وداع با ماه مهربانی خدا
امام سجاد(ع)، ماه مبارک رمضان را عید اولیاء‌الله می‌داند. در صحیفه سجادیه دعایی درباره مقام دعا و وداع ماه رمضان وجود دارد که در مقدمه این دعا حضرت، کلیات نعمت‌های الهی را می‌شمارد. بعد از آن مقدمه می‌فرماید: یکی از بهترین بخشش‌های خداوند سبحان، ماه مبارک رمضان و روزه این ماه است.
امام سجاد(ع) ابتدا اشاره به نعمت‌های پروردگار کرده و به خدا می‌گوید: «وَ أَنْتَ جَعَلْتَ مِنْ صَفَایا تِلْک الْفُرُوضِ شَهْرَ رَمَضَانَ... وَ قَدْ أَقَامَ فِینَا هَذَا الشَّهْرُ مُقَامَ حَمْدٍ، وَ صَحِبَنَا صُحْبَةَ مَبْرُورٍ؛ خدایا نعمت‌های فراوانی به ما دادی. یکی از برجسته‌ترین نعمت‌ها، ماه رمضان و یکی از بهترین فضیلت‌ها روزه این ماه است که نصیب ما کردی و هیچ زمانی، به عظمت زمان ماه مبارک رمضان نیست. گذشته از آنکه شب قدر را در آن قرار دادی، این ماه را ظرف نزول قرآن کریم قرار دادی که چنین فیضی در این ماه نازل شده است. اگر کسی با قرآن باشد همراه قرآن بالا می‌رود و این را بر ملت مسلمان منت نهادی، زیرا ملت‌های دیگر در ماه رمضان روزه نمی‌گیرند و این نعمت را مخصوص مسلمانان نمودی.»
وداع برای کسی است که با ماه مبارک رمضان مأنوس بوده و این ماه دوست او باشد وگرنه آن کس که با این ماه نبوده، وداعی ندارد. انسان از دوستش و یا کسی که مدتی با او مأنوس بوده خداحافظی می‌کند. کسی که اصلاً نمی‌داند، چه وقت ماه مبارک رمضان آمد و چه وقت سپری شد، چرا آمد و چرا سپری شد وداعی ندارد.
امام سجاد(ع) آخر ماه مبارک رمضان که می‌شد با سوز و گداز این دعا را می‌خواند و می‌فرمود: ماه رمضان در بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثنا بود، زیرا به همراه خود رحمت آورد و رفیق بسیار خوبی برای ما بود. ما در صحبت و همراهی با او به فضایل و نعمت‌هایی رسیدیم، دوستی بود که به همراهش رحمت، مغفرت و برکت آورد.
رسول خدا(ص) نیز در خطبه شعبانیه فرمود: «قد أقبل إلیکم شهر الله بالبرکة والرحمة والمغفرة»، یعنی این ماه، برکت و رحمت و مغفرت می‌آورد، کسی که رفیق این ماه بوده و باشد برکت، رحمت و مغفرت این ماه را هم دریافت می‌کند.
بهترین استفاده از ماه خدا
سپس فرمود: «وأربحنا أفضل أرباح العالمین»، ما سودی که در این ماه بردیم، هیچ تاجری در هیچ گوشه دنیا نبرده و هیچ‌کس در سراسر عالم به اندازه ما از این ماه استفاده نکرده است. انسان مسافری است که سفر ابد در پیش دارد. ره‌توشه آن سفر ابد را باید همین چند روزه تهیه کند. در این ماه درهای آسمان بر روی مؤمن باز می‌شود و مؤمن می‌تواند با وارستگی به باطن عالم راه پیدا کند و اگر بهترین فرصت، ماه مبارک رمضان است، پس بهترین سود را ماه رمضان و اهلش دارند.
