سیمای درخشان حضرت فاطمه(س) در سوره انسان

سوره انسان هفتادوششمین سوره قرآن در ترتیب جاودانه مصحف شریف است. این سوره با 31 آیه به دو واحد موضوعی تقسیم می‏‌شود: آیات 1 تا 22 واحد اول و آیات 23 تا 31 واحد دوم. «هَل اَتیٰ»، «دَهر» و «اَبرار» از دیگر نام‌‏های مشهور سوره در میان مسلمانان است. آیات 5 تا 22 سوره انسان «إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا ... إِنَّ هَٰذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُم مَّشْكُورًا» را به قول بزرگ معلم قرآن عصر حاضر، زنده‏‌یاد دکتر محمدعلی لسانی فشارکی می‏‌توان سوره ابرار نامید که در دل سوره انسان از سوی متکلم عزوجل خداوند حکیم جای‌گزاری شده است. در این زیرسوره یا سوره‌واره، خداوند رحمان، ابرار و عبادالله را که در زمان نزول سوره انسان، مصادیق اتم و کامل آن، رسول خدا(ص)، ام المؤمنین حضرت خدیجه کبری(س)، مولاعلی(ع) و حضرت زهرا(س) هستند را به سبب آنکه که نسبت به مشکلات و مسائل اطراف خود بی‌‏تفاوت نیستند و برای رفع آنها بدون هیچ‏گونه چشمداشتی و فقط برای رضای خدا داوطلبانه اقدام می‌‏کنند (یوفون بالنذر) می‏‌ستاید و شکرگزاری بی‌نظیر و کامل خود را از آنان و ابراری که همانند آنان عمل می‌‏کردند و در آینده عمل خواهند کرد را به تصویر می‌کشد «وَجَزاهُم بِمَا صَبَروا جَنَّةً وَحَريرا...» تا با حقیقت و ماهیت واقعی شکر آشنا شویم و بدانیم خداوند که از ما شکر می‌خواهد (آیه 3)، خود بهترین شاکران است (وکان سعیکم مشکوراً). در همین خصوص محسن رجبی قدسی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم مشهد یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

در سبب نزول آیات «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا ‎﴿٧﴾‏ وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ‎﴿٨﴾‏ إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا» ‎﴿٩﴾ دست‏ کم دو روایت نقل شده است.

1) در روایت مشهور ولی نادرست که از طریق شعیب بن واقد از ابن عباس و نیز از طریق حسن بن مهران از امام صادق ـ علیه السلام - با سلسله رجالی که همگی مجهول و ناشناخته‌اند، آمده است: حسن و حسين - عليهما السلام - در کودکی مریض شدند. پیامبر اکرم(ص) به همراه صحابه و ابوبکر و عمر به عیادت آمدند. آن دو به مولا علی - علیه السلام - پیشنهاد کردند تا برای بهبود فرزندان خود نذری کند. علی ـ علیه السلام - سه روز روزه نذر کرد، فاطمه - عليها السلام - نیز نذر نمود، حسن و حسین و به دنبال آنان فضه هم چنین نذر کردند، پس از شفا یافتن به نذر خود وفا نموده روزه را آغاز کردند. روز اول برای افطار چون چیزی در بساط نداشتند علی ـ علیه السلام - نزد همسایه خود، «شمعون» یهودی آمد که در کار پشم بود و از وی مقداری پشم خواست تا فاطمه ـ سلام الله علیها ـ آن را بریسد و از مزد آن طعامی فراهم کنند.

علی(ع) در برابر تعهد به ریسندگی پشم‏‌ها، سه صاع جو از او گرفت و به خانه آورد و حضرت فاطمه - عليها السلام - پذیرفت و برای همان روز یک صاع (سه کیلو) را آرد و سپس پنج قرص نان تهیه نمود. على - عليه السلام - پس از نماز مغرب که در مسجد گذراند به خانه آمد و همگی بر سر سفره نشستند، در آن هنگام مسکینی (بینوایی) آمد و درخواست طعام کرد. آنان هر آنچه در سفره بود یکجا به فقیر دادند و آن شب را همگی (پنج نفر) گرسنه خوابیدند و جز آب چیز دیگری نخوردند. 

در روز دوم نیز پنج قرص نان بر سر سفره برای افطار نهاده شد و علی ـ علیه السلام - اولین لقمه را برداشت، یتیمی به پشت در آمد و تقاضای طعام نمود. اینان آنچه در سفره بود همگی را به یتیم دادند و آن شب را همگی گرسنه خوابیدند و جز آب به چیز دیگری افطار نکردند. 

در روز سوم نیز به همین گونه یک سوم پشم باقی‏ مانده را حضرت زهرا رِشت و بقیه جو را آرد کرد و پنج قرص نان تهیه نمود و برای افطار سر سفره آورد که در این هنگام اسیری به در خانه آمد و تقاضای طعام نمود. ایشان هر آنچه در سفره بود به اسیر دادند و همگی با آب افطار کرده، شب را گرسنه خوابیدند (أمالی صدوق، ص۲۲۷ – ۲۳۱). 

