نگاهی به عوامل به توپ بسته شدن حرم رضوی در نوروز ۱۲۹۱

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، یوسف متولی حقیقی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر برجسته خراسان، شامگاه 10 فروردین‌ماه، به‌مناسبت یکصدو نهمین سالروز حمله روس‌ها به حرم مطهر رضوی، در نشست علمی «دلایل و عوامل به توپ بسته شدن حرم مطهر رضوی در نوروز 1291 خورشیدی» که به همت انجمن علمی دانشجویان تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد، به‌صورت مجازی برگزار شد، اظهار کرد: در خصوص موضوع به توپ بسته شدن حرم مطهر رضوی در طی 30 سال که سه بار این کار صورت گرفت، لازم است که در ابتدا نگاهی به مسئله مشروطیت در مشهد داشته باشیم، زیرا این موضوع ارتباط مستقیمی با این مسئله دارد.

وی ادامه داد: این موضوع در بحث مشروطیت تأثیرگذار بود، چرا که حرمت این مکان مقدس توسط والی خراسان شکسته شد، همچنین بحث حمله روس‌ها و واقعه مسجد گوهرشاد نیز در این راستا تأثیر گذار بود، که البته در این میان حمله روس‌ها به حرم مطهر رضوی از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا روس‌ها در آن سال‌ها در ایران مستقر بودند و تعدادشان در مشهد بیشتر از سایر شهرهای کشور بود.

مخالفان نظام مشروطه

این مدرس دانشگاه بیان کرد: باید گفت که در مشهد و البته در سراسر کشور، گروه‌های مخالفان و موافقان مشروطیت حضور داشتند که با وجود چهار گروه مخالفی که در مشهد بودند، در نهایت به یکدیگر پیوستند و زمینه‌ساز دخالت مستقیم روس‌ها به کشور شدند. گروه اول که رکن‌الدوله، حاکم مشهد که به محمدعلی شاه وابسته بود و به‌ظاهر خود را مخالف مشروطیت نشان می‌داد و گروه دوم هم روس‌ها بودند که در مشهد حضور فعالی داشتند و مخالف مشروطیت نیز بودند.

متولی حقیقی اظهار کرد: روس‌ها در زمان پیش از مشروطیت در مشهد از قدرت بسیاری برخوردار بودند و با انگلیسی‌ها که در جنوب بودند، رقابت داشتند و انگلیسی‌ها درصدد بودند که با توجه به اینکه روس‌ها موقعیت مستحکمی داشتند، آن‌ها را نابود کنند و خود، به جای آن‌ها بنشینند، بنابراین در سال‌های ابتدایی پیروزی مشروطیت از طرفی انگلیسی‌ها موافق مشروطیت و از طرفی نیز روس‌ها مخالف مشروطیت بودند و سعی داشتند محمدعلی شاه را که با فرهنگ روسی تربیت شده بود را به سلطنت بازگردانند و مجدداً قدرت به او واگذار شود.

وی بیان کرد: گروه سومی که مخالف مشروطیت در مشهد بودند، عده‌ای از علمای مشهد بودند که شدیدترین فتواهایی را بر ضد مشروطیت صادر کردند. علمایی مانند آیت‌الله علی سیستانی فتوایی مبنی بر اینکه طرفداران مشروطیت، کافر هستند را صادر کرد که در حقیقت این شدیدترین فتوایی بود که در تاریخ مشروطیت ایران صادر شد.

این پژوهشگر برجسته تاریخ خراسان اظهار کرد: همچنین از طرفی نیز افرادی مانند محمدحسین نجفی، شیخ مهدی واعظ خراسانی، عبدالحسین بالا خیابانی، میرزا ابراهیم رضوی و میراز عبدالحمید خادم باشی، پدر علی‌اکبر فیاض از جمله مخالفان سرسخت مشروطیت بودند که البته این افراد هدفشان این نبود که محمدعلی شاه را به سلطنت بازگردانند، بلکه آن‎ها درصدد بودند که با مشروطیت مبارزه کنند و از این رو بود که فتواهای تندی هم بر علیه آن‌ها صادر می‌کردند.

متولی حقیقی ادامه داد: همچنین گروه چهارم نیز گروه شخصیت‌های ماجراجو مانند یوسف‌خان هراتی، محمد قریش‌آبادی، نائب علی‌اکبر نوغانی، سید محمد طالق‌الحق یزدی بودند که با نظام مشروطیت مخالفت داشتند.

وی بیان کرد: در نهایت این چهار گروه مخالف که در مشهد حضور داشتند، به یکدیگر پیوستند و این اتحاد آن‌ها باعث شد که جبهه ضدمشروطه بسیار قوی شود و روس‌ها هم که با برنامه‌ریزی‌های خود درصدد بودند که محمدعلی شاه را به تخت سلطنت ایران بنشانند، از این افراد حمایت می‌کردند و این اتحادی که میان این چهار گروه رخ داد، باعث شد که حرم مطهر رضوی  از سوی روس‌ها به گلوله بسته شود.

این مدرس دانشگاه اظهارکرد: در واقع بحث مخالفت با مشروطیت یک بحث عمومی بود و اینگونه نبود که تنها در مشهد عده‌ای مخالف این مسئله باشند، بلکه در سراسر ایران این مخالفت‌ها وجود داشت و مخالفت‌های علمای مشهد نیز همواره تحت تأثیر گفتار سیدمحمدکاظم یزدی در نجف و استدلال‌های شیخ فضل‌الله نوری قرار گرفته بودند.

موافقان نظام مشروطه

متولی حقیقی تصریح کرد: البته در این میان نیز علمایی که موافق مشروطیت بودند نیز در مشهد حضور داشتند و تعدادشان کم نبود که در این میان می‌توان به افرادی چون میرزا محمد آقازاده، شیخ ذبیح‌الله قوچانی، ابراهیم سبزواری، سید محمد طباطبایی و به ویژه میرزا حبیب خراسانی، اشاره کرد.

وی افزود: اما به دلیل اینکه مشروطه‌خواهان نتوانستند به شعارهای خود عمل کنند و اقدامی انجام دهند، باعث هرج و مرج در شهر شد و چون مشروطه خواهان در مشهد تندروی‌هایی را انجام دادند و منجر به تضعیف جبهه مشروطه خواهان شود و همین امر باعث شد که محیط مشهد برای مشروطه‌خواهان محیط مساعدی نباشد. از این رو مشروطه خواهان بزرگ مشهد سکوت کردند، منزوی شدند و برخی از آن‌ها نیز از مشهد کوچ کردند.

افرادی که در به توپ بسته شدن حرم مطهر رضوی نقش داشتند

این پژوهشگر برجسته خراسان با اشاره به اینکه برخی از افراد بر این باور هستند که استعفای رکن‌الدوله، حاکم مشهد در تسریع به توپ بسته شدن حرم مطهر نقش داشته است، اظهار کرد: در حقیقت رکن‌الدوله در این راستا نقش مخربی داشت، زیرا هم از شورشیان حمایت می‌کرد و هم اینکه به روس‌ها میدان می‌داد، اما چون برخی از افراد درصدد بودند که او را عزل کنند، او هم خواهان این بود که اوضاع جامعه بهم بریزد و از این‌رو، روس‌ها به او اخطار دادند که اوضاع را آرام و امنیت را برقرار کند و در غیر اینصورت باید استعفای خود را اعلام کند، اما اوضاع جامعه واقعا از کنترل او خارج شده بود و بر همین اساس تصمیم گرفت که استعفای خود را از حاکمیت مشهد اعلام کند.

متولی حقیقی با بیان اینکه علاوه بر رکن‌الدوله، ابراهیم رضوی هم در راستای حمله روس‌ها به حرم مطهر رضوی کاملا نمایان است و نمی‌توان این امر را انکار کرد، گفت: در مشهد علمایی که در آستان قدس بودند وابستگی بسیاری به حکومت پیش از مشروطه داشتند که ابراهیم رضوی از جمله این افراد بود، همچنین یوسف خان هراتی و محمد قریش‌آبادی نیز از دیگر افرادی بودند که در راستای واقعه به توپ بسته شدن حرم مطهر رضوی نقش بسزایی داشتند، به گونه‌ای که محمد قریش‌آبادی بازوی اجرایی و یوسف خان هراتی که در نهایت هم به دست روس‌ها کشته شد، بازوی فکری این واقعه بودند.

چرا روس‌ها به حرم مطهر حمله کردند؟

وی بیان کرد: همانگونه که گفته شد در حقیقت هدف اصلی روس‌ها بازگرداندن محمدعلی شاه به سلطنت بود، زیرا با آمدن او روس‌ها می‌توانستند اقدامات بیشتری انجام دهند و منافعشان در ایران تأمین می‌شد، اما زمانیکه متوجه شدند آنچه را که در تلاش بودند به دست آورند به سر انجام نخواهد رسید، تصمیم گرفتند که اوضاع جامعه را کنترل کنند اما این در حالی بود که اوضاع جامعه دیگر از کنترل آن‌ها خارج شده بود.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: از این رو، روس‌ها اوضاع را به زیان خود دیدند، زیرا موجب بدنامی آن‌ها در مقابل انگلیسی‌ها و از طرفی نیز این موقعیت به نفع انگلیسی‌ها شده بود و در این صورت بود که احساس خطر کردند و در نهایت هم تصمیم گرفتند تا به حرم مطهر رضوی حمله کنند.

آسیب‌هایی که به حرم وارد شد

متولی حقیقی با اشاره به مدت اشغال حرم توسط روس‌ها و همچنین خساراتی که در پی این حادثه به حرم وارد شد، بیان کرد: این حمله چهار ساعت به طول انجامید و خساراتی را هم به حرم وارد کرد و تعدادی از افراد نیز در این حادثه جان خود را از دست دادند، اما این در حالی است که گزارش‌های بسیار و متناقضی در این خصوص وجود دارد به گونه‌ای که طبق آمار اهتشام کاویانیان و برخی دیگر از افراد بین 40 تا 80 نفر، مدرس رضوی 415 نفر و رابینو 460 نفر را اعلام کرده‌اند که تعدادی از افراد نیز در این حادثه جان خود را از دست داده‌اند.

وی اظهارکرد: از طرفی نیز در خصوص شایعاتی هم مبنی بر اینکه گفته می‌شود روس‌ها از حرم مطهر غنایمی را غارت کرده‌اند، باید گفت که در این خصوص هیچگونه سندی وجود ندارد و در حقیقت هیچ غارتگری از سوی روس‌ها رخ نداده است و اگر خسارتی هم وجود داشته خسارت ناشی از حملات آن‌ها بوده و طبیعی است این حملات آسیب‌هایی را هم به دنبال داشته است.

تاثیر این حادثه در سطح ملی و بین‌المللی

این پژوهشگر برجسته تاریخ خراسان با اشاره به تأثیر منطقه‌ای این حادثه در سطح خراسان، ایران و در سطح بین‌الملل بیان کرد: البته که این واقعه در داخل ایران بازتاب زیادی داشت و افراد بسیاری نسبت به این اتفاق، موضع گیری‌های زیادی کردند، چرا که بارگاه یکی از ائمه شیعه مورد حمله و بی‌حرمتی قرار گرفت، این در حالی است که شعرای آن زمان نیز نسبت به این مسئله موضوع گیری کردند و اشعاری را سرودند و همچنین روزنامه‌ها نیز در این خصوص مطالب زیادی نوشتند.

متولی حقیقی ادامه داد: در این میان نیز عده‌ای از مسلمانان جهان هم می‌گفتند که روس‌ها به دلیل اینکه اهل‌سنت بودند و هیچگونه دلبستگی به بارگاه منور رضوی نداشتند، از این رو برای خوشایند مفتی‌های آسیای مرکزی این کار را انجام دادند. همچنین از سویی دیگر نیز انگلیسی‌ها نه به نفع مسلمانان بلکه در راستای رقابت با روس‌ها این موضوع را بزرگنمایی کردند.

وی بیان کرد: بنابراین چهار گروهی که به آن‌ها اشاره شد با اهداف خاصی که در سر داشتند وارد میدان شدند و اما هیچ یک از آن‌ها به آن اهدافی که برای آن‌ها تلاش کردند نرسیدند و با اقدامات خود باعث شدند که چنین اتفاقی رخ دهد که در حقیقت این نکته را هم نباید نادیده گرفت که عوامل داخلی بیشتر از عوامل خارجی به این موضوع دامن زدند و زمینه‌ساز این حرکت اسفناک شدند.