تأثیر نیت در بهره‌گیری از آیات قرآن
عبادت در تعریف فقهی و کلامی، عملی است که باعث ایجاد ارتباط معنوی با خداوند می‌شود و باید با قصد قربت انجام گیرد. بنابراین، تلاوت یا استماع قرآن نیز عبادت محسوب می‌شود و باید نیت خالصانه‌ای در آن وجود داشته باشد.
تلاوت قرآن نوعی عبادت است. عبادت در تعریف فقهی و کلامی، عملی است که باعث ایجاد ارتباط معنوی با خداوند می‌شود و باید با قصد قربت انجام گیرد. بنابراین، تلاوت یا استماع قرآن نیز عبادت محسوب می‌شود و باید نیت خالصانه‌ای در آن وجود داشته باشد.
در این مطلب به جنبه‌های گوناگون ارتباط مؤثرتر با قرآن در ماه مبارک رمضان پرداخته شده است.
تأثیر نیت در بهره‌گیری از قرآن
گاهی افراد قرآن را صرفاً برای لذت بردن از صوت زیبا تلاوت می‌کنند. امروزه هنر تلاوت در کشورهای اسلامی توسعه‌یافته و قاریان، آیات را در دستگاه‌های موسیقی مختلف مانند سه‌گاه و حجاز اجرا می‌کنند. این سبک تلاوت، گرچه از لحاظ هنری زیبا و لذت‌بخش است، اما اگر هدف اصلی آن کسب تحسین مردم یا بهره‌برداری‌های مادی باشد، دیگر به قصد قربت محسوب نمی‌شود. در چنین شرایطی، تلاوت قرآن نمی‌تواند انسان را به خداوند نزدیک کند و بهره‌وری معنوی آن کاهش می‌یابد.
رعایت آداب ظاهری و معنوی در تلاوت قرآن
همان‌طور که نماز باید مطابق آنچه پیامبر(ص) انجام داده است، اقامه شود، تلاوت قرآن نیز باید براساس آداب و شرایط خاص خود انجام گیرد. نماز وسیله‌ای برای گفت‌وگوی بنده با خداوند است، اما اگر با رعایت شرایط صحیح خوانده نشود، تأثیر آن کاهش می‌یابد.
قرآن نیز همین‌گونه است؛ اگر صرفاً خوانده شود، اما تدبر و توجه در آن وجود نداشته باشد، نتیجه لازم را نخواهد داشت. رعایت آداب ظاهری مانند وضو داشتن، طهارت جسم و روح، حضور قلب و تمرکز بر معانی آیات، باعث می‌شود که تلاوت قرآن اثرگذارتر شود. اگر این شرایط رعایت نشود، ارتباط با قرآن سطحی باقی می‌ماند و تأثیرگذاری آن کاهش می‌یابد.
نماز و قرآن، دو مسیر برای تعالی روح
در آیه‌ای از قرآن آمده است: «نماز انسان را از فحشا و منکر باز می‌دارد.» مفسران در تفسیر این آیه گفته‌اند که این بازدارندگی، توصیه‌ای، کلامی و عملی است، یعنی هر نماز به انسان می‌گوید که باید از فحشا و منکر دوری کند، اما این تأثیر زمانی اتفاق می‌افتد که نماز، واقعی و مطابق با شرایط آن باشد.
موانع بهره‌وری معنوی از قرآن
همین مسئله در مورد قرآن نیز صادق است. اگر نماز و قرآن تأثیرگذاری لازم را ندارند، به این دلیل است که در حداقلی‌ترین شکل ممکن انجام می‌شوند یا شرایط لازم را ندارند. بزرگان دین به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته‌اند. برای مثال، شهید اول، از علمای بزرگ اسلام و شیعه، «کتاب الفیه» را نوشته که در آن هزار واجب مرتبط با نماز را توضیح داده است و همچنین کتاب النفلیه را که همین مقدار مستحبات را در برمی‌گیرد.
نماز اگر خاصیت بازدارندگی نداشته باشد، به این دلیل است که حداقلی خوانده شده یا شرایط اصلی آن ناقص بوده است. تلاوت قرآن نیز همین‌گونه است؛ اگر آداب آن رعایت نشود، نمی‌تواند میانبری برای معنویت و تقرب به خداوند باشد.
بسیاری از آداب تلاوت قرآن شناخته‌شده هستند، مانند حضور قلب، تزکیه، پاک بودن دهان، وضو داشتن و دیگر شرایطی که در منابع دینی به تفصیل بیان شده است. این آداب به دو دسته ظاهری و معنوی تقسیم می‌شوند و هر دو در تأثیرگذاری تلاوت نقش دارند. یکی از بزرگ‌ترین موانع بهره‌وری از قرآن، رعایت نکردن این آداب یا انجام ناقص آن‌هاست.
با مقایسه میان نماز و قرآن، درمی‌یابیم که هر دو نقش کلیدی در تعالی معنوی دارند. درباره نماز گفته شده است: «الصَّلاة مِعرَاجُ المُؤمِن»؛ برخی این عبارت را به (نردبان) ترجمه کرده‌اند، اما دقیق‌تر آن است که نماز وسیله‌ای برای صعود روحی و نزدیکی به خداوند است. در واقع، نماز نه‌تنها ابزاری برای تقرب است، بلکه خود فرآیند این تقرب را نیز شکل می‌دهد.
اما چرا نمازها همیشه باعث این تقرب نمی‌شوند؟ در آیه‌ای از قرآن آمده است: «إن الصلاة تنهى عن الفحشاء والمنكر؛ نماز، انسان را از فحشا و منکر بازمی‌دارد». برخی مفسران تأکید کرده‌اند که این بازدارندگی، هم جنبه توصیه‌ای، عملی و درونی باشد که تأثیر واقعی بر رفتار انسان بگذارد. با این حال، می‌بینیم که بسیاری از افراد نماز می‌خوانند، اما همچنان به گناهان آلوده هستند. دلیل آن این است که نماز آن‌ها ناقص است، یا آداب و شرایط آن را رعایت نکرده‌اند.
همین مسئله درباره تلاوت قرآن نیز صادق است. قرآن می‌تواند وسیله‌ای برای تعالی روح باشد، اما اگر آداب آن رعایت نشود، این تأثیرگذاری کاهش می‌یابد. بزرگان دین به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته‌اند. این نشان می‌دهد که نماز دارای مراتب و درجاتی است که در صورت رعایت شرایط آن، تأثیرگذاری بیشتری خواهد داشت.
همین مسئله در مورد قرآن نیز وجود دارد. اگر تلاوت قرآن به‌درستی انجام نشود و شرایط معنوی آن رعایت نشود، نمی‌تواند آن ارتباط مؤثر و میانبر برای تقرب به خداوند را ایجاد کند. این یکی از موانع مهم بهره‌وری از قرآن است. البته موانع دیگری نیز وجود دارند که بررسی آن‌ها نیازمند بحثی جداگانه است.
حسن حکیم‌باشی، استاد تفسیر و علوم قرآنی
انتهای پیام