امام سجاد(ع) فرمود: هیچ کسی در سراسر جهان به اندازه ما در این ماه استفاده نکرد. در ادامه دعا فرمود: «ثم قد فارقنا عند تمام وقته وانقطاع مدّته ووفاء عهده [عدوه] ونحن مُودّعوه». این ماه بعد از آنکه پایانش فرا رسید، از ما مفارقت و هجرت کرد و ما را تنها گذاشت و ما هم اکنون با ماه خدا وداع می‌کنیم. «وداعَ مَن عزّ فراقه علینا» چه وداعی؟ وداع تشریفاتی؟ نه؛ وداع با دوست عزیزی که مفارقتش برای ما توان‌فرساست. آنکس که اهل معنا بود خیرش در این ماه بیشتر شد و آنکس که گرفتار گناه بود از گناهش کاسته شد. ما با کسی وداع می‌کنیم که رفتنش برای ما بسیار گران و سخت است و ما را غمگین می‌کند، ماهی که شب و روزش رحمت بود.
گفته‌اند، پس از عید فطر، 6 روز از اوایل ماه شوال را به عنوان بدرقه، روزه بگیرید، زیرا اگر کسی دوست عزیزی را بخواهد بدرقه کند، چند قدم به همراه او می‌رود. امام‌سجاد(ع) فرمود: «وأوحشنا انصرافه عنّا» و از اینکه منصرف شد و از ما فاصله گرفت ما را به وحشت انداخت. ما دوست مهربان و پربرکتی را از دست می‌دهیم، لذا به وحشت می‌افتیم. از این‌رو بود که آخر ماه مبارک رمضان که می‌شد، اولیای خدا احساس غربت می‌کردند.
رمضان و آموزش دعا
در دعای سحر ماه مبارک رمضان نیز از امام سجاد(ع) رسیده است که خدایا آنها که تو را نمی‌شناسند و عبادت نمی‌کنند، روزی می‌دهی، مار و عقرب‌ها روزی‌خور خدا هستند، پس حیف است که انسان تمام حاجت‌ها را در محور ماده و مادیات خلاصه کند. خداوند همه کفار و منافقین را در عالم، تأمین می‌کند، پس آیا صحیح است انسان تلاش و کوشش خود را بر این صرف کند که از خدا طبیعت و دنیا بطلبد؟ از این روست که امام می‌فرماید: سلام بر ماهی که فهمیدیم در آن از خدا چه بخواهیم. آرزوهای طولانی نداشته باشیم، بلکه چیزی بخواهیم که برای ما بماند.
وداع با صفای باطن و نشاط
«السلام علیک من قرینٍ جلّ قدرُه موجوداً وأفجع فقدُه مفقوداً»؛ سلام بر تو ای نزدیکی که وقتی بودی گرامی بودی و حال که در آستانه رفتن هستی، رفتنت فاجعه است و ما را غمگین می‌کند. همچون کسی که عضو خانواده‌اش را از دست می‌دهد.
«ومرجوٍّ آلمٌ فراقه»؛ سلام بر توای تکیه‌گاه امید که در هنگام مفارقت، ما را متألم و رنجور کردی. آن ماه که در جان انسان رسوخ داشت، وقتی از جان فاصله می‌گیرد، جایش را غم پر می‌کند، زیرا از آن صفای ضمیر دیگر خبری نیست و آن نشاطی را که انسان در ماه مبارک رمضان برای نثار و ایثار دارد، در غیر این ماه ندارد. اگر انسان در این ضیافت حق از خدا غنا و بی‌نیازی طلب کند، چیزی او را متوجه و مشغول نمی‌کند، نه از کسی می‌ترسد و نه از بذل جان دریغ می‌کند.
«السلام علیک من ألیف اُنسٍ مُقبلاً فسَرّ وأوحش منقضیاً قد مضّ»؛ سلام بر تو ای دوست با الفت که وقتی آمدی ما را مسرور و وقتی رفتی ما را گداختی و داغ زدی. این حرف انسانی است که با باطن روزه این ماه و با باطن لیله قدر در تماس بوده است.