صبح هنگام که مولا علی(ع) با دو فرزند خود حسن و حسین خدمت حضرت رسول اکرم(ص) رسیدند، حضرت آن دو کودک خردسال را در حالی دید که از شدت گرسنگی همچون جوجه می‌‏لرزیدند و رمق در تن نداشتند! پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: يا أبا الحسن کاملاً ناراحت شدم! شما را چه می‏‌شود؟ آنگاه پیامبر(ص) رو به خانه فاطمه آمد تا از ماجرا آگاه شود. همین‏که وارد خانه شد زهرا سلام الله علیها را در حالی دید که چشم‏‌ها گود افتاده، پهلوها تهی گشته، شکم به کمر چسبیده، نه به چشم سوئی و نه به تن رمقی دارد. حضرت به دخترش فاطمه(ص) گفت دخترم این دو کودک گرسنه‌‏اند، برای آنان طعامی فراهم کن! حضرت زهرا - سلام الله عليها - شرح ماجرا را گفت و عرض کرد: پدر، در خانه چیزی نداریم؟!( بحار الانوار، ۳۵/ ۲۵۲)

هنگامی‌که پیامبر وضع را چنین دید، دست به دعا برداشت و از درگاه خداوندی درخواست «نزول مائده» نمود. دعا به اجابت رسید و جبرئیل با قدحی پُر از گوشت و نان ترید نازل گشت. همگی خوردند و سیر شدند و از مقدار طعام چیزی کم نشد. در این موقع که حسین ـ علیه السلام - کودک خردسالی بود تکه استخوانی که بر سر آن گوشتی بود به دست گرفته می‌‏خورد و از خانه بیرون رفت. در این هنگام دخترکی یهودی حسین را با استخوان و گوشت دید و گفت: «يا أَهْلَ بَيْتِ الجُوْع !! مِنْ أَيْنَ لَكُمْ هذا ؟؟ أطعمنيها....؟»؛ ای خانواده گرسنه!! این را از کجا آورده‌اید؟؟ قدری به من بدهید؟! امام حسین - عليه السلام - دست خود را دراز کرد تا به او بدهد که در این هنگام جبرئیل نازل گشت و استخوان را از دست حسین گرفت و آن قدح طعام بهشتی - به‌طور کل - برگرفته شد و به آسمان بازگشت. پیامبر اکرم(ص) فرمود: چنانچه حسین(ع) آن استخوان را به دخترک یهودی عرضه نکرده بود، آن قدح طعام همچنان بدون کاستی تا قیامت باقی می‏‌ماند و اهل بیت(ع) از آن بهره می‌گرفتند (مناقب ابن شهر آشوب، ۲/۱۲۴). 

2) در حدیث صحیح به نقل از امام صادق(ع) آمده است که حضرت زهرا(س) با آرد کردن جو، حلوایی خوشبو و لذیذ به نام «عصیده» درست کردند و هنگامی که بر سر سفره نهادند، بینوایی آمد و درخواست طعام کرد، مولا امیرمؤمنان(ع) یک‏ سوم آن را به وی داد، سپس یتیمی آمد و یک‏ سوم دیگر را به او عطا کرد و یک‏ سوم پایانی را به اسیر بخشید. با این ایثار و گذشت، خود از چشیدن و خوردن آن چشم پوشیدند. در ادامه حدیث که علی بن ابراهیم قمی آن را در تفسیرش آورده، آمده است که 18 آیه‌‏ای که در سوره انسان در وصف ابرار آمده است، برای هر مؤمنی که مانند مولا علی(ع) برای خدا عمل کند، صادق و جاری است: «وَ هِیَ جاریةٌ فی کلِّ مُؤْمِنٍ فَعَلَ مِثْلَ ذلِک لِلّهِ عَزَّ وَ جَل» (تفسیر قمی، 2/398).

آیت‌‏اللّه معرفت مفسر و قرآن‌‏پژوه معاصر با بررسی سند و محتوای اخبار موجود، فقط روایت علی بن ابراهیم قمی به نقل از امام صادق(ع) در تفسیر قمی را صحیح می‌‏داند («حدیث ایثار»، درج شده در کتاب شاخه‏‌های شوق، ج1، ص573-580، تهران: نشر قطره، 1386). 

دقت شود که در حدیث دوم که تنها همین حدیث درست است سخنی از بیماری حسنین(ع) و نذر مولاعلی(ع) و حضرت زهرا(س) به سفارش عمر بن خطّاب، و ناداری مولاعلی(ع) و قرض از شمعون یهودی و بخشش همۀ آنچه در سفره است وجود ندارد و این حادثه در یک روز اتفاق افتاده است. 

محمّد بن ادریس شافعی (د204ق)، امام و پیشوای فقهی شافعیان در دو بیت شعر به زیبایی جایگاه اهل بیت(ع) در این سوره را مطرح کرده است: 
اِلامَ اُلامُ و حتّی متی                                                اُعاتِبُ في حبِّ هذا الفَتیٰ
فهل زوّجت فاطمةُ غيره                                          و فی غيره هل اَتیٰ، «هل اتیٰ»
 «اِلامَ = الی ما: تا چه زمانی»؛ «لا فتی الّا علیٌّ»