6 راهکار برای اینکه دیندار باقی بمانیم

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، علی‌رضا آزاد، استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی، در پخش زنده شامگاه گذشته، 12 آبان که با همت انجمن علمی فلسفه دانشگاه فردوسی و با موضوع چگونه دیندار بمانیم، برگزار شد، در خصوص چگونگی دانستن دین‌داری اظهار کرد: پرسش چگونه دیندار بمانیم؟ نوعی استفهام انکاری نبوده و هدف از این سوال بررسی تعریف، خاستگاه‌هاو انواع رویکردهای دینی و ... نیز نیست.

وی بیان کرد: هنگامی که مشکلی ایجاد می‌شود و یا باید‌ها، انجام نمی‌شود، معمولا سه حالت ایجاد می‌شود به این صورت که یا فرد نمی‌خواهد یا نمی‌داند و یا نمی‌تواند کار مورد نظر را انجام دهد. این مثلث، مثلث بسیار مهمی در شناخت و تحلیل وقایع و در پیش گرفتن راهکارها است.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی ادامه داد: زمانی که در دیندار ماندن خود یا دیگران خللی وارد می‌شود، این موضوع را نیز می‌توان در این مثلث تعریف کرد. به عبارتی یا نمی‌دانیم دینداری چیست یا نمی‌خواهیم دیندار بمانیم و یا این که نمی‌توانیم دیندار بمانیم. در ذیل هر یک از این سه حالت دو سوال ایجاد می‌شود به این شکل که چرا نمی‌دانیم؟ و چگونه باید بدانیم؟ چرا نمی‌خواهیم؟ و چگونه باید بخواهیم؟ و دیگر این که چرا نمی‌توانیم؟ و چگونه باید بتوانیم؟

آزاد عنوان کرد: قاعدتاً در گام نخست باید چرایی‌ها را حل کنیم و پس از آن به سراغ یافتن چگونگی‌ها برویم و پیش از این دو پرسش نیز باید چیستی‌ها را دریافته باشیم. به نظر من مهم‌ترین راهکار برای شناخت دینداری، معاشرت و هم‌نفسی با دین‌داران واقعی و افرادی است که مظهر دین هستند. در حالی که مشکل اصلی دینداری امروز این است که الگوی دینی مشاهده نمی‌شود. به گونه‌ای که در کتاب‌ها در خصوص عرفا مطالعه می‌کنیم،  اما عارفی در میان خود نمی‌بینیم.

وی خاطرنشان کرد: کتاب‌ها و مقالات در زمینه دین چندین برابر شده است، با این وجود دین‌داری ما متناسب با آن‌ها رشد نیافته است. زیرا با انسان دین‌دار هم‌نشینی نداشته‌ایم. در واقع دیدن رفتارهای دینی از عالمان دینی هزاران برابر خواندن کتاب و مقاله اهمیت می‌یابد و بر دین‌داری افراد تأثیرگذار است. انجام واجبات و ترک محرمات و تا حد امکان پرهیز مکروه و رعایت مستحب، پایه‌های اصلی دین‌داری است، اما آنچه به عنوان دلدادگی نسبت به دین و درک وجودی از دین می‌دانیم، در معاشرت‌های معمول با دین‌داران واقعی حاصل می‌شود.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی افزود: خداوند در حدیث قدسی فرموده است: «مَن طَلَبَنی وَجَدَنی، مَن وَجَدَنی عَرَفَنی وَ مَن عَرَفَنی اَحَبَّنی وَ مَن اَحَبَّنی عَشَقَنی وَ مَن عَشَقَنی عَشَقتَهُوَ مَن عَشَقَتَهُ قَتَلتَهُ وَ مَن قَتَلتَهُ فَعَلی دِیَتَهُ وَ مَن عَلی دِیَتَهُ فَاِنّا دِیَتُهُ.»؛ به این معنی که «آن کس که مرا طلب کند می‌یابد، آن‌کس که مرا یافت می‌شناسد، آن‌کس که دوستم داشت به من عشق می‌ورزد، آن‌کس که به من عشق ورزید من نیز به او عشق می‌ورزم، آن‌کس که به او عشق ورزیدم کشته‌ام می‌شود و آن‌کس که کشته ام شود خون بهایش بر من واجب است و آن‌کس که خون بهایش بر من واجب است پس من خودم خون بهایش هستم.» در شرایطی که دسترسی به اولیاء خدا وجود ندارد، باید به سراغ آنچه در خصوص آن‌ها نوشته و یا گفته شده است، برویم. مطالعه زندگی اولیاء‌الله بسیار اثرگذار بوده و همواره توصیه می‌شود.

آزاد اضافه کرد: در این زمینه توجه به دو نکته بسیار حائز اهمیت است. آنچه در خصوص اولیا‌ءالله می‌نویسند مربوط به ۶۰ و یا ۷۰ سالگی آن‌ها است، بنابراین افراد ۲۰ ساله لازم نیست همچون ۷۰ سالگی آنان رفتار کنند. دومین نکته این که در مطالعه زندگی اولیاء خدا به دنبال اخلاقیات باشیم و نه کرامات آن‌ها. اخلاقیات آن چیزی است که در طول زندگی افراد دیده می‌شود، در حالی که کرامات چیزی میان دین‌داران و خداوند است. در واقع ما منکر کرامات نیستیم، اما نمی‌توانیم از کرامات بزرگان الگوبرداری کنیم،  در حالی که الگوبرداری از اخلاقیات میسر است.

وی تصریح کرد: مأنوس بودن با سرچشمه‌های دین، دومین راهکار برای دانستن چگونگی دین‌داری به شمار می‌رود. مطالعه ترجمه قرآن، صحیفه سجادیه، نهج‌البلاغه و ... تأثیر به‌سزایی در دین‌داری انسان ایجاد می‌کند. به گونه‌ای که حتی در صورت کمبود وقت، مطالعه کلمات قصار نهج‌البلاغه نیز بسیار اثرگذار است. دین‌داری بسیار ساده است، همانطور که پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند به دینی آسان مبعوث شدم. در حالی که بازارگرمی‌هایی در دین صورت می‌گیرد، اصطلاحات، مسائل و قضایایی بیان می‌شود که دین‌داری و دین‌ورزی را برای بندگان خدا دشوار می‌سازد.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی اظهار کرد: همچنین لازم است در مواجهه و تأمل  در آیات قرآن در اولین مرحله به سراغ تفاسیر و سایت‌ها و کتاب‌های گوناگون نرویم، بلکه در خصوص آیات تفکر کنیم. همانطور که سهروردی به فرزند خود این‌گونه وصیت می‌کند که قرآن را چنان بخوان که گویی بر خود تو نازل می‌شود. متاسفانه امروزه از سرچشمه‌ها و منابع اصلی دین‌داری مانند نهج‌البلاغه، قرآن، صحیفه سجادیه و ... فاصله گرفته‌ایم.

آزاد گفت: سومین راهکار برای پاسخگویی به این سوال که چگونه بدانیم که دین‌داری چیست را می‌توان به انتظارات متعادل دینی از خود اشاره کرد. به نوعی لازم است تکلیف خود را با دین حداقلی و دین حداکثری مشخص کنیم. دانکیوپیت در کتابی تحت عنوان «دریای ایمان» فلسفه دینداری را بیان می‌کند. او می‌گوید که جزر و مد دریا تغییری در ماهیت دریا بودن آن ایجاد نمی‌کند. بنابراین عمل نکردن به بخشی از دین و احکام دینی، شبهه داشتن نسبت به برخی موضوعات و ... به معنای عدم دین‌داری نیست.

وی با اشاره به قاعده تشکیک وجود ملاصدرا، بیان کرد: در تئوری سیستم‌های پیچیده بیان می‌شود که سیستم پیچیده هماهنگ و عالی، سیستمی است که هیچ جزئی از آن بیکار نباشد، به این صورت که با حذف هر یک از اجزاء راندمان سیستم کاهش می‌یابد، اما سیستم‌های پیشرفته پیچیده هیچ‌گاه با حذف یک جزء از کار نمی‌افتد. از این‌رو هیچ جزئی نقش تعیین‌کننده حیات و مرگ سیستم را بر عهده ندارد و عملکرد اجزاء بر راندمان سیستم اثرگذار است.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی عنوان کرد: در آیه ۱۴ سوره حجرات آمده است:« قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا ۖ قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَٰكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ ۖ وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»؛ به این معنی که اعراب (بر تو منّت گذارده و) گفتند: ما ایمان آوردیم، بگو: شما که ایمانتان (از زبان) به قلب وارد نشده به حقیقت هنوز ایمان نیاورده‌اید لیکن بگویید ما اسلام آوردیم و اگر خدا و رسول وی را اطاعت کنید او از (اجر) اعمال شما هیچ نخواهد کاست (و از گناه گذشته می‌گذرد) که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است. در حقیقت اسلام آن‌ها پذیرفته است، در حالی که ایمان آنان مورد پذیرش قرار نگرفته است. هم‌چنین در آیه دیگری از قرآن بیان شده است:« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا» و بیت «در ره عشق نشد کس به یقین محرم راز/هر کسی بر حسب فکر گمانی دارد» نیز به آن اشاره دارد.

آزاد ادامه داد: چهارمین راهکار را می‌توان این گونه بیان کرد که رفتار دین‌داران را ملاک دین‌داری خود قرار ندهیم. برخی افراد دین‌دار و برخی دین‌ورزهستند. دین‌داران در واقعیت به دین باور دارند و در عمل تلاش می‌کنند تا به باور خود جامه عمل بپوشاند. برخی دیگر به سبب این که دین پلکان ارتقاء دنیایی و یا ابزار دستیابی به قدرت و ثروت می‌شود، دین می‌ورزند و فارغ از باطن خود به دین‌داری تظاهر می‌کنند. این چنین افرادی در طول تاریخ بوده و تنها مربوط به زندگی امروزی نیستند. به شکلی که حافظ نیز در بیت «زاهد شهر بین که چون لقمه شبهه می‌خورد» این افراد را چنین توصیف می‌کند.

وی اضافه کرد: اگر ناگزیر به انتخاب ملاک و معیار دین‌داری بر اساس اشخاص شویم، باید به دنبال کسانی باشیم که رفتار مومنانه دارند و تنها بر اساس گفتار مومنانه آن‌ها الگوبرداری نداشته باشیم. خداوند در سوره مبارکه بقره می‌فرماید:«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ»؛ به این معنی که هر یک از مسلمانان و یهود و نصاری و صابئان  (برخی آن‌ها را پیروان حضرت یحیی، برخی دیگر ستاره‌پرستان و افرادی نیز شاخه‌های از مسیحیت می‌دانند) که از روی حقیقت به خدا و روز قیامت ایمان آورد و نیکوکاری پیشه کند، البته آنها از خدا پاداش نیک یابند و هیچ گاه بیمناک و اندوهگین نخواهند بود. بنابراین دین‌داری محدود به مسلمانان نیست و دایره دین‌داران بسیار گسترده است.  به نظر من لازم است دایره دین‌داران وسیع شود و نباید ملاک را قول و گفتار افراد قرار دهیم، بلکه عمل افراد به دین را به عنوان سنجه برگزینیم.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی افزود: بر اساس تاریخ، در تمام دوره‌های تاریخی و در تمام ادیان وعروض جغرافیایی، بهترین و بدترین انسان‌ها در لباس دیانت و لباس سیاست و در کسوت کسانی که به نام دین سیاست می‌ورزند و افراد سیاست‌مداری که نام و لباس دین را نیز یدک می‌کشند، بوده‌اند. بنابراین نباید بر اساس تعدادی از بهترین‌ها تصور کنیم تمام آن‌ها انسان‌های دین‌دار و خوبی هستند و همچنین طبق ارتباط با چند فرد از بدترین‌ها نیز فکر نکنیم تمام آن‌ها بد هستند.

آزاد گفت: دین را از افراد فرانگیریم و اگر قصد داشتیم از برخی افراد الگوبرداری کنیم، در حقیقت دین را از صاحبان معرفت بگیریم نه صاحبان قدرت. زیرا افرادی که قدرت را در اختیار دارند، این قدرت را نیز دارند که کار خود را به درستی حلوه دهند و کسانی که قدرت ندارند، در بسیاری از مواقع بر اساس ضعف، عمل صاحبان قدرت را نیک و عزیز برمی‌شمارند.

وی اظهار کرد: راهکار پنجم این است که قضاوت دیگران را معیار و سنجش قضاوت در مورد دین‌داری خود قرار ندهیم. بسیاری از افراد در دوران نوجوانی سعی می‌کنند زیبایی ظاهری آن‌ها را دیگران ببینند. لذا نباید در حوزه دین‌داری در سطح نوجوانی باقی بمانیم. به تعبیری دین‌دار بودن از نگاه دیگران به معنای دین‌داری واقعی و عدم دین‌داری از نظر دیگران به معنای عدم دین‌داری ما نیست.