اصول قرآنی برای زیست اخلاقی در فضای مجازی

عصر حاضر، عصری است که تکنولوژی‌های ارتباطی، به‌ویژه فضای مجازی، تار و پود زندگی انسان را در هم تنیده است. شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها و پلتفرم‌های محتوایی، مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و جهانی به هم پیوسته ایجاد کرده‌اند که در آن هر فرد می‌تواند به مثابه یک رسانه عمل کند. این سبک زیست دیجیتال با فرصت‌های بی‌نظیر برای رشد، آگاهی‌بخشی و ارتباطات سازنده همراه است، اما در عین حال چالش‌های اخلاقی و اجتماعی نوینی را نیز پیش روی جامعه بشری قرار داده است. در همین خصوص رضا ملازاده یامچی، پژوهشگر دینی، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

 

سرعت انتشار اطلاعات (چه درست و چه نادرست)، گسترش شایعات، تهمت‌ها و هتک حرمت‌ها و غیبت‌هایی که به سادگی در فضای مجازی اتفاق می‌افتند، آرامش روانی و اعتماد اجتماعی را مختل کرده است. در این شرایط، کلام الهی، قرآن کریم، که کتاب هدایت برای تمام اعصار و دوران‌هاست، چه راهکارهایی برای کنترل رفتار و گفتار در این جهان نوین ارائه می‌دهد؟ چگونه می‌توانیم با الهام از آموزه‌های قرآنی، سبک زیست دیجیتال خود را به گونه‌ای تنظیم کنیم که هم در مسیر تعالی فردی قرار گیریم و هم به استحکام بنیان‌های اخلاقی جامعه کمک کنیم؟ این یادداشت بر آن است تا با بازخوانی آیات الهی، اصول قرآنی کنترل رفتار و گفتار در فضای مجازی را تبیین و مفاهیم «غیبت»، «تهمت» و «نشر باطل» را در بستر جهان دیجیتال مورد تفسیر و کاربرد قرار دهد.

 

قرآن کریم همواره بر اهمیت کلام طیب و رفتار حسنه تأکید داشته و مبنای اصلی هدایت در قرآن، رساندن انسان به فضیلت و دورکردن او از رذیلت است. برای این منظور، اصولی کلیدی را برای کنترل گفتار و رفتار در فضاهای عمومی (که فضای مجازی نیز مصداق بارز آن است) ارائه می‌دهد:

 

مراقب بودن بر کلام (قول سدید و قول لین): قرآن، مؤمنان را به گفتار سنجیده و راستین دعوت می‌کند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا» (احزاب/۷۰). قول سدید به معنای گفتار محکم، راست، خالی از لغو و تأیید شده با برهان است که در فضای مجازی، شامل عدم انتشار اخبار کذب و اطلاعات بی‌اساس می‌شود، همچنین، قرآن بر نرم‌گویی و پرهیز از تندی در کلام نیز تأکید دارد، حتی در مواجهه با دشمنان: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَكَّرُ أَوْ یَخْشَىٰ» (طه/۴۴). این اصل در فضای مجازی به معنای پرهیز از ادبیات توهین‌آمیز، تندخویی و حملات شخصی است.

 

پرهیز از پیگیری گمان بد (حسن ظن): «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» (حجرات/۱۲). در فضای مجازی که بسیاری از اطلاعات ناقص و از طریق منابع غیرموثق منتقل می‌شود، وسوسه بدگمانی و قضاوت‌های عجولانه بیشتر است. این آیه به صراحت از تجسس و گمان بد که اساس بسیاری از شایعات و تهمت‌هاست، نهی می‌کند. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، گمان بد را سرچشمه بسیاری از مفاسد اجتماعی می‌داند و بر حسن ظن در روابط انسانی تأکید می‌کند.

 

تحقیق در اخبار (تثبت و تبیّن): «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ» (حجرات/۶). این آیه، یک اصل بنیادین در مصرف و انتشار اطلاعات در فضای مجازی است. پیش از بازنشر هر خبر یا مطلبی، وظیفه مؤمن تحقیق و اطمینان از صحت آن است. تثبت (اطمینان حاصل کردن) و تبین (روشن شدن حقیقت) دو مرحله مهم قبل از عمل به یک خبر هستند، در غیر این صورت، احتمال پشیمانی و آسیب رساندن به دیگران بسیار زیاد است.

 

پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) در روایات متعددی به شدت از غیبت، تهمت و نشر باطل نهی کرده‌اند که این مفاهیم در عصر دیجیتال، با وسعت و سرعت بیشتری بروز می‌یابند:

 

غیبت (پشت سر مردم بدگویی کردن): قرآن کریم غیبت را به «خوردن گوشت برادر مرده» تشبیه کرده است: «وَ لَا یَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن یَأْكُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ» (حجرات/۱۲). این تعبیر، عمق زشتی و پلیدی غیبت را نشان می‌دهد. در فضای مجازی، غیبت می‌تواند در قالب انتشار عکس‌های شخصی، افشای اطلاعات خصوصی، یا بدگویی در گروه‌ها و شبکه‌های اجتماعی اتفاق بیفتد. امام علی(ع) در غررالحکم می‌فرمایند: «الغیبة جهد العاجز».یعنی غیبت، کوشش فرد ناتوان است. این روایت، غیبت‌کننده را فردی عاجز معرفی می‌کند که توانایی مواجهه مستقیم و گفتار منطقی را ندارد.

 

تهمت (ناروا نسبت دادن): تهمت، بدترین نوع دروغ و بهتان است که حیثیت و آبروی افراد را به شدت خدشه‌دار می‌کند. قرآن، این عمل را گناهی بزرگ می‌داند: «وَمَن یَكْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَ إِثْمًا مُّبِینًا» (نساء/۱۱۲). امام صادق (ع) نیز می‌فرمایند: «هرکس به مؤمنی تهمت زند، خدا او را در گودالی از آتش قرار می‌دهد تا از تهمت خود دست بردارد» (الکافی، ج۲، ص۳۵۷). در فضای مجازی، تهمت می‌تواند در قالب شایعه‌سازی، انتشار اکاذیب سازمان‌یافته علیه فرد یا گروهی خاص، یا بازنشر اتهامات بی‌اساس و بدون سند، رخ دهد. این روایات، مسئولیت سنگین هرگونه انتشار مطلب غیرواقعی را به ما گوشزد می‌کنند.

 

نشر باطل (انتشار دروغ و شایعه): قرآن مؤمنان را از پیروی از آنچه علم و یقین به آن ندارند، نهی می‌کند: «وَ لَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا» (اسراء/۳۶). این آیه، اساس مسئولیت‌پذیری در انتشار اطلاعات را پی‌ریزی می‌کند. هر آنچه انسان می‌شنود، می‌بیند یا در دل می‌اندیشد و سپس منتشر می‌کند، در برابر آن مسئول است. در فضای مجازی، این مفهوم شامل انتشار هرگونه اخبار دروغ، شایعات بی‌اساس، یا محتوای گمراه‌کننده می‌شود که به قصد فریب یا تشویش اذهان عمومی صورت می‌گیرد. امام باقر(ع) در این باره می‌فرمایند: «هرکس سخنی را که برایش زیان‌آور است، منتشر کند، از خودش شروع کرده است».

 

با در نظر گرفتن اصول قرآنی و روایی، می‌توانیم چارچوبی برای مدیریت اخلاقی سبک زیست دیجیتال ارائه دهیم. این چارچوب بر خودیاری دیجیتال (خودکنترلی و آگاهی فردی) و مسئولیت اجتماعی دیجیتال استوار است:

 

اصل مسئولیت‌پذیری در انتشار: هر پستی که منتشر می‌کنیم، هر نظری که می‌نویسیم و هر محتوایی که بازنشر می‌دهیم، مسئولیت اخلاقی و گاه شرعی به همراه دارد. باید پیش از انتشار، به پیامدهای آن برای خود، مخاطبان و جامعه اندیشید. آیا این مطلب به حقیقت نزدیک است؟ آیا به کسی ضرر نمی‌رساند؟ آیا منجر به غیبت یا تهمت نمی‌شود؟

 

اصل حسن ظن دیجیتال: در مواجهه با اخبار و اطلاعات مشکوک، اصل را بر درستی و عدم سوءنیت قرار دهیم مگر آنکه خلاف آن ثابت شود. از قضاوت‌های عجولانه پرهیز کنیم و به‌جای آن، به‌دنبال راستی‌آزمایی باشیم.

 

اصل تحقیق و تبین مستمر: با توجه به کثرت منابع و سرعت انتشار اطلاعات نادرست (فیک‌نیوز)، تحقیق و راستی‌آزمایی به یک مهارت حیاتی در فضای مجازی تبدیل شده است. مؤمن باید منابع خبر را بررسی کند، از چند منبع موثق جویا شود و سپس اقدام به قضاوت یا انتشار کند و این همان تبین قرآنی است که در عصر حاضر کاربردی دوچندان یافته است.

 

اصل صیانت از آبرو و حیثیت: آبروی مؤمن، از دیدگاه قرآن و روایات، حرمتی عظیم دارد. فضای مجازی نباید به بستری برای تخریب شخصیت افراد تبدیل شود. باید از انتشار هرگونه محتوایی که منجر به هتک حرمت و آبروی افراد می‌شود، جداً پرهیز کرد.

 

اصل حقیقت‌جویی و پرهیز از فریب: هدف اصلی مؤمن در زندگی، دستیابی به حقیقت و نشر آن است. فضای مجازی نباید ابزاری برای فریب، دروغ و انتشار باطل باشد. این اصل بر لزوم تولید محتوای صادقانه، مفید و آگاهی‌بخش تأکید دارد.

 

برخی ممکن است تصور کنند که احکام دینی، مربوط به دنیای فیزیکی است و فضای مجازی، قلمرویی جداگانه دارد که تابع قوانین خاص خود است. این یک کج‌فهمی بنیادین است. آموزه‌های اخلاقی قرآن، جامع و فراگیر هستند و زمان و مکان نمی‌شناسند. مفاهیمی مانند غیبت، تهمت، دروغ و احترام به حریم خصوصی، اصول اخلاقی ثابتی هستند که شکل بروز آن‌ها ممکن است در بستر فضای مجازی تغییر کند، اما ماهیت و حکم شرعی آن‌ها ثابت است. شایعه‌پراکنی در یک گروه تلگرامی یا نشر اکاذیب در یک صفحه اینستاگرامی، دقیقاً همان حکم غیبت یا تهمت در یک محفل فیزیکی را دارد، بلکه به دلیل سرعت و گستردگی انتشار، آثار مخرب آن نیز بیشتر است، بنابراین، فضای مجازی نه تنها از احکام دین مستثنی نیست، بلکه به دلیل ظرفیت‌های گسترده‌اش، مسئولیت اخلاقی کاربران را دوچندان می‌کند.

 

در این یادداشت تلاش شد تا با بهره‌گیری از گنجینه بی‌کران قرآن کریم و سنت معصومین (ع)، اصول راهبردی برای مواجهه اخلاقی با سبک زیست دیجیتال ارائه شود. دریافتیم که آیات و روایات، مبانی مستحکمی برای کنترل رفتار و گفتار در فضای عمومی و مجازی فراهم می‌کنند. مفاهیم بنیادینی چون «قول سدید»، «حسن ظن»، «تحقیق و تبین»، و نهی از «غیبت»، «تهمت» و «نشر باطل»، همگی چراغ راهی هستند تا مؤمن در جهان پیچیده و پرسرعت دیجیتال، مسیر درست را گم نکند.

 

بنابراین، زیست مؤمنانه در فضای مجازی، مستلزم آگاهی، مسئولیت‌پذیری و خودکنترلی است. هر فرد مسلمان در مقام یک رسانه کوچک، باید خود را ملزم به رعایت این اصول بداند. با تکیه بر این آموزه‌های آسمانی، می‌توانیم فضای مجازی را از بستری برای تخریب و انتشار باطل، به ابزاری قدرتمند برای گسترش حقیقت، آگاهی، اخلاق و همدلی تبدیل کنیم. این مسئولیت جمعی و فردی ماست که با تدبر در وحی و عمل به آن، سبک زیست دیجیتال خود را به الگویی از فضیلت و اخلاق اسلامی مبدل سازیم و در سایه آن، جامعه‌ای سالم‌تر و آگاه‌تر بسازیم.

 

 

قرآن کریم

طباطبایی، سید محمدحسین (۱۴۱۷ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. (ارجاعات در متن بر اساس این تفسیر)

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (۱۳۷۱ش). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه. (جهت استخراج ابعاد معنایی و نکات کاربردی)

جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۹ش). تسنیم. قم: اسراء. (جهت تعمیق مباحث فلسفی و عرفانی)

سید رضی، ابوالحسن محمد بن الحسین (۱۴۱۴ق). نهج البلاغه. قم: هجرت.

کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷ق). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

حسن بن شعبه حرانی (۱۴۰۴ق). تحف العقول عن آل الرسول. قم: جامعه مدرسین.