس از مرگ باوری راستین دارند.

این پژوهشگر دینی و مترجم قرآن، تصریح کرد: در پایان این فراز یعنی آیه 3 سوره «بقره» خداوند می‌فرماید: «الَّذينَ يُؤمِنونَ بِالغَيبِ وَيُقيمونَ الصَّلاةَ وَمِمّا رَزَقناهُم يُنفِقونَ» و تأکید می‌کند که هدایت راستین، دارای پنج رکن است، رکن اول، ایمان به جهان ناپیدا که علاوه بر وجود خدا شامل وجود حیات دیگری به موازات جهان پیدا هم می‌شود، مانند حیات فرشتگان و حقایق دیگری که در پس پرده غیب هستند و انسان نسبت به آن‌ها دسترسی و شناخت ندارد، مگر به همان اندازه که خدا در اختیارش نهاده است.

وی ادامه داد: رکن دوم، ایمان به وجود خدا و پرستش او دارند «يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ»، رکن سوم، از روزی‌هایی که خدا به او عطا فرموده به دیگران نیز بخشش می‌کنند «مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ»، رکن چهارم، ایمان به وحی پیامبران که شامل احکام و فرمان‌هایی است برای سعادت بشر فرود آمده و این وحی‌ها از جانب خدا فرود آمده و در واقع نامه ایزدی برای بشر است: «وَالَّذينَ يُؤمِنونَ بِما أُنزِلَ إِلَيكَ وَما أُنزِلَ مِن قَبلِكَ» (آیه 4 سوره بقره) و رکن پنجم هم آنکه ایمان به زندگی پس از مرگ دارند: «وَبِالآخِرَةِ هُم يوقِنونَ». همچنین در پایان هم اعلام می‌کند که هرکس به این پنج اصل باور داشته باشد و به آن عمل کند، در حقیقت به هدایتی از سوی پروردگارش دست یافته و رستگار خواهد شد.

غراب تصریح کرد: هچنان که پیش می‌رویم خواهیم دید که چگونه در فرازهای بعدی این اصول و ارکان، تفسیر می‌شوند و چگونه آیات الهی در راستای تفسیر و باز کردن این پنج رکن چیده شده‌اند، در حقیقت شاه کلید این سوره همین چند آیه است، البته این بدین منظور نیست که خارج از این آیات جز در راستای تبیین و تفسیر آن‌ها سخن دیگری نیامده، بلکه منظور این است که نشان دهیم که چگونه یک سوره از انسجام معنایی برخوردار است.

اهداف سوره «بقره» بر اساس فرازهای 12گانه

این پژوهشگر دینی و مترجم قرآن سوره «بقره‌» را به مثابه بیانیه (مانیفست) اسلام دانست و گفت: از آنجا که پیش از این در ارتباط با این 12 فراز اندیشیدم و آن‌ها را مطالعه کرده‌ایم، به نتایجی هم رسیده‌ایم که در این گفت‌وگو از انتها به ابتدا به این نتایج اشاره خواهم کرد، یعنی اهداف مهمی که در این سوره دنبال می‌شود چیست و سپس هنگامیکه فرازهای 12گانه را مطالعه می‌کنیم، می‌آزماییم که برداشت‌هایی را که در لایه نخست انجام داده‌ایم صحیح بوده‌اند یا خیر.

وی  افزود: به اعتقاد من آنچه از ساختار این سوره برداشت می‌شود و بخشی از اهدافی را که این سوره براساس فرازهای 12گانه در طی رسیدن به آن‌ها بوده است را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد: «شناساندن آیین جدید به جهانیان به مثابه یک دین الهی که در راستای تکامل ادیان الهی پیشین برای بشر فرود آمده است»، «اثبات و سپس تثبیت راستین بودن و حقیقت داشتن نزول وحی بر محمد(ص) و صحت رسالت ایشان به سوی بشر»، «جذب پیروان برای این آیین از میان تمامی آحاد جامعه و به ویژه ادیان توحیدی که آیین جدید در دنباله آن‌ها فرود آمده مانند یهودیت، مسیحیت و با تبیین نشانه‌های صحت و درستی آنکه در کتاب‌های آن‌ها آمده و همینطور سایر ادیان توحیدی در شبه جزیره مانند دین زرتشت».

غراب بیان کرد: استحکام و قدرت بخشیدن به ایمان و باور افرادی که به آیین جدید گرایش داشتند و آوردن احکام و فرمان‌های جدید از سوی خداوند و فراخواندن آن‌ها بر جامعه جهت اصلاح روش زندگی افرادی که به آیین جدید روی آورده‌اند، نیز از دیگر اهداف این سوره است.

این پژوهشگر و مترجم قرآن، تصریح کرد: به طور خلاصه می‌توان گفت که معرفی آیین جدید، درخواست ایمان به رسالت محمد(ص)، جذب پیروان برای این آیین جدید، استحکام ایمان گرویدگان، آوردن فرمان‌های جدید برای شیوه زندگی مسلمانان، بخشی از اهدافی است که از مطالعه و تأمل در ظاهر آیات این سوره و طبق دسته‌بندی در فرازهای 12گانه، به دست آمده‌اند.

ادامه دارد...