کشف «معنویت قرآنی»؛ از تعریف متخصصان غربی تا تطبیق با مفهوم «تقرب به خدا»

مسعود سعیدی، عضو هیئت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی مشهد در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌رضوی در «خصوص چیستی سلوک معنوی در قرآن»، اظهار کرد: برای فهم سلوک معنوی در قرآن، ابتدا باید معنا و مفهوم واژه «معنویت» روشن شود. لغت‌شناسان عربی، واژه «المعنوی» را به معنای مقابل «مادی» یا «ذاتی» می‌دانند و آن را واژه‌ای جدید تلقی می‌کنند که نه در قرآن و نه در زمان پیامبر(ص) به این صورت وجود نداشته است. بنابراین، هرچند واژه «معنویت» به‌صورت صریح در قرآن نیامده، اما هسته مشترک تعاریف روان‌شناختی و جامعه‌شناختی معاصر آن، با مفهوم بنیادین «تقرب جستن به خداوند» در آیات قرآن همخوانی کامل دارد.

روش تحقیق؛ از تعریف علمی تا کشف مفهوم قرآنی

سعیدی با اشاره به نوپدید بودن واژه «معنویت» و معادل عربی آن در ادبیات دینی کلاسیک، تأکید کرد: برای استخراج دیدگاه قرآن درباره معنویت، ناگزیر باید ابتدا از تعاریف علمی رایج بهره گرفت. در این تحقیق، حدود ۱۵ تعریف معتبر از روان‌شناسانی مانند زیمباور و پارگامنت، روان‌درمانگران، جامعه‌شناسان و دین‌پژوهانی همچون آرمسترانگ گردآوری شد و قدر مشترک آن‌ها مورد تحلیل قرار گرفت.

عضو هیئت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی تصریح کرد: معنویت، نوعی سلوک، سبک زندگی و شیوه رفتاری نسبتاً پایدار است که همه عرصه‌های زندگی فردی و اجتماعی انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به سوی امر قدسی یا قدرتی برتر جهت‌گیری دارد. با جست‌وجو در مفاهیم قرآنی، نزدیک‌ترین و غنی‌ترین مفهوم متناظر با این تعریف، «تقرب جستن به خداوند» است.

وی در ادامه به آیات قرآن اشاره کرد و گفت: در آیه ۳۵ سوره مائده آمده است: «…وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ…»؛ یعنی وسیله تقرب به او را بجویید. همچنین آیه ۱۹ سوره مزمل می‌فرماید: «…فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا»؛ هرکس بخواهد، راهی به سوی پروردگارش برمی‌گزیند. این آیات به روشنی بر مفهوم سلوک تقرب‌جویانه دلالت دارند. بنابراین، «معنویت قرآنی» همان «سلوک تقرب‌جویی به خداوند» با دوام نسبی در زندگی انسان است.

چهار ویژگی بنیادین معنویت از دیدگاه قرآن

سعیدی با استناد به آیات قرآن، چهار ویژگی کلیدی برای این سلوک معنوی برشمرد و تصریح کرد: فرادینی بودن سلوک معنوی محدود به یک دین خاص نیست و به دین یا آیین خاصی محدود نمی‌شود. آیه ۶۲ سوره بقره و آیات مشابه نشان می‌دهد هرکس، از هر دینی، که به خدا و روز آخرت ایمان داشته و عمل صالح انجام دهد، به پاداش و آرامش خواهد رسید؛ چنان‌که می‌فرماید: «لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ». همچنین اختیاری بودن و اجبار در این مسیر جایگاهی ندارد. سلوک معنوی با اجبار محقق نمی‌شود. آیات متعددی، از جمله در سوره‌های انعام و غاشیه، تأکید می‌کنند که پیامبر(ص) تنها «تذکردهنده» است و سلطه‌ای بر ایمان مردم ندارد. تأثیرپذیری از فرهنگ و سلوک معنوی رنگ‌وبوی اجتماعی می‌گیرد. این سلوک می‌تواند در ظواهر و نمودهای بیرونی، تحت تأثیر فرهنگ‌ها و جوامع مختلف قرار گیرد. آیه ۶۷ سوره حج «لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا…» به همین تنوع در شعائر و مناسک اشاره دارد و نیز قابل تشخیص بودن و امکان اشتباه با توهم وجود دارد.

عضو هیئت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی با اشاره به خطرات سلوک معنوی، بیان کرد: حالات معنوی ممکن است در ظاهر با توهمات یا برخی پدیده‌های روان‌شناختی اشتباه گرفته شوند. داستان حضرت زکریا(ع) در آیات ۳۸ تا ۴۱ سوره آل‌عمران، که پس از ملاقات فرشته درخواست «آیه» یا نشانه‌ای محسوس می‌کند، نشان‌دهنده نیاز به تمییز و تشخیص در این مسیر است.

معنویت؛ یک سبک زندگی قرآنی

سعیدی اظهار کرد: این تحقیق، مسیر روشنی برای فهم قرآنی مفهوم «معنویت» ارائه می‌دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که قرآن، معنویت را نه یک مفهوم انتزاعی، بلکه «سبک زندگی‌ فعال، اختیاری و فرادینی» می‌داند که هدف آن تقرب به خداوند و پیامد آن دستیابی به آرامش و نفی خوف و حزن است. امروزه نیز مشاهده می‌کنیم که در همه ادیان، افرادی که به سوی معنویت گرایش پیدا می‌کنند، در جست‌وجوی آرامش‌اند و آن را در این سلوک می‌یابند.