باز فرمود: «السلام علیک من مجاورٍ رقّت فیه القُلوب وقلّت فیه الذنوب»؛ سلام بر تو ای همسایه عزیز که ما در جوار رحمت تو بودیم. تو همسایه‌ای بودی که در این مدت در اثر حسن همجواری با تو دل‌ها رقیق و گناهان کم شد.
امام سجاد (ع) فرمود: دل‌ها در این ماه نرم و رقیق و گناهان در این ماه کم است. «السلام علیک من ناصرٍ أعان علی الشیطان وصاحبٍ سهّل سُبُل الإحسان»؛ سلام بر تو ای رفیقی که کم کردی تا ما بر شیطان مسلط شدیم. به راستی انسان در این ماه بر شیطان مسلط می‌شود و به خاطرات شیطانی گوش فرا نمی‌دهد. تو برای ما مصاحب خوبی بودی که ما توانستیم بر شیطان پیروز شویم.
ما نه تنها در بُعدِ سلبی از دست شیطان نجات پیدا کردیم و کار بد نکردیم، بلکه در بُعد اثباتی هم پیروز شدیم و راه‌های خیر را به خوبی و آسانی طی کردیم. اگر در غیر ماه مبارک رمضان، کار خیر را به سختی انجام می‌دادیم، در این ماه به آسانی انجام دادیم. تو باعث شدی که ما راه احسان را با سهولت طی کردیم.
در ادامه فرمود: «السلام علیک ما أکثر عتقاء الله فیک»؛ سلام بر تو ای ماه، چه بسیار بنده‌هایی را که خدا در زمان تو آزاد کرده است. خدا آنان را که گرفتار آتش و رذایل اخلاقی بودند، از این بندها آزاد کرده و چه نعمتی بهتر از آزادی است؟
امام صادق(ع) در بیان صفات انسان دیندار فرمود: «ورفض الشهوات فصار حرّاً»؛ او شهوت و بی‌بند و باری را ترک می‌کند در نتیجه آزاد می‌شود. نعمتی بالاتر از آزادی و آزادگی نیست که انسان گرفتار شهوت و غضب و برده هوى نباشد و زمامش را به دست هوس نسپارد.
«وما أسعد من رعی حُرمتک بک»؛ چقدر سعادتمند شد کسی که احترام تو را حفظ کرد و مواظب بود تا در این ماه حرف بد نزند، خیال و گناه بد نکند.
«السلام علیک ما کان أمحاک للذّنوب وأسترک لأنواع العیوب»؛ سلام بر تو ای حقیقت ماه مبارک رمضان که محو کننده گناه هستی. عیب را می‌پوشانی و گناه را محو می‌کنی. اول پوشاندن و ستر و بعد مغفرت است. ابتدا خدای سبحان می‌پوشاند که آبروی انسان محفوظ بماند، سپس می‌بخشد. ستاربودن زمینه مغفرت غفار را فراهم می‌کند.
چقدر خوب است انسان تا می‌تواند آبروی دیگران را حفظ کند، خدا هم آبروی او را حفظ می‌کند.
«السلام علیک ما کان أطولک علی المُجرمین»؛ سلام بر تو ای ماه مبارک رمضان که برای افراد تبهکار، بسیار طولانی هستی. ماه رمضان برای چنین افرادی حکم چندین ماه را دارد.
«وأهیبک فی صدور المؤمنین»؛ ماه مبارک رمضان، در دل‌های مؤمنان با نوعی هیبت و جلال و هیمنه و شکوه، تلقّی می‌شود.
در ادامه وداع فرمود: «السلام علیک من شهرٍ لا تُنافسه الأیام»؛ سلام بر تو ای ماهی که هیچ ماهی با تو توان مسابقه و رقابت ندارد.
وقتی انسان می‌دود و مسابقه می‌دهد، نفس نفس می‌زند تا به مقصد برسد. خدای سبحان هم فرمود: برای گفتن فضایل، منافسه (مسابقه) بدهید. ﴿وَفِی ذلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ المُتَنَافِسُونَ﴾؛ شما هم نفس نفس بزنید تا آن مقام نفیس و ارزنده را بگیرید. هیچ ماه و ایام و لیالی و لحظاتی با تو منافسه و رقابت نمی‌کند. تو پیشگامی و همه یازده ماه به دنبال تو هستند.
چنین نیست که انسان بگوید در ماه مبارک رمضان، حرفها را می‌شنوم و بعداً عمل می‌کنم. اگر فعلاً عمل نشود، بعداً هم عمل نخواهد شد؛ چون زمان‌های دیگر، آن قدر را ندارند که با ماه مبارک رمضان، در کسب و تأمین توفیق انسان، رقابت کنند.
«السلام علیک غیر المصاحبة ولا ذمیم الملابسة»؛ سلام بر تو، در این مدتی که مهمان ما بودی، یا ما در خدمت تو بودیم، هیچ رنجی ندیدیم. از مصاحبت با شما خسته نشدیم. در حضور تو لذت بردیم و تو مهمان خوبی برای ما بودی.
«السلام علیک کما وفدتَ علینا بالبرکات وغسلت عنّا دنس الخطیئات»؛ سلام بر تو، ای ماه گرامی رمضان که برکت آوردی، ما را شست‌وشو دادی و رفتی. اگر بعدها آلوده شدیم، به دست خود آلوده شده‌ایم و گرنه تو ما را تطهیر کردی و اکنون احساس سبکی می‌کنیم.
«السلام علیک غیر مودّع برَماً ولا متروک صیامه سئماً»؛ سلام بر تو که پس از یک ماه مهمانی در هنگام تودیع، ما احساس خستگی نکردیم. انسان وقتی مهمان را برای مدتی مدید و با تشریفات پذیرایی می‌کند خود در این مدت خسته می‌شود، اما حضرت می‌فرماید: از پذیرایی طولانی و روزه گرفتن، هرگز خسته نشدیم و رنجی احساس نکردیم، بلکه برای ما گوارا بود.
«السلام علیک من مطلوبٍ قبل وقته ومخزونٍ علیه قبل قوته»؛ سلام بر تو که قبل از آمدن انتظارت را داشتیم، هم‌اکنون نیز که می‌خواهی بروی ما را غمگین کرده‌ای.
«السلام علیک کم من سوءٍ صُرف بک عنّا وکم من خیرٍ أُفیض بک علینا»؛ سلام بر مهمان گرانقدری که به برکت تو خدا بسیاری از بلاها را از ما برداشت و بسیاری از برکات را به ما عطا کرد. در حقیقت ما مهمان تو بودیم نه تو مهمان ما.
«السلام علیک وعلی لیلة القدر الّتی هی خیرٌ من ألف شهر»؛ (این سلام تودیع است). سلام بر تو ای ماه، سلام بر تو و لیلة القدر تو، آن شبی که از هزار ماه، تقریباً هشتاد سال، بالاتر است.
«السلام علیک ما کان أحرصنا بالأمس علیک وأشدّ شوقنا غداً إلیک»؛ سلام بر تو ای ماهی که دیروز حریص بودیم که بیایی و فردا هم بسیار مشتاقیم که تو را زیارت کنیم. این مراسم تودیع را تنها به عنوان ادای وظیفه، انجام نمی‌دهیم.
«السلام علیک وعلی فضلک الّذی حُرمناه وعلی ماضٍ من برکاتک سُلبناه»؛ سلام بر تو و فضیلت تو، سلام بر تو و برکات تو که دریغا امروز از آن فضیلت محروم شدیم.
آنگاه حضرت در ادامه به خدا عرض می‌کند: «اللّهم إنّا أهل هذا الشهر الّی شرّفتنا به ووفّقتنا بمنّک له حین جهل الأشقیاء وقته وحُرموا لشقائهم فضله»؛ خدایا تو آن توفیق را دادی که ما اهل این ماه باشیم، در حالی که عده‌ای از فضیلت این ماه محروم شدند و منشأ حرمان آنها نیز شقاوتشان بود که به سوء اختیار خودشان فراهم شد.
«أنت ولی ما آثرتنا به من معرفته وهدیتنا له من سنّته»؛ پروردگارا تو مولی و سرپرست مایی در آنچه ما را به شناخت آن برگزیده‌ای و راهنمایی کردی که روش آن را طی کنیم.
«وقد تولّینا بتوفیقک صیامه وقیامه علی تقصیرٍ وأدّینا فیه قلیلاً من کثیرٍ»؛ و در پرتو توفیق تو به روزه و نماز آن با اعتراف به تقصیر نایل آمدیم و اندکی از وظایف بسیار را ادا کردیم.
«اللّهم فلک الحمد إقراراً بالإسائة واعترافاً بالإضاعة ولک من قلوبنا عقد الندم ومن ألسنتنا صدق الاعتذار».؛ پروردگارا تو را در حالی ستایش می‌کنیم که به بد رفتاری خود اقرار و به ضایع نمودن نعمت احکام تو و عمر خویش اعتراف داریم و برای توست از ناحیه دل‌های ما پیمان پشیمانی و از ناحیه زبان، پوزش طلبی صادقانه.
«فأجرنا علی ما أصابنا فیه من التفریط أجراً نستدرک به الفضل المرغوب فیه ونعتاض به من أنواع الذُخر المحروص علیه»؛ پس اجر مصیبت بر تفریط در این ماه را چیزی قرار ده تا به وسیله آن فضیلتی را که مورد رغبت است، نایل شویم و عوض خیری را که از آن ممدوح است برسیم.
«وأوجب لنا عُذرک علی ما قصرنا فیه من حقّک»؛ پذیرش پوزش را برای ما مقرر نما تا حق تقصیر شده تو بخشوده شود.
چه اینکه خود، در قرآن کریم فرمود: ﴿کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾؛ خدای سبحان رحمت را بر خویش واجب کرده است.
«وأبلغ بأعمارنا ما بین أیدینا من شهر رمضان المُقبل فإذا بلّغتناه فأعنّا علی تناول ما أنت أهله من العبادة وأدّنا إلی القیام بما یستحقّه من الطاعة»؛ و عمر ما را تا ماه مبارک آینده طولانی بفرما و هنگامی که ما را به سال آینده رساندی کمک کن تا آنچه در خور توسط عبادت کرده و آنچه سزاوار توست طاعت کنیم.
«وأجر لنا من صالح العمل ما یکون دَرَکاً لحقّک فی الشهرین من شهور الدّهر». و توفیق انجام کار نیک را به طور جاری و مستمر بهره ما فرما تا آنچه حق و شایسته مقام توست در تمام ماه مبارک رمضان در مدت عمر ما پیش می‌آید جبران شود.
«واجبُر مصیبتنا بشهرنا وبارک لنا فی یوم عیدنا وفطرنا»؛ پروردگارا هجران ماه مبارک را که مصیبت ماست برای ما در روز عید فطر بابرکت جبران فرما. هر پاداشی که به افراد شایسته و واجب شرایط این ماه مرحمت می‌کنی به ما نیز لطف فرما، زیرا فضل تو تمام‌شدنی نیست، بلکه همواره جوشان است.
ثواب همه کسانی که تا قیامت در این ماه روزه می‌گیرند یا عبادت می‌کنند را برای ما نیز مقدر فرما.
منبع: سایت ensani.ir و کتاب صحیفه سجادیه.
انتهای پیام